OŚWIECENIE

• Nowe myśli zapoczątkowali Francuzi, Anglicy, Holendrzy. Rozwój przypada na XVIII w. Jednym z pierwszych uczonych był Kartezjusz. W "Rozważaniach o metodzie" stwierdził, że najważniejszym czynnikiem jest rozum. Wszystko niezgodne z rozumem odrzucał: "cogito ergo sum" (myślę więc jestem). Okres ten nazwano oświeceniem, ponieważ przywiązywał szczególną wagę do siły rozumu, jako światła rozjaśniającego poznanie świata. W związku z docenianiem rozumu odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwa przekonania o konieczności powszechnej edukacji. Najpopularniejszym kierunkiem był racjonalizm i deizm, który uznawał Boga za stwórcę świata, ale odrzucał jego ingerencję w sprawy ludzkie. Głównymi ideami oświecenia były: krytycyzm, utylitaryzm (użyteczność), natura. Właśnie literatura zajmowała się oświeceniem i wychowaniem człowieka.

• Filozofia oświecenia głosiła kult wiedzy i rozumu, proklamowała racjonalistyczny pogląd na świat, krytykowała religię i Kościół, propagując ateizm bądź deizm. Potępiała fanatyzm religijny, nietolerancję wyznaniową, ciemnotę, uprzywilejowanie kleru i szlachty, domagała się laicyzacji państwa. Przedstawiciele oświecenia krytykowali feudalny porządek społeczny i przywileje stanowe, głosili hasła wolności człowieka, równości wobec prawa, przygotowywali grunt do powstania nowego społeczeństwa i jego nowej, burżuazyjnej organizacji. Wybitnymi przedstawicielami myśli oświecenia we Francji byli: Wolter (Voltaire), zwany królem filozofów, wróg kleru, bojownik o wolność słowa; Monteskiusz (Ch. L. Montesquien), zwolennik monarchii parlamentarnej i twórca teorii o podziale władzy państwowej na wykonawczą.

• Najwięksi twórcy oświecenia:
  J. Locke - napisał „Dwa traktaty o rządzie” i „Listy o tolerancji”
  I. Newton - prawo powsz. ciąż. , rachunek różniczkowy
  Franciszek Maria Wolter - wiek Ludwika XIV
  Christian Wolff i G. Leibnitz - twórcy filozofii optymizmu
  Jan Jakub Roussean - napisał “Umowę społeczną”, twórca sentumentalizmu
  Adam Smith - napisał dzieło „O pochodzeniu i naturze bogactwa narodów”

• FILOZOFIE

• Racjonalizm -Twórcą był Kartezjusz. “Cogito ergo sum” - “myślę więc jestem”. Uważał, ze celem poznania jest myślenie. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów.

• Empiryzm -Twórca Franciszek Bacon. Twierdził, ze prawdziwe jest to co można sprawdzić za pomocą doświadczenia.

• Ateizm - Odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu.

• Deizm -Założenie o istnieniu jedynie Boga jako stwórcy i początku świata.

• Humanitaryzm - Zwracał uwagę na godność człowieka, a równość i braterstwo uznawał za zasadę niepodważalną. Oświecenie “odkryło” człowieka, który stał się centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli, oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolności osobistej i odpowiednich warunków wszechstronnego rozwoju.

• “Tabula rasa” - John Locke twierdził, że człowiek urodził się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tą tablicę (korzystając z rozumu, doświadczenia). Była ona odzwierciedleniem niewinności człowieka.

• Utylitaryzm - Celem jednostki miało być dobro ogółu.

• Sensualizm - Źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistości. Dzięki nim człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, określić słowami.

• Relatywizm - Teoria względności

• Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia:

• klasycyzm - kierunek artystyczno-literacki, mający swoje źródła w kulturze antycznej (czyli klasycznej: grecko-rzymskiej). Sztuka epok późniejszych nawiązywała do tradycji antyku, wykorzystując jego wzorce. Wyróżniamy klasycyzm renesansowy, oświeceniowy oraz neoklasycyzm (przeł. XIX i XX w).

• Główne założenia klasycyzmu:
  - piękno jest jedyne i obiektywne - istnieją ustalone kanony piękna
  - sztuka ma wyrażać harmonię i zachowywać ład (proporcje, równowaga, statyczność)
  - należy tworzyć według ustalonych reguł (poetyk, podręczników sztuki)
  - należy wzorować się na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej), która najlepiej oddawała harmonię natury
  - piękno ma wynikać z prostoty, a nie z zawiłości

• sentymentalizm - prąd umysłowy i literacki konkurencyjny wobec oświeceniowego klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J. J. Rousseau. Doświadczenie jednostki Rousseau uważa za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom o harmonii i ładzie świata przeciwstawia napięcie i emocje świadczące o kryzysie współczesnej cywilizacji.

• rokoko - styl ten miał najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki oświecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej twórczości. Rokoko było znamienne dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istotą tego stylu było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jana Watteau czy Francois Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki Izabeli Czartoryskiej (patrz również hasło: "Powązki").
  

Oświecenie

• Anglia
  Dominującą tendencją w Anglii był EMPIRYZM - DOŚWIADCZALNOŚĆ. Zaś we Francji RACJONALIZM = LOGIKA MYŚLENIA ( zdolność racjonalnego myślenia). W Anglii wybijają się dwa nazwiska Isaak Newton ( opis zjawisk fizycznych w j. matematyki) John Lock. Lock twierdził, że umysł człowieka jest niezapisaną kartą. Karta ta zapisuje się poprzez doświadczenie i wychowanie. Jedyne dążenie powszechne dla całego rodzaju ludzkiego to dążenie do szczęścia i unikanie cierpienia. Poglądy Johna Locka miały przełożenie na doktrynę władzy państwowej. Każdy człowiek jest odpowiedzialny za swoje szczęście i każdy winien unikać cierpienia, ale tak naprawdę jest wolny. Podstawą jego wolności jest posiadanie własności. Efekt pracy człowieka należy do niego. Państwo jest neutralne światopoglądowo, ma obowiązek chronić wolność i własność ludzi. Każdy człowiek sam odpowiada za swoje zbawienie i postępowanie. W ten sposób powstała ideologia liberalna, gdzie podstawą wolności jest własność jako nienaruszalna i święta, pilnowana przez państwo. Państwo nie interesuje się ubogimi.

• Francja
  W połowie XVlll w. Francja dominowała w dziedzinie kultury. Z jednej strony przyswajali sobie osiągnięcia angielskie, z drugiej na twórczo je przekształcali. Do osób najbardziej znanych z tego okresu zaliczamy WOLTERA - nowatorskie opisywanie. Interesował się historią - ostro przeciwstawiał się średniowieczu jako wieku szczególnie barbarzyńskim. MONTESQIEU - uważany był za ojca socjologii - odrzucał koncepcję historii jako procesu posiadającego rozumny cel i uznawał, że losem państwa ( wzrostem lub upadkiem) rządzą pewne prawidłowości ( O duchu praw 1748 r.). Jednak w pamięci potomnych zapisał się jako politolog. Był zwolennikiem republikańskiego ustroju, lecz twierdził że " czas republik minął ", dlatego uważał, że najlepszy ustrój to ustrój monarchii konstytucyjnej ( Anglia). Sformułował słynną zasadę TRÓJPODZIAŁU WŁADZY na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

• Polska
  W Polsce oświecenie zaczęło się około roku 1740, kiedy to założono Collegium Nobilum. Właściwy rozwój przypada na lata 1764-1795. W 1747 roku Załuscy założyli bibliotekę publiczną. W 1749 Stanisław Leszczyński napisał dzieło pt. "Głos wolny wolność ubezpieczający", dotyczące liberum veto. Domagał się poprawy bytu ludzi, wzmocnienia administracji. Stanisław Konarski napisał "O skutecznym rad sposobie", w którym prowadzi rozważania o Sejmie. Proponuje usunięcie liberum veto i wprowadzenie zasady większości głosów. W roku 1765 założono Teatr Publiczny w Warszawie. Powstała też Szkoła Rycerska, która miała przygotować młodych ludzi do służby wojskowej. Absolwentami zostali później: J. Jasiński, T. Kościuszko, J. U. Niemcewicz. Szkołą kierował książę Adam Czartoryski. Zaczął wychodzić "Monitor", którego redaktorami byli: Czartoryski, Krasicki, Bohomolec. Czasopiśmiennictwo odgrywało znaczną rolę w oświecaniu ludzi epoki. Wychodziło też pismo pt. "Zabawy przyjemne i pożyteczne", w którym drukowali swe utwory: Krasicki, Naruszewicz, Zabłocki. W 1773 r. powstała KEN. Powodem powstania KEN była likwidacja zakonu jezuitów. Przyznała prawo do nauki wszystkim dzieciom. Dokonano reformy Uniwersytetów w Wilnie i w Krakowie. Ogromny wpływ miały działania króla Stanisława Poniatowskiego, który próbował dźwignąć kraj z upadku. Przyczynił się on do rozwoju kultury i sztuki. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów i malarzy, których zapraszał na słynne obiady czwartkowe. W literaturze rozwijały się trzy prądy: klasycyzm - nawiązywał do literatury starożytnej, posługiwał się motywami mitologicznymi, cenił tragedię i epos, język powinien być zrozumiały; sentymentalizm - opisywano przeżycia wewnętrzne, ludzkie uczucia, by silniej oddziaływać na odbiorcę; rokoko-odrzucał dydaktyzm, utwory powinny być tworzone dla przyjemności. W sztuce rozwijał się klasycyzm. W okresie tym tworzyli Canaletto i Bacciarelli. Teatr powstał w Warszawie z inicjatywy króla w 1765 roku. Był to pierwszy publiczny teatr, który zapoczątkował działalność sceny narodowej. Pierwszym dyrektorem został Wojciech BOGUSŁAWSKI. Mieścił się on w Operalni. Występowały zespoły: francuskie, polskie i włoskie. Pierwszą wystawioną sztuką była "Natręta" J. Bieleckiego (na zamówienie króla, dnia 19. XI.).
  
  

1

---