Odrodzenie - pojęcie i światopogląd epoki

Terminu „odrodzenie” użył świadomie Giorgio Vasari (1511- 1574) w stosunku do współczesnej mu kultury włoskiej. Sam był malarzem, pisarzem i historykiem, opisał życiorysy ówczesnych artystów. Zauważył on nowe tendencje w sztuce we Włoszech. Różniły się one od średniowiecznych, a polegały na odświeżeniu form literackich i ideałów w innych dziedzinach. Było to wynikiem zainteresowania dorobkiem antycznym, który został na nowo odkryty. Właśnie we Włoszech pojawiły się nowe kierunki renesansu, które przeniosły się do pozostałej części Europy.

Humanizm był podstawowym kierunkiem rozwoju renesansu, najważniejszym prądem umysłowym, który pojawił się jeszcze przed fazą właściwego renesansu. Nazwa ta pochodzi od łacińskiego hasła humanitas, które oznacza człowieczeństwo i ludzkość. Najważniejszy był w nim człowiek i jego życie doczesne. Dlatego też wierzono w jego ogromne zdolności, które mogą być rozwinięte we wszystkich dziedzinach. Człowiek powinien sobie uzmysłowić, jak dużą jest wartością dla siebie samego, a także innych ludzi. Hasło zaczerpnęli humaniści ze starożytności: „Homo sum et nihil humanum a me alienum esse puto”, czyli „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”, którego autorem jest Terencjusz, poeta rzymski. Duży wpływ na światopogląd epoki miała też reformacja, będąca ruchem religijnym i społecznym, prowadzącym do zmian w Kościele, a w konsekwencji do jego rozłamu.

W Polsce renesans rozpoczął się wraz z wiekiem XV. U nas również rosło zainteresowanie kulturą i literackim dorobkiem mistrzów klasycznych. Dużą rolę odegrała tu Akademia Krakowska, na której uczeni czytali i objaśniali teksty. Wśród antycznych poetów znanych im był Owidiusz, Horacy, Wergiliusz. W Polsce goszczono także humanistów zagranicznych: Filipa Buonaccorsiego i Konrada Celtisa. Dzięki nim rozpropagowano renesansowe ideały w kulturze, literaturze i obyczajach. Polscy poeci i pisarze znali łacinę klasyczną i pisali antycznym wierszem metrycznym. W początkowej fazie renesansu polskiego znane stały się nazwiska Klemensa Janickiego, najwybitniejszego poety łacińsko -polskiego, Jana Ostroróga, pierwszego polskiego pisarza świeckiego, Biernata z Lublina, pierwszego polskojęzycznego pisarza świeckiego, autora „Żywota Ezopa Fryga”, bajkopisarza.

Cały wiek XVI to w Polsce czas największego i najwspanialszego rozkwitu odrodzenia, nazywany „złotym wiekiem”. W tym czasie rządzili u nas dwaj ostatni Jagiellonowie, czyli Zygmunt Stary (1506 -1548 ) oraz Zygmunt August (1548 -1572 ), a potem Stefan Batory (1576 -1586 ), czyli pierwszy król elekcyjny.

Bona Sforza, żona Zygmunta Starego, przywiozła z rodzinnych stron kulturę włoską. Na swoim dworze gości uczonych i muzyków. Nowymi wzorami i modami zmieniła nie tylko obyczaje, ale też kuchnię, przywiozła ona bowiem warzywa, nazywane odtąd „włoszczyzną”.

W XVI wieku dokonano także największych postępów i sukcesów w nauce, literaturze i publicystyce. To okres świetnej działalności Mikołaja Kopernika, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Piotra Skargi, Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Szymona Szymonowica. Nie można właściwie dokładnie określić granic czasowych renesansu polskiego i „złotego wieku”. Podaje się więc datę początkową 1543 czyli rok, w którym zmarł Mikołaj Kopernik i ukazało się dzieło „O obrotach sfer niebieskich”, a także „Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” Mikołaja Reja, i „O karze za mężobójstwo” Frycza Modrzewskiego. Koniec właściwego renesansu przypada umownie na 1584 -śmierć Jana z Kochanowskiego.

Na przełomie XVI i XVII wieku renesans wszedł już w fazę schyłkową. Jej koniec przypada umownie na 1620 rok. Ostatnim wielkim dziełem epoki odrodzenia są „Sielanki, które Szymon Szymonowic wydał w 1614 roku.

Nurty filozoficzne epoki

Najważniejszym nurtem jest antropocentryzm, który zasadniczo odróżnia odrodzenie od filozofii średniowiecznej. Człowieka, a nade wszystko umysł ludzki stawiano na piedestale, doceniając jego możliwości twórcze i podkreślając jego znaczenie we wszechświecie. Postrzegano człowieka jako twórcę kształtującego własny los. Dlatego też marzeniem humanistów stało się dążenie do osiągnięcia wewnętrznej radości i optymizmu za pomocą własnej działalności. Cenili oni harmonię i cnotę życiową.

Filozofowie renesansowi dużo korzystali z systemów starożytnych, zwłaszcza na początku okresu. Ich ulubieńcem stał się Epikur ( 341 -270), twórca greckiej szkoły epikurejskiej. Poglądy ich koncentrowały się wokół pytania: jak osiągnąć szczęście? Według nich najlepszym sposobem jest doznawanie przyjemności.

Potem rezygnowano powoli z tego optymizmu, zaczęły pojawiać się nuty pesymistyczne, co miało oddźwięk w filozofii, która zmieniła kierunek swoich poszukiwań. Skłania się ona ku stoicyzmowi. Ich poglądy proponowały dążenie do spokoju i opanowania, wyrzekanie się wszelkich niepotrzebnych emocji, bez względu na to, co się dzieje w naszym życiu. To jest ich recepta na szczęście.

Gatunek literacki w epoce renesansu:

Pieśń - pisane przede wszystkim przez Jana Kochanowskiego, który osiągnął w tym gatunku kunszt formy, wypracował jej idealną formę. Pieśń uzyskała samodzielność gatunkową i została przeniesiona do literatury, choć widać czasem jej przeznaczenie do wykonywania śpiewnego.

Tren - przeniesiony do polskiej literatury przez Kochanowskiego, z niewielkimi jednak zmianami. Tren starożytny powstawał zazwyczaj po śmierci wielkiej i sławnej postaci, bohatera, który miał wiele osiągnięć. Cykl z kolei Kochanowskiego przeznaczony jest zmarłej Urszulce, która była dzieckiem poety. Przedmiotem opisu jest nie tylko zmarła, ale też sam opłakujący ją ojciec.

Fraszka -jej styl i reguły kompozycyjne w pełni ukształtowane zostały przez Jana Kochanowskiego, który napisał ich ponad trzysta. Pojawiają się też one u Mikołaja Reja. Są to krótkie utwory o żartobliwym charakterze i różnorodnej treści.

Tragedia -również pochodzi ze starożytności, a dzięki Kochanowskiemu znalazła się na gruncie naszej literatury. Pisząc „Odprawę posłów greckich” sięgnął zarówno do wyznaczników gatunkowych, jak i do historii starożytnej. Tragedia Kochanowskiego zbudowana jest według reguły trzech jedności i zasady odpowiedniości stylu. Zachowany został chór i części kompozycyjne.

Sielanki -wywodzą się z klasyki starożytnej literatury. Pisane były przez Teokryta, a także Wergiliusza. W polskiej literaturze renesansowej największą zasługę w tworzeniu sielanek odniósł Szymon Szymonowic. Kochanowski stworzył sielankę pt. „Pieśń świętojańska o Sobótce”.

Dialogi -w starożytności były pisane i rozsławione przez Platona. Były pretekstem do wyrażenia koncepcji filozoficznych autora. Dialogi znalazły się także w dorobku średniowiecznym, a potem w renesansie. W tym właśnie czasie cieszyły się ogromną popularnością. Wykorzystywał je często dramat i teatr. W literaturze polskiej najbardziej znany jest utwór „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”. Autorem tej rozmowy jest Mikołaj Rej.

Gatunki średniowieczne przeniesione do literatury renesansowej:

Sonety -pochodzi ze średniowiecznej literatury Włoch. W Polsce w czasach renesansu tworzył je Mikołaj Sęp Szarzyński, który nadał idealną formę i kunszt, wynikający ze znajomości wzoru.

Kroniki -należące do prozy historycznej, opowieści o dziejach przeszłych lub współczesnych. Pojawiła się w piśmiennictwie średniowiecznym, kiedy komponowano ją zgodnie z wyznacznikami retoryki. Miała kilka odmian. Tworzył je Gall Anonim, Wincenty Kadłubek i Jan Długosz. W polskiej literaturze renesansu najbardziej znaną kronikę stworzył Marcin Bielski, była to „Kronika wszystkiego świata”. Jest to pierwsza polska historia powszechna, Bielski bowiem zgromadził wszystkie dostępne informacje ogólne, tak jak robili to kronikarze średniowieczni.

Kazania -jest przemówieniem religijnym, wygłaszanym podczas Mszy św. Ich forma wykorzystana została przez Piotra Skargę do napisania „Kazań sejmowych”. Dzięki nim przeszło kazania do literatury publicystycznej, jako dzieło.

Dzieła polskiego renesansu w:

1. w liryce:

- Fraszki - J. Kochanowski: „Na lipę”, „Na zdrowie”, „Na dom w Czarnolesie”;

- Poemat satyrowy - J. Kochanowski „Satyr albo Dziki mąż”;

- Pieśni - J. Kochanowski: „Wieczna sromota”, „Czego chcesz od nas, Panie”, pieśni „Księgi pierwsze”, „Księgi wtóre”;

- Elegie - Klemens Janicki: „O sobie samym do potomności”;

- Psalmy - J. Kochanowski - tłumacz psalmów biblijnych - „Psałterz Dawidowy”, M. Rej;

- Sonety - Mikołaj Sęp Szarzyński: „O wojnie naszej...”

- Treny - J. Kochanowski: „Treny”;

- Sielanki - gatunek synkretyczny - Szymon Szymonowic: „Żeńcy”.

2. w epice:

- Bajki - Biernat z Lublina, Mikołaj Rej;

- Satyry - forma dialogowa - Mikołaj Rej: „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem”;

- Utwory parenetyczne - M. Rej „Żywot człowieka poczciwego”, Ł. Górnicki „Dworzanin polski”.

3. w dramacie:

- Tragedia renesansowa - Jan Kochanowski: „Odprawa posłów greckich”.

4. w publicystyce:

- Kazanie - ks. P. Skarga: „Kazania sejmowe”;

- Traktat - A. Frycz Modrzewski: „O poprawie Rzeczypospolitej”;

- Broszury - J. Niemojewski: „Obrona przeciw obwinianiu”;

- Mowy - A. Frycz Modrzewski: „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo”.

Architektura renesansowa w Polsce:

Do najznakomitszych zalicza się:

a) Kaplicę Zygmuntowską;

b) Zamek na Wawelu z dziedzińcem arkadowym;

c) Ratusz w Poznaniu.

Najważniejsze było zachowanie harmonii, spokoju i umiaru. Budowle miały mieć doskonałe proporcje i piękną ornamentykę. Używano linii horyzontalnych, odwrotnie do gotyckich, wertykalnych. Popularne stały się kopuły i attyki, czyli ozdobne ścianki.

Wyznaczniki sztuki renesansu

W renesansie we wszystkich dziedzinach zmierzano do ukazania harmonii i ładu dzięki przemyślanej i rygorystycznej kompozycji. Zaczerpnięto ze starożytności kanony piękna i idealne proporcje. Na obrazach dominuje symetria, która pozwala przeprowadzić osie. Znaczącym odkryciem dla sztuki malarskiej było ujęcie perspektywiczne przestrzeni. Obrazy były statyczne, przedstawiały postacie na tle krajobrazu.

Humanizm zakładał umieszczenie człowieka w ośrodku wszechświata, miał on być również inspiracją dla malarzy i rzeźbiarzy. Ci pierwsi przedstawiali na swoich obrazach wygląd zewnętrzny, a przede wszystkim zaś jego uczucia i stany psychiczne. Takie studium było często stosowane przez Leonarda da Vinci. Jest on autorem m.in. „Damy z łasiczką” i „Damy z gronostajem”.

Nowe wyznania, które narodziły się po reformacji:

1. Luteranizm -nazwa pochodzi od propagatora zmian Marcina Lutra. Domagał się on wraz ze swoimi adeptami reform doktrynalnych i organizacyjnych w Kościele, a także liturgii. Postulował on, aby znieść celibat księży, tłumaczyć Pismo święte na język wiernych, a przede wszystkim chciał znieść odpusty. Nie uznawał władzy papieskiej, gdyż twierdził, że człowiek nie potrzebuje pośredników w obcowaniu z Panem.

2. Kalwinizm -nazwa również pochodzi od reformatora Jana Kalwina. Kluczowym dla niego pojęciem była predestynacja, czyli wiara w przeznaczenie- człowiek w chwili urodzenia jest przeznaczony przez Boga do piekła bądź do nieba. Jest to pesymistyczna wizja, ponieważ ludzie w żaden sposób nie mogą wpłynąć na Jego decyzję swoim późniejszym życiem. Niemniej jednak Kalwin chwali i namawia do gromadzenia majątków, jako znaku naszej zaradności, grzesznikami nazywa zaś próżniaków.

3. Bracia polscy, zwani też arianami -byli najbardziej radykalną i postępową grupą reformatorów, odłączyli się od kalwinistów, powodując tym samym rozłam zboru kalwinistycznego. Nazwa arianie została im nadana przez przeciwników jako obelżywa. Podważali bracia polscy dogmat o istnieniu Trójcy Świętej. To bluźnierstwo rozpoczął Ariusz, żyjący na przełomie III i IV wieku. Ważny dla arian był rygor zaprowadzony w etyce stosunków międzyludzkich. Głosili wartości ewangelii, cnotę, braterstwo, ubóstwo. Postulowali oni wyrzeczenie się majątków, ponieważ tylko równość jest sprawiedliwa. Krytykowali oni dawną tradycję kościelną. Twierdzili, że jedynie Biblia jest źródłem religijności i ufności Bogu.

Polska była krajem, w którym ruch reformatorski przyjął bardziej kształt działalności społecznej i narodowej, niż religijnej. Król zapewnił zgodę religijną, uchwałą sejmową, zwaną konfederacją warszawską, w 1573 roku. Wyznanie Lutra przyjęli przede wszystkim polscy mieszczanie, Kalwina natomiast, stan szlachecki. Niezależnym i różniącym się znacznie nurtem byli bracia polscy, czyli arianie. Ich poglądy budziły kontrowersje i spory, były dość odważne. Niestety nie mieli arianie zbyt dużego zaplecza wiernych wśród ludności protestanckiej. Byli oni pacyfistami, tępili krwawe walki, byli przeciwni nie tylko wojnie, ale ich sprzeciw wywołała też kara śmierci. Występowali przeciwko pańszczyźnie i poddaństwa chłopskiego, a te postulaty nie podobały się bardzo szlachcicom. Arianie głosili wolność religijną i wyznaniową. Zasługą braci polskich było rozwinięcie oświaty. Założyli szkołę w Pińczowie, potem w Lublinie, która prezentowała wysoki poziom. Arianie budzili jednak negatywne uczucia wśród Polaków. Było to powodem do wygnania ich z kraju, mocą ustawy sejmowej z 1658 roku oraz konfiskaty ich majątków. To przeważyło o rozpadzie zgrupowania.

Inne terminy epoki renesansu:

Klasycyzm -jest europejskim prądem literackim, kulturalnym i artystycznym. Kolebką jego były Włochy w XVI wieku, natomiast Francja -miejscem rozkwitu w XVII wieku. Przejęło go również oświecenie, czyli XVIII wiek, potem zaś XIX stulecie. Klasycyzm określa to, co jest nawiązaniem do starożytności. We Francji współtworzy go racjonalizm -połączenie prawdy i piękna oraz trwałych wartości akceptowanych za pomocą rozumu. Według takiego założenia kształty miały być harmonijne, panować miał umiar, a w estetyce, unikanie komizmu satyryczno -groteskowego, gwałtownego tragizmu, jako skrajnych rozwiązań. Pisano wówczas eposy, tragedie antyczne, poematy dydaktyczne i opisowe, ody, satyry i bajki.

Polski klasycyzm rozpoczął się w połowie XVIII wieku, twórczością wybitnych twórców literatury doby stanisławowskiej. Narodziny tzw. klasycyzmu warszawskiego lub postanisławowskiego datuje się na lata początkowe XIX wieku, niechętni nazywali go mianem „pseudoklasycyzmu”. Pojawia się on w twórczości m.in. K. Koźmiana, L. Osińskiego, A. Felińskiego, czy J. Śniadeckiego.

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

---