Rola szkoły w profilaktyce

Szkoła realizuje zadania dydaktyczne i wychowawcze, wspierające wszechstronny rozwój ucznia: wyposaża młodego człowieka w wiedzę, budzi aktywność intelektualną oraz rozwija postawy i zachowania cenione i pożądane w społeczeństwie. Do realizacji tych założeń konieczne jest opracowanie, obok programów dydaktycznych, takich programów wychowawczych i profilaktycznych, których realizacja pozwoli na wyposażenie ucznia w wiedzę i umiejętności niezbędne w budowaniu dojrzałej osobowości, nauczenie postaw asertywnych w sytuacjach zagrożeń, rozumienie oraz umiejętne stosowanie norm społecznych i systemu wartości. Rozporządzenie MENiS z dnia 31.01.2002 r. Wprowadza zapis o podejmowaniu przez rady pedagogiczne uchwał o wprowadzeniu programu profilaktyki
wspólnego z programem wychowawczym.
Obecnie dostrzega się kryzys w rozwoju moralnym i kulturowym dzieci i młodzieży. Dom rodzinny nie zawsze wspomaga w rozwoju emocjonalnym, co ma konsekwencje w zachowaniach uczniów i szukania wsparcia wśród grup rówieśniczych, nierzadko destruktywnych. Wiele rodzin wykazuje dysfunkcje i patologie społeczne, brak umiejętności komunikowania się z dorastającymi i buntującymi się nastolatkami. Pogłębiający się kryzys wartości u młodzieży oraz brak ideałów i autorytetów powoduje wzrastające tendencje do działań niezgodnych z normami przyjętymi przez społeczeństwo. Coraz częściej pojawiają się zachowania na pograniczu patologii, a niekiedy przekraczające prawo. Badanie prowadzone dziesięć lat temu przez Instytut Matki i Dziecka oraz Zakład Pedagogiki WSP w Kielcach wykazują, że co 5 uczeń I i VIII klasy wykazywał zaburzenia rozwoju psychospołecznego, 48% badanej populacji przejawiało zaburzenia nerwicowe, 8% dzieci wykazywało ogólne niekorzystne zmiany w stanie zdrowia psychicznego(za Polską Agencją Interpress, 1989) . Badania z lat 80-tych przedstawiają problemy zdrowotne dzieci i młodzieży: dolegliwości trawienne, bóle głowy, alergia, nadmierna nerwowość, trudności wychowawcze.45% nastolatków przyznało się do zażywania leków(w tym co 10 brał proszki uspokajające i nasenne), 81% do spożywania napojów alkoholowych. Obecne badania wykazują rosnące tendencje w postawach zagrażających zdrowiu, rośnie liczba osób nadużywających narkotyków, alkoholu, popełniających czyny niezgodne z prawem.
Wzrost demoralizacji wiąże się z wzrostem nieletnich nadużywających alkoholu. Niestety, w tych zachowaniach zauważa się przewagę dziewcząt.
Rocznie policja notuje około 20 tys. nowych przypadków demoralizacji wśród dzieci i młodzieży. Pojawia się więcej przestępstw dokonywanych przez osoby poniżej 13 r. Życia. Aby temu zapobiegać, konieczne jest opracowanie programów likwidujących niewłaściwe postawy młodzieży oraz promujących tryb życia zapewniający zdrowie psychiczne i bezpieczeństwo w dorastaniu do odpowiedzialnego życia.                                                                                

  Reforma systemu edukacji zobowiązuje szkołę do wyposażenia uczniów wiedze, rozwijanie aktywności intelektualnej, wrażliwości na cierpienie i niesprawiedliwość. Działalność szkoły powinna zmierzać w kierunku wzmacniania u uczniów postaw pożądanych społecznie akceptowanych powszechnie zachowań Aby zrealizować te założenia, konieczne jest zbudowanie takich programów wychowawczych i profilaktycznie wspólnie ze sobą, które ukierunkowałyby ucznia w jego dążenia, pomogły zbudować właściwa hierarchie wartości, nauczyły umiejętnego realizowania własnych potrzeb, z poszanowaniem drugiego człowieka. Treści wychowawcze powinny być realizowane przez wszystkich nauczycieli, na każdym przedmiocie. Da to szanse dzieciom i młodzieży nie posiadającym odpowiednich wzorców zachowań wyniesionych z domu rodzinnego. Natomiast zadania z profilaktyki mogą realizować nauczyciele odpowiednio do tego przygotowani. Realizacją profilaktyki drugorzędowej, dostosowanej do indywidualnych potrzeb uczniów z grupy podniesionego poziomu ryzyka winni zająć się specjaliści Poprzez zgodne oddziaływania wszystkich nauczycieli można uzyskać zmianę w zachowaniach uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym, pozostawionych na wychowaniu środowisk i grup nieformalnych.                                                                          Aby przygotować dobry i spójny program wychowawczy i profilaktyczny należy mieć na uwadze, że w rozwoju młodego człowieka konieczne i jednocześnie naturalne są więzi z rodziną i własną ojczyzna. Należy wiec kłaść nacisk na odbudowanie podstawowych wartości i ideałów. Obecnie zauważa się spadek autorytetu rodziny, a hasło „patriotyzm” kojarzy się młodzieży tylko z okresem wojny. Celem wychowawczym jest m.in. wzmocnienie znaczenia rodziny, pomoc w odbudowaniu więzi z rodzicami, dostrzeganie dobra płynącego z kontaktów rodzinnych. Również hasło „ojczyzna” powinno wywoływać u młodzieży poczucie solidarności i identyfikacji z krajem i narodem, w którym żyją. W rozmowach z młodzieżą wyczuwa się ogromny chaos w sferze wartości moralnych. Uczniowie potrafią powiedzieć, co jest dobre a co złe w ich zachowaniach, lecz są to tylko hasła. Pojęcia znane z literatury lub rozmów z dorosłymi nie są przez młodzież włączane w ich strukturę osobowości. Pozostają w sferze intelektualnej i nie maja większego wpływu na postępowania. Aby pomóc uczniom w odkrywaniu i doskonaleniu umiejętności  dostosowania się do szybko zmieniającej się rzeczywistości, trzeba zadbać o takie programy, które pomogą odnaleźć właściwa drogę, pozwolą odkryć sens życia i odbudować hierarchię wartości.                                                          Najistotniejsza sprawą w konstruowaniu programu wychowawczego i profilaktyki szkolnej jest dialog nauczycieli, który prowadzi do wzajemnego porozumienia. Każdy nauczyciel musi być wychowawca, a przecież każdy nauczyciel wychowawca może mieć inny obraz świata, realizuje inne ideały lub posiada odmienną hierarchię wartości. Uczeń, obserwując różnych nauczycieli, nie potrafi wybrać z tej wielości postaw, zachowań wymagań. Jeśli będzie tkwił w chaosie zacznie wszystko negować i swoim zachowaniem wszystkiemu zaprzeczać.                                                                                                                  Dziecko wieku 7-18 lat jest jak woda, „rozlewa się” tam gdzie mu wygodniej. Rolą wychowawcy jest wytyczenie (drogowskazy) i regulowanie (realizowane cele wychowawcze)koryta, aby z niekształtnej wody stało się rzeka płynącą w określonym kierunku, mająca określone granice. Nie można w jednym systemie edukacyjnym prowadzić uczniów w różne, przeciwstawne strony. Dlatego też nauczyciele muszą we wzajemnym dialogu określić, jakiego chcieliby wychować ucznia i jakie w tym celu podjąć wspólne działania. Proces wychowania będzie jednocześnie rozwojem społecznym dziecka.                       Chcąc stymulować rozwój społeczny, należy uczniom stawiać zadania ukierunkowane na wzmacnianie pozytywnych przejawów zachowania, wspierać ich w tym co dobre, wydobywać z nich to, co najpiękniejsze i najcenniejsze(zarówno w sferze psychicznej, duchowej, jak i fizycznej).Wychowanie i profilaktyka powinny rozwijać wolę ucznia do dokonywania pozytywnych zmian w zachowaniu. Zadania realizowane w toku wychowania muszą być tak stawiane, aby to uczeń „chciał”, a nie nauczyciel „kazał mu”. Do takiego pojmowania własnego rozwoju potrzebna jest rzetelna wiedza. Nie jest jednak ona przekazywana jedynie poprzez program wychowawczy. Służą temu także ścieżki edukacyjne oraz programy profilaktyczne. 
Każdy program wychowawczy i profilaktyczny szkoły powinien przygotowywać dziecko do umiejętnych wyborów w życiu. Dokonuje się to m.in. poprzez naśladowanie postaw nauczycieli, ich świata wartości i ich zachowań. Uczeń jest bystrym i krytycznym obserwatorem. Wychowawca nie nauczy dokonywania wyborów, jeśli sam sobie z tym nie radzi. Poprzez realizację zadań powinien doprowadzać do personalizacji, umiejętnego odnajdywania swojego miejsca w życiu i społeczeństwie: w rodzinie, klasie, kraju. Równocześnie, budując program wychowawczy i profilaktyczny, należy uwzględnić cele, do jakich szkoła zmierza, określone w wizji szkoły. Uszczegółowienie celów pozwoli na sformułowanie i wytyczenie zadań ogólnych. Określenie tych zadań, czyli odpowiedzi na pytanie: ”jak te cele osiągnąć”, nie może być sformułowana zbyt szczegółowo, gdyż uniemożliwi własną inwencję nauczyciela realizującego dane zadanie. Program taki musi dać każdemu wychowawcy możliwość wyrażenia siebie i poświadczenia własną postawą prawdziwości realizowanego zadania. To czym nauczyciel żyje, co go absorbuje, czym się zachwyca, powinno mieć swoje odzwierciedlenie w realizacji celów. Wskazane było by podanie literatury, z której każdy nauczyciel mógłby korzystać przy realizacji zadań wychowawczych.
            Najlepiej sformułowane i najwartościowsze cele pozostaną jedynie zapisem na papierze, jeśli nie zrealizuje się podstawowego wymogu wychowania: pozostawanie w dobrych relacjach ze sobą i z wychowankami. Wzajemne oddziaływanie uczniów i nauczycieli ma powodować, że każdy poczuje się dowartościowany, będzie zdolny do osobistego rozwoju według indywidualnych możliwości oraz przyczyni się do rozwoju grupy, w której przebywa. Bez odpowiedniej atmosfery nawet najlepiej opracowany program nie będzie skuteczny.
            Kontynuując program profilaktyki należy uwzględnić aktualny program wychowawczy. Jest on materiałem wyjściowym do określania zadań profilaktycznych, które mają być realizowane w szkole, a które wynikają ze szczegółowej diagnozy potrzeb środowiska szkolnego i lokalnego. W pracy nad programem profilaktyki i ewentualną modyfikacją programu wychowawczego należy wziąć pod uwagę:
-         poziom wzajemnej akceptacji i zrozumienia,
-         zasoby szkoły (materialne i tkwiące w ludziach),
-         wartości i ideały, które akceptują i realizują wszyscy nauczyciele,
-         wizję absolwenta szkoły,
-         system wartości i oczekiwania rodziców,
-         możliwości i umiejętności uczniów.
Każda szkoła musi stworzyć własny program wychowania i profilaktyki. Każda szkoła jest osadzona w konkretnym środowisku, czymś żyje, czymś się kieruje, ku czemuś zmierza. To „coś”, niepowtarzalne dla każdej szkoły, należy ująć w ramy programu szkoły i programu wychowawczego oraz profilaktycznego.                                            
 
Profilaktykę rozumie się jako proces wspierający zdrowie psychiczne i fizyczne poprzez pomoc i towarzyszenie uczniowi w zdobywaniu wiedzy o zagrożeniach dla zdrowia oraz w nabywaniu umiejętności przeciwdziałania tym zagrożeniom.
Profilaktyka w szkole ma za zadanie:
            -wzmacnianie więzi emocjonalnej w rodzinie,
            -budowanie poczucia wartości,
            -wzmacnianie mocnych stron osobowego rozwoju,
            -kształcenie umiejętności komunikacyjnych,
            -wspieranie w sytuacjach trudnych,
            -wychowywanie do wartości i podejmowanie odpowiedzialnych decyzji,
            -wypracowanie efektywnych sposobów radzenia sobie ze stresem.
 
            Wskaźniki istotne przy konstruowaniu szkolnego programu profilaktyki
 
            Szkolne programy zmierzające do wspierania rozwoju uczniów powstają w oparciu o wizję i misję szkoły. Muszą uwzględniać bazę, zasoby ludzkie konieczne do realizacji zadań oraz warunki rozwojowe i potrzeby dzieci i młodzieży. Mają być programami do realizacji, a nie tylko do umieszczania w dokumentacji szkoły czyli muszą być realne i atrakcyjne zarówno dla nauczycieli, rodziców jak i uczniów. Konstruowanie programów, które będą zachęcać i motywować do podejmowania zdrowego i bezpiecznego trybu życia, nauczą, jak radzić sobie w trudnych sytuacjach bez korzystania z niebezpiecznych środków oraz wzmocnią więzi koleżeńskie i rodzinne, wymaga wielu wstępnych przygotowań i zgromadzenia odpowiednich informacji.
            Wskaźnikami do podęcia decyzji o budowaniu programu profilaktyki mogą być:
1. Diagnoza potrzeb  środowiska uczniów,            rodziców, nauczycieli i lokalnej społeczności:
-poglądy i postawy młodzieży wobec wartości przyjętych przez społeczeństwo, a szczególnie wobec wartości określonych i realizowanych przez szkołę,
-poglądy uczniów i rodziców na aktualne trendy wychowawcze i zjawiska społeczne przedstawiane w mediach, mające wpływ na rozwój dzieci i młodzieży,
-zakres zainteresowań uczniów oraz zaangażowanie rodziców działalność edukacyjno wychowawczą szkoły.
2. Diagnoza rzeczywistych problemów występujących w społeczności lokalnej:
            -problemy dzieci i młodzieży widoczne na terenie szkoły(przejawiane w zachowaniach uczniów),
            -problemy edukacyjne i wychowawcze rejestrowane przez pedagoga lub psychologa szkolnego,
            -problemy zdrowotne nasilające się i dostrzegane przez lekarzy w danym regionie,
            -problemy zgłaszane przez rodziców,
            -problemy sygnalizowane przez opiekunów społecznych, kuratorów sądowych lub pracowników socjalnych miasta lub gminy,
            -problemy ujęta w danych epidemiologicznych z terenu kraju, zweryfikowane w odniesieniu do środowiska lokalnego.
3. Zapoznanie się z ustawami i rozporządzeniami dającymi podstawę prawną dla działań profilaktycznych:
            -ustawa o systemie oświaty(zapis postulujący wprowadzenie programów profilaktycznych),
-         ustawa o przciwdziałaniu narkomanii z 24. 04.1997r.,
-         rozporządzenie MENiS z dn. 31.01.2002r. dot. ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół,
-         ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dn. 19.08.1994r.,
-         ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu z dn. 09.11.1995r.,
-         ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z dn. 26.10.1982r.
4. Zapoznanie się z aktualnymi programami profilaktycznymi.
5. Dokonanie przeglądu i wyboru potrzebnej literatury fachowej.
6. Uwzględnienie jakości programów profilaktycznych.
7. Dokonanie analizy programu wychowawczego szkoły pod kątem zadań mogących stanowić przyczynek do programu profilaktyki oraz wytyczenie innych zadań stanowiących program profilaktyki uzupełniający zadania w programie wychowawczym.
 
 
            Diagnoza potrzeb uczniów, rodziców i nauczycieli
 
 
            Podstawową potrzebą uczniów na każdym poziomie edukacji jest odnalezienie prawdy o życiu, wartościach, ideałach. Podobne oczekiwania mają rodzice, pragnący, aby ich dzieci nauczyły się żyć w prawdzie i właściwie rozumieć wolność. Pęd do wolności u młodzieży jest bardzo duży, lecz nie zawsze to pojęcie jest właściwie rozumiane. Przed podjęciem prac zmierzających do zbudowania wartościowego programu wychowawczo-profilaktycznego warto zadać sobie pytanie:
 
Czy nasza szkoła przygotowuje ucznia do życia w prawdzie i wychowuje do wolnego i odpowiedzialnego wyboru?
 
            Co to znaczy wychowywać do prawdy? Człowiek najczęściej szuka prawdy w trudnych sytuacjach życiowych, w przełomowych chwilach, w których dokonują się wybory. Szukając prawdy chce odnaleźć sens swojego życia, nadać sens temu, co robi, myśli, mówi. „Pytanie o prawdę jest pytaniem bardzo doniosłym, pytamy w nim bowiem o wartość zasadniczą dla życia: o drogę, o fundament i podstawę, o światło i moc”(A.Siemianowski, 1986).Prawda pozwala człowiekowi obiektywnie widzieć rzeczy i odnajdywać w życiu właściwą drogę. Aby człowiek mógł poznać prawdę , musi być otwarty na rzeczywistość, przekraczać to co jest i poszukiwać tego „co być powinno”. „Prawdy doświadczamy w życiu i nauce jako wartości pierwotnej i fundamentalnej” (A. Siemianowski, 1986). Wychowywać do prawdy to m. in.: otwierać umysły uczniów na świat, na wiedzę; przygotowywać do poznawania coraz szerszych horyzontów myślenia, zdobywania wiedzy; wyrabiać postawy gotowości do konfrontacji z faktami nauki i innymi wartościami; nadawać sens i znaczenie rzeczom, ludziom, zdarzeniom.
            Czy do tego może przygotowywać szkoła? Badania prowadzone w szkołach woj. Pomorskiego w r.1999 przez Uniwersytet Gdański, przyniosły odpowiedź na to pytanie.W ankietach pytano młodzież w wieku 15-19 lato postawy wobec małżeństwa, związków pozamałżeńskich, planowania potomstwa. Badania prowadzono we wrześniu oraz ponownie w styczniu, po wprowadzeniu lekcji z wychowania do życia w rodzinie czyli po dyskusjach, prelekcjach, wykładach na podane tematy. Obserwowano zmiany w postawach młodzieży pod wpływem rzetelnej informacji podanej przez nauczyciela wychowania do życia w rodzinie. Prawdą jest fakt, że podstawę bezpiecznego funkcjonowania i rozwoju pokoleń stanowi rodzina. Życie w konkubinacie nie zapewnia potrzeby przynależności, bezpieczeństwa i miłości (odpowiedzialności za drugą osobę), zaspokaja głównie uczucia na bazie reakcji emocjonalnych. Obecnie modne stało się preferowanie związków konkubinackich. Lansowana w mediach atrakcyjność życia bez zobowiązań ma wpływ na postawę młodzieży, która gubi potrzebę poszukiwania prawdy. 22% respondentów dopuszczało w swoim życiu możliwość życia w konkubinacie lecz po kilku spotkaniach dyskusyjnych, otwarcia się na poszukiwanie rzetelnej informacji o takich związkach, liczba opowiadających się za konkubinatem spadła do 15%.
 
Szkoła może wspomóc rodzinę w systemie wychowawczym, ale jej nie zastąpi. Rodzice muszą chcieć wspierać szkołę w edukacji i wychowaniu swoich dzieci. W Konstytucji RP, 1997, art. 48 ustawa 1 czytamy :”rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania”. Podstawowe funkcje wychowawcze spełniają rodzice , a nauczyciele mogą ( powinni) ich w tym wspomagać. Rodzice winni właczyć się w budowanie programów wychowawczych szkoły, poznać oraz zaakceptować program profilaktyki, a nauczyciele, uwzględniając przekonania rodziców oraz uznawane przez nich wartości, ukierunkować rozwój dzieci i dbać o ich właściwy przebieg. Aby taki program zbudować, należy m. in. Poznać potrzeby i oczekiwania rodziców.
Z przeprowadzonych przez I. Dzierzgowską badań ankietowych ( Rodzice w szkole, 1999) wynikają następujące oczekiwania rodziców i nauczycieli:
 
Nauczyciele oczekują od rodziców:
-pomocy dzieciom w nauce (pracach domowych),
-pomocy i zachęty przy wykonywaniu przez dzieci prac dodatkowych,
-pomocy w szkole przy realizacji programu wychowawczego ( np. wycieczki, kultura bycia).
 
Rodzice oczekują od szkoły:
-zapewnienia indywidualnego rozwoju ich dziecka,
-atmosfery bezpieczeństwa,
-pobudzania zdolności dzieci,
-zwracanie uwagi na relacje społeczne w klasie,
-dobre informacje na wywiadówkach,
-wyczerpującej informacji o możliwościach dalszego kształcenia dzieci.
            Aby zrealizować te oczekiwania, obie strony muszą iść wspólną drogą. Co oznacza wspólna droga? To wzajemne zrozumienie i porozumienie się w celu jednolitego oddziaływania na ucznia. Wspólna droga to również świadczenie sobie nawzajem pomocy: nauczyciele rodzicom a rodzice nauczycielom, choćby w rzetelnej informacji, w podejmowaniu decyzji dotyczącej dziecka itp. .Zarówno rodzice jak i szkoła mają wspólny cel: towarzyszenie dziecku w jego rozwoju i właściwe wspieranie tego rozwoju.
            Rodzice mogą i powinni włączyć się w budowanie szkolnego programu wychowawczego, uczestniczyć w jego realizacji, stworzyć razem z nauczycielami środowisko szkolne przyjazne dziecku. Jeśli rodzice zaufają nauczycielom, że ich działania mają na uwadze wyłącznie dobro dziecka, a nauczyciele będą korzystać z pomocy rodziców w wychowaniu ich dzieci, to będziemy mogli z ufnością patrzeć w przyszłość. Nauczyciele posiadają wiedzę i umiejętności dające im możliwości wspierania rodziców w procesie wychowania. Zarówno program wychowawczy szkoły, jak i program profilaktyki musi uwzględniać tę grupę społeczną i włączyć rodziców w realizację niektórych zadań.
            Wspólna droga rodziców i szkoły oznacza wychowanie do ideałów, które są aktualne niezależnie od czasów, światopoglądu, tradycji. Do tych ideałów można zaliczyć grzeczność, radość i  posłuszeństwo  Jeśli rodzice wpoją dziecku podstawowe zasady grzeczności, nauczą być posłusznym w sprawach istotnych dla życia, to szkoła będzie miała ułatwione zadanie we właściwym ukierunkowaniu dalszego rozwoju umysłowego i społecznego dzieci i młodzieży. Bardzo istotnym ideałem jest radość. Ludzie, którzy się śmieją, nie mają złych zamiarów wobec innych, nie przejawiają agresji. Dbanie o radosną, życzliwą atmosferę w domu i w szkole jest gwarancją prawidłowego rozwoju uczuciowego i poczucia własnej wartości. Ludzie radośni nie zagrażają nikomu, dzieci i młodzież czują się wśród nich bezpiecznie , chętnie wykonują polecenia oraz podejmują współpracę. 
 
Literatura:
Ewa Kosińska – „Mądrze i skutecznie. Zasady konstruowania szkolnego programu profilaktyczno-wychowawczego”
Dzierzgowska I – „rodzice w szkole”

---