Porównanie koncepcji umowy społecznej Thomasa Hobbesa i Johna Locke'a.
Tomasz Hobbes i John Locke byli , XVII - wiecznymi myślicielami których doktryny polityczne powstawały na gruncie przemian parlamentarnych Anglii, mających w ówczesnym czasie miejsce pierwszych eksperymentów republikańskich, jak również ścierania się jednowładztwa monarchii z indywidualistycznymi zapędami rosnącej w sile klasy średniej. Koncepcje prawno-naturalne stanowiły wiec próbę odpowiedzi na nurtujące w XVII wieku pytanie o genezę państwa, o jego uprawnienia i obowiązki jak również o powinności obywateli wobec państwa. Odpowiedzi tej udzielili John Locke oraz T. Hobbes w stworzonych przez siebie, dwóch diametralnie różniących sie koncepcjach umowy społecznej.
Punktem wyjścia dla koncepcji Hobbesa i Locke był umowny stan społeczeństwa bezpaństwowego, określany mianem stanu natury. Widoczne sa tutaj dwa modele antropologii politycznej, z jednej strony konfliktowe ujecie Hobbesa z drugiej kooperacyjne Johna Locke'a. Hobbes wyrażał pogląd iż człowiek z natury jest zły. Jest on egoista kierującym się naturalna pożądliwością do powiększenia zarówno ilości dóbr posiadanych jak również władzy i szacunku u innych ,co już u zarania dziejów skutkowało zdaniem myśliciela przemocą i nieustającym strachem przed wybuchem konfliktu. Cecha okresu przed państwowego jest wiec wojna wszystkich ze wszystkimi, ścieranie się żądań i pragnień ludzi będących niewolnikami swoich własnych namiętności. Przyczyn istnienia stanu anarchii, w którym nie istnieją jakiekolwiek więzi międzyjednostkowe dopatruje się Hobbes nie tylko w naturze człowieka, ale również w braku zasad moralnych czy tez prawa regulującego stosunki międzyludzkie. Permanentny strach jednostki przerwany może jego zdaniem zostać dopiero w wyniku powstania państwa, ustanowienia władzy potrafiącej hamować destrukcyjne skłonności człowieka. Wyjście z stanu natury jest możliwe, gdyż człowiek obok egoizmu posiada również instynkt samozachowawczy, jak pisze Hobbes: to sama natura daje mu możność wydobyć się z tego położenia, ta możność tkwi w części w jego uczuciach w części zaś w rozumie. Uczucia, które skłaniają ludzi do pokoju, to strach przed śmiercią, pragnienie takich rzeczy, jakie są niezbędne do wygodnego życia, oraz nadzieja, ze swą pilnością i pracą człowiek będzie mógł je zdobyć. Rozum zaś poddaje wygodne warunki pokoju, na których ludzie mogą dojść do zgody. Te warunki pokoju to normy, które inaczej nazywają się prawami natury.
W odróżnieniu do Hobbesa Locke natomiast postrzega stan natury nie, jako okres wojny strachu i nędzy ale jako epokę w której ludzie żyli w wolności i równości, a cechowała go przede wszystkim wolność dysponowania swymi działaniami oraz rozporządzania swym mieniem i osobą przez każdego człowieka, ograniczona jedynie ramami prawa natury. Wolność nie oznaczała jednak samowoli, gdyż człowiek nie miał możliwości zniszczenia siebie samego ani poddanego jemu stworzenia z wyjątkiem ze wymagał tego cel szczytniejszy. Stanem natury rządziło wiec powszechnie obowiązujące prawo natury. Prawem tym był rozum nakazujący każdemu poszanowanie równości i niezależności innych oraz zabraniał krzywdzenia kogokolwiek w jego życiu, zdrowiu, wolności i posiadaniu. Człowiek Locke'a w stanie natury w przeciwieństwie do koncepcji Hobbesa nie kieruje się motywami naturalnej pożądliwości czy tez obawa przed śmiercią, ale wynikającymi z rozumu zasadami współżycia, których najwyższym priorytetem jest ochrona nie tylko osobistego dobra , ale także dobra innych. Ochrona ta przejawia się u Locke'a w przysługującym każdemu prawie karania każdego, kto te prawa naruszył. Sytuacja ta niebyła jednak jego zdaniem idealna, gdyż czyniła z ludzi obarczonych miłością własną, lub kierujących się namiętnościami, chęcią zemsty , stronniczych sędziów we własnych sprawach , czemu nie potrafiła zapobiec nawet ich odpowiedzialność wobec ludzkości. Przyczyny wyjścia z stanu natury poszukuje wiec Locke nie w potrzebie zagwarantowania bezpieczeństwa, to zapewnia odwieczne prawo natury, ale w niepewności takiego stanu, w którym samowolność sadzenia może wywołać konflikt. Koniecznym staje się ustanowienia bezstronnego w sporach sędziego, jakim powinno stać się państwo.
Skonstruowana przez Hobbesa i Locke'a umowa społeczna nie tylko powstała na gruncie odmiennych przesłanek, ale również cechuje się odmiennością formy i podstawowych założeń, oraz celów. Umowa społeczna Hobbesa składa się z jednego aktu przekazania władzy przez jednostkę suwerenowi natomiast myśl Locke'a z dwóch- pierwsza z nich jest umowa jednoczącą jednostki w społeczeństwo, druga natomiast polega na przekazaniu przez wspólnotę władzy rządowi.
Porównując te dwie doktryny zauważyć można także cechującą je odmienność celów przyświecających zawieraniu powyższej umowy. Dla Hobbesa celem tym była rezygnacja z praw naturalnych na rzecz suwerena, który w wyniku tego uzyskiwał pełnię władzy nad poddanymi. Podyktowana samozachowawczym instynktem umowa z jednej strony stanowiła wyjście z beznadziejności stanu naturalnego, z drugiej oddawała jednostkę pod absolutystyczne rządy. Zawarta miedzy każdym według formuły:: „daję upoważnienie i przekazuję moje uprawnienia do rządzenia moją osobą temu oto człowiekowi albo temu zgromadzeniu pod tym warunkiem, że ty przekażesz mu swoje uprawnienia i upoważnisz go do wszystkich jego działań w sposób podobny”, przyczyniła się do stworzenia tworu posiadającego nie tylko pełnię władzy absolutnej, ale będącego również czymś w rodzaju śmiertelnego Boga -Lewiatana. Celem umowy społecznej Locke'a z kolei nie była jak u Hobbesa potrzeba ustanowienia struktury chroniącej przez zagrożeniami wynikającymi z bellum omnia kontra omnis, ale chęć umocnienia praw jednostek. Rezygnacja ze stanu natury, polaczenie się jednostek w społeczeństwo miało jego zdaniem przyczynić się do skuteczniejszego wzajemnego zachowania praw do życia , wolności i mienia. Jedna z najważniejszych różnic miedzy umowa społeczna Hobbesa I Locke wynika już z samej jej struktury. Jeżeli człowiek Hobbesa oddaje wszelkie swe prawa absolutnemu suwerenowi na mocy jednostronnej umowy to w umowie Locke'a przekazaniu ulega wyłącznie prawo karania gwałcących prawa natury a tym samym prawo ochrony przed niebezpieczeństwami. Podstawa takiego rozwiązania jest to ze dla Locke społeczeństwo w przeciwieństwie do idei Hobbesa jest tworem odrębnym od władzy, powstałym na mocy odrębnej umowy, która Locke nazywa pac tum unions. Ponadto przekazanie władzy nie jest tutaj jednostkowe, lecz następuje na mocy zawarcia przez wspólnotę umowy z rządem dotyczącej utworzenia państwa i podporządkowania się stanowionym przez nie prawom. Umowa społeczna Locke'a nie jest wiec aktem związania w społeczeństwo izolowanych dotąd jednostek jak miało to miejsce u Hobbesa. Owe przekazanie suwerenowi części praw ma u Locke'a typowo utylitarny charakter, jest warunkiem lepszego zabezpieczenia zdrowia, wolności i własności przez władze społeczeństwa czy tez rząd.Jak również zapewnienia skutecznego przeciwdziałania niedogodnością stanu natury poprzez wprowadzenie stałego , powszechnie obowiązującego prawa przestrzeganego przez uczciwych i neutralnych sędziów.
W wyniku tak odrębnych koncepcji umowy społecznej przedstawione zostają także rożne umożliwiające ich realizacje idee państwa. Hobbes wychodzący z założenia, iż człowiek jest z natury zły preferuje wprowadzenie władzy absolutnej, co widoczne jest w jego wizji Lewiatana. Lewiatan jest tym samym absolutnym władcą jednostek, który otrzymał od nich władzę jak gdyby w darze. Jednostki oddając swe prawa suwerenowi zrzekli się także swej naturalnej wolności w pełni i nieodwracalnie. To całkowite zrzeczenie się wolności jest przyczyna powołania rządów absolutnych, gdyż tylko takie w myśl Hobbesa będą potrafiły rządzić z natury egoistycznymi jednostkami. Zrzeczenie się naturalnej wolności pociąga za sobą kolejna konsekwencje, która jest brak prawa zmiany rządów nawet, jeśli okazałyby się one niesprawiedliwymi. Suweren nie jest tym samym strona umowy, ale swoistym tworem posiadającym pełnię zwierzchnictwa nad jednostka, jest siła chroniącą jednostkę przed powrotem do destrukcyjnego anarchizmu stanu natury.
Inaczej niż Hobbes kwestie państwa i władzy postrzegał Locke, będący przeciwnikiem koncepcji władzy absolutnej. Nie zgadzał się on tym samym z teoria Hobbesa mówiącą ze człowiek w wyniku umowy społecznej pozbawił się wszelkich praw, zrzekając się ich na rzecz władcy. Locke uważał ze człowiek przystępuje do umowy wyłącznie, gdy ta chroni jego podstawowe wartości. Stad tez sensem powstania państwa jest tutaj uzyskanie przez jednostkę silniejszej obrony w ramach zorganizowanej społeczności podlegającej władzy publicznej. Państwo w koncepcji Locke'a pełni wiec funkcje stróża, który nie tylko stoi ma na celu ochronę naturalnych praw podmiotowych, ale również związany umowa nie może stanowic norm te prawa naruszających. Wzorem władzy dla Locke w przeciwieństwie do Hobbesa nie jest absolutyzm, ale umiarkowana monarchia z podziałem władzy na prawodawczo-sadownicza, wykonawcza oraz federalna zajmującą się polityka zewnętrzną państwa. Podział ten ma uchronić społeczeństwo przed tyrania absolutnego władcy, która to jeszcze Hobbes usprawiedliwiał słowami, iż lepsza najgorsza tyrania aniżeli anarchia stanu natury. Obowiązek ustanawiania przez władze ogólnie obowiązujących praw zgodnie z prawem natury kreuje kolejna różnicę tych dwóch koncepcji. O ile umowa społeczna Hobbesa legitymizowała wszelkie działania władcy , o tyle u Locke' władza ograniczona została prawem , a jego złamanie przez suwerena dopuszcza wystąpienie społeczeństwa przeciw władzy. Jeżeli u Hobbesa mamy do czynienia z rządami absolutnej siły to u Locke'a sa to rządy prawa , obejmujące wszystkich włącznie z suwerenem. Władza u Locke nie jest tym samym nieograniczona , operuje wyłącznie przekazanymi jej przez społeczeństwo prerogatywami w ściśle prawem określonych ramach. Pomyślność wspólnoty polega w koncepcji Locke'a na braku ograniczeń wolności i praw przez władzę. Jak również w tym, iż szacunek czy tez chęć przestrzegania ustanowionych przez nią wytycznych wynika z „woli” a nie jak miało to miejsce w teorii Hobbesa z braku wiary społeczeństwa w możliwość jednoczesnej i jednakowej woli oporu chociażby większości społeczeństwa, co było podyktowane pewnym strachem przed powrotem do stanu natury.
Państwo Locke `a jest wiec rezultatem rozsądnego zachowania się człowieka, a swe źródła znajduje w woli poszczególnych obywateli . Opiera się na swoistej konstrukcji powierzania rządowi pełnomocnictw na zasadzie powiernictwa, przy jednoczesnym ustaleniu granic i celów interwencjonistycznej działalności państwa. Przystąpienie jednostki do struktur państwowych sprowadza się tutaj wyłącznie do wzmocnienia gwarancji poszanowania jej praw jednostkowych.
Podsumowując chciałam zwrócić uwagę na to ze największe różnice koncepcji powyższych umów społecznych wynikają z odmiennego postrzegania miejsca zbiorowości w świecie. Społeczeństwo u Hobbesa jest zwykła suma jednostek, trudno mówić tutaj o jego roli podmiotowej, dlatego tez stosunki poddany-wladca mogą być w „naturalny sposób” niepoprawne. Władca jest również jednostka omylna tyle ze uprzywilejowana. Społeczeństwo Locke `a charakteryzuje się natomiast liberalna teza równości wszystkich jego członków. Oznacza to wiec ze społeczeństwo nie jest wyłącznie suma składających się na nie jednostek ale rzeczywistym posiadaczem i dysponentem władzy, która jedynie powierzają innym organom. Umowa społeczna Hobbesa i związana z nią władza absolutna nadawała się do uzasadnienia istnienia oświeconej monarchii absolutnej jak również wszelkich przejawów władzy autorytarnej, natomiast idea Locke'a stanowiąca podłoże dla myśli liberalnej stała się obrończynią monarchii parlamentarnej a następnie prekursorka współczesnej typowej dla rozwiązań Amerykańskich demokracji liberalnych.
Źródło:
http://socjoszpieg.blox.pl/2007/02/Umowa-spoleczna-ver-20.html
http://www.wojmos.com/texts/politics/Koncepcje%20umowy%20spolecznej%20u%20Hobbesa%20i%20Locke.pl.pdf
Thomas Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego.Tłum. Cz. Znamierowski. Warszawa 1954.
http://www.politeja.pl/index.php?t=10
http://rethoricum.pl/node/13
Radosław Wojtyszyn Szkoła prawa natury - od Hugona Grocjusza do Johna Locke'a dokument PDF