„Psychologia dziecka” R. Vasta, M. Haith, S. Miller

Rozdział 9

Pamięć małych dzieci

Pamięć rozpoznawcza - uświadomienie sobie, że jakiś bodziec obecny percepcyjnie został wcześniej spotkany.

Metody badania:

• procedura habituacji - dyshabituacji (spadek reakcji, gdy bodziec staje się znajomy = habituacja)

• warunkowanie klasyczne i sprawcze (wstążka przywiązana do nogi dziecka zwiększa częstotliwość kopania, gdyż powoduje to ruchy zabawki zawieszonej nad łóżeczkiem)

Zarówno warunkowanie klasyczne, jak i sprawcze możliwe są od urodzenia.

Noworodki posiadają bardzo ograniczoną czasowo pamięć krótkotrwałą, w miarę rozwoju czas pamiętania przez nie własnych doświadczeń wydłuża się.

Dowiedziono też, że osiągnięcia pamięciowe ulegają poprawie, gdy w okresie odroczenia dostarcza się dziecku okazji do krótkiego przypomnienia. Reaktywacja - utrzymanie śladu pamięciowego jakiegoś zdarzenia poprzez ponowny kontakt przynajmniej z częścią zdarzenia w odstępie czasu pomiędzy pierwotnym doświadczeniem i sprawdzianem pamięciowym.

Pamięć odtwórcza - wydobywanie jakiegoś przeszłego bodźca lub zdarzenia, które nie są aktualnie dostępne percepcyjnie.

Brak jest zgodności co do czasu, w którym pojawia się pamięć odtwórcza, gdyż początkowo dzieci nie są zdolne do zachowań stanowiących wskaźniki odtwarzania (wypowiedzi czy rysunki). Wg Piageta był to koniec drugiego roku życia, obecnie dane wskazują na koniec pierwszego roku - dowodem jest umiejętność poszukiwania zaginionych przedmiotów oraz odroczone naśladownictwo.

Pamięć u starszych dzieci

Czynniki odpowiedzialne za rozwojowe usprawnienie pamięci:

• silniejsze struktury poznawcze u starszych dzieci

• częstsze stosowanie strategii pamięciowych

Strategie pamięciowe - techniki (takie jak powtarzanie, organizowanie materiału czy elaboracja) stosowane przez ludzi w celu zapamiętania.

Im starsze dziecko, tym większy wzrost tendencji do stosowania strategii pamięciowych. Dodatkowo dzieci, które stosują strategie mają wyższe osiągnięcia pamięciowe od dzieci, które nie używają strategii.

Deficyt mediacyjny - brak ułatwienia odtwarzania przez świeżo nabytą strategię (przy zbyt dużych wymaganiach w stosunku do ograniczonych zasobów przetwarzania dziecka).

Deficyt produkcyjny - brak spontanicznego generowania strategii (przed 5-6 rokiem życia dzieci nie zdają sobie sprawy, że warto robić cokolwiek, by pomóc sobie zapamiętać).

Dzieci z innych kultur niż zachodnia są mniej skłonne do stosowania skutecznych strategii uczenia się (czyli strategii pamięciowych używanych przez uczniów w celu zapamiętania materiału), co najprawdopodobniej jest spowodowane różnicami w nauce szkolnej.

Przykłady strategii uczenia się:

• sporządzanie notatek i streszczanie

• alokacja czasu na uczenie się ważnego materiału

• samosprawdzanie

Wraz z wiekiem wzrasta częstość stosowania strategii oraz ich złożoność.

Okazuje się, że różnice kulturowe mogłyby się nie ujawnić, gdyby dzieci były badane w bardziej naturalnych i znanych kontekstach.

Nie tylko strategie przyczyniają się do usprawnienia zapamiętywania, do modyfikacji osiągnięć pamięciowych ważna jest również wiedza na temat pamięci.

Metapamięć - wiedza o pamięci.

Dzieci w wieku 5-6 lat wiedzą, że łatwiejsze jest zapamiętywanie znanych elementów niż nieznanych, że rozpoznawanie jest łatwiejsze od reprodukcji i krótkie listy są łatwiejsze do nauczenia od długich.

Jednak pod innymi względami ich metapamięć jest ograniczona (są zbyt optymistyczne co do swoich możliwości zapamiętywania, nawet przy negatywnej informacji zwrotnej, nie rozumieją, że łatwiej zapamiętać główną myśl opowiadania niż dosłowne brzmienie itp.).

Choć ciężko empirycznie wykazać związki pomiędzy wiedzą a zachowaniem, większość badaczy jest przekonana, że wzrost metapamięci jest jednym ze źródeł rozwoju pamięci.

Rola wiedzy

Pamięć i wiedza są ze sobą ściśle powiązane. To, co wiemy o jakimś zagadnieniu stanowi ważną determinantę jak dobrze zapamiętamy informacje na dany temat.

Pamięć konstruktywna - wpływ systemu wiedzy ogólnej na to, jak informacja jest interpretowana i w konsekwencji zapamiętywana.

W dążeniu do rozumienia stale wyciągamy wnioski i wychodzimy poza dostarczone informacje. Pamięć jest konstruowaniem, a nie prostym kopiowaniem doświadczeń.

Pamięć ma charakter konstruktywny od wczesnych okresów rozwojowych, wraz z wiekiem staje się coraz bardziej konstruktywna.

Konstruktywizm pamięci może mieć także charakter negatywny. Gdy jakieś doświadczenie jest dla dziecka zbyt trudne, dokonuje ono uproszczeń lub zniekształceń.

Dzieci jako naoczni świadkowie

Badania wykazały, że małe dzieci odpamiętują mniej szczegółów niż starsze, są one również bardziej podatne na sugestie zawarte w pytaniach osoby o dużym autorytecie. Należy być zatem ostrożnym w przyjmowaniu zeznań małych dzieci, szczególnie jeśli były wielokrotnie przesłuchiwane, co mogło spowodować naprowadzenie na oczekiwane wypowiedzi.

Wiedza ekspercka - zorganizowany zestaw wiedzy w jakiejś dziedzinie. Gdy wiedza ekspercka jest bogata, pamięć danego rodzaju materiału jest lepsza.

Efekty wiedzy eksperckiej:

• szybsze przetwarzanie informacji z danej dziedziny

• skuteczniejsze stosowanie strategii pamięciowych

Skrypty - reprezentacje typowej sekwencji działań i zdarzeń w jakimś znanym kontekście.

Dzieci także budują skrypty, jest to jedno z najważniejszych osiągnięć rozwoju poznawczego we wczesnym dzieciństwie.

Skrypty stanowią zarówno produkt, jak i proces konstruktywnej natury systemu pamięci.

Opowiadania oparte na znanych skryptach są zazwyczaj lepiej zapamiętywane niż te sprzeczne ze skryptem (choć czasem odchylenie od skryptu może być tak zaskakujące, że łatwiejsze do zapamiętania).

Dzieci łatwiej uczą się skryptów, gdy zdarzenia w nich następują w naturalnej, logicznej kolejności.

Skrypty przeważnie pomagają procesom pamięciowym, choć zdarza się, że zdarzenia zostają zniekształcone tak, by pasowały do skryptu.

Rozwój a rodzina

Jak rodzice uczą dzieci zapamiętywania

Wpływ sposobu, w jaki rodzice rozmawiają ze swoimi dziećmi na temat przeszłych doświadczeń:

• styl elaboratywny - rodzice używający go dostarczają bogatszej struktury narracyjnej, podejmują więcej wysiłków, by skłonić dziecko do podawania informacji

• styl powtarzający - mniej bogata struktura

Dziecko rodziców o stylu elaboratywnym ma większe powodzenie w przypominaniu sobie przeszłych zdarzeń. U małych dzieci rodzice przyjmują na siebie większą część pracy, kierując rozmową i wyciągając od dziecka informacje. W miarę rozwoju dzieci przyjmują coraz bardziej aktywną rolę w dyskusji na temat przeszłości.

Pamięć autobiograficzna - specyficzna, osobista i trwała pamięć dotycząca własnej osoby. Odnosi się do wspomnień, może pojawiać się w kontekście rozmów z rodzicami.

Amnezja dziecięca - niemożność przypomnienia sobie doświadczeń z pierwszych 2-3 lat życia.

Rozwiązywanie problemów

Siegler twierdzi, że rozwój poznawczy dzieci może być scharakteryzowany w terminach konstruowania reguł. Reguły - procedury oddziaływania na otoczenie i rozwiązywania problemów („jeśli ..., to ...”).

Reguły są zależne od konkretnego obszaru wiedzy i nie można oczekiwać, że osiągnięcia w różnych zadaniach będą kształtowały się na tym samym poziomie.

Koncepcja neopiagetowska - Robbie Case

Różni go od Piageta pogląd na rolę pamięci. Wg Case`a całość zasobów niezbędnych do rozwiązywania problemów można podzielić na dwie składowe: przestrzeń operacyjną i magazyn pamięci krótkotrwałej.

Przestrzeń operacyjna - zasoby niezbędne do przeprowadzenia operacji poznawczych (termin przestrzeń odnosi się raczej do dostępnej energii umysłowej, nie do przestrzeni fizycznej w mózgu).

Magazyn pamięci krótkotrwałej - zasoby niezbędne do przechowywania rezultatów wcześniejszych operacji poznawczych podczas przeprowadzania kolejnych.

Zdaniem Case`a ograniczenia pojemności magazynu pamięci krótkotrwałej stanowią główny powód trudności, jakie mają małe dzieci w rozwiązywaniu problemów - mogą utrzymać tylko kilka danych, więc mogą wykonywać jedynie kilka operacji w tym samym czasie.

Dlaczego wzrasta pojemność magazynu pamięci krótkotrwałej?

Dwie hipotezy:

a) w miarę wzrostu całości zasobów rośnie również przestrzeń dostępna dla przechowywania krótkotrwałego (starsze dzieci dysponują po prostu większymi zasobami)

b) wzrost pojemności przechowywania jest rezultatem zmniejszania się przestrzeni wykorzystywanej do przeprowadzenia operacji (wraz z rozwojem wzrasta umiejętność przeprowadzania operacji poznawczych, co daje większą pojemność magazynową, dzięki czemu można wykonywać coraz więcej operacji)

Umiejętności szkolne

Siegler stwierdził, że w zadaniach arytmetycznych dzieci stosują liczne, zróżnicowane strategie. Np. przy dodawaniu używają palców lub liczą od większej liczby (2+5 to będzie pięć, sześć, siedem, czyli siedem).

W miarę rozwoju następuje przechodzenie od mniej do bardziej skutecznych strategii, a kulminacją jest umiejętność odnajdywania odpowiedzi z pamięci.

Czytanie

Tu też stwierdza się znaczenie strategii. Badania pokazały, że u dzieci rozwijają się strategie identyfikowania słów, analogiczne do strategii dodawania liczb.

Ważne jest również monitorowanie rozumienia, czyli samosprawdzanie w celu upewnienia się, że to co przeczytane, zostało zrozumiane. Jest to jedna z ważniejszych umiejętności metapoznawczych.

Świadomość fonologiczna - uświadomienie sobie, że litery odpowiadają dźwiękom oraz umiejętność dokonywania specyficznych przełożeń liter na dźwięki. Wczesne pojawienie się świadomości fonologicznej stanowi dobry predyktor ostatecznej umiejętności czytania.

Podejścia do nauki czytania

• podejście fonetyczne - podkreśla związki litera - dźwięk oraz budowanie słów z poszczególnych jednostek

• czytanie całościowe - zaleca uczenie się i odnajdywanie wzrokowe całych słów, bez przechodzenia przez poszczególne dźwięki

Nie ma odpowiedzi, jak najlepiej nauczać czytania - dla jednych dzieci skuteczna okaże się metoda, która będzie zupełnie bezużyteczna dla innych.

Ważne jest, czy miłość do czytania dziecko wynosi z domu, gdy rodzice czytają dziecku i z nim, częściej będzie ono czerpało przyjemność z czytania.

Zmiana poznawcza

Zmiana poznawcza to ciągły proces, rozpoczynający się w chwili, gdy niemowlę przychodzi na świat. Występują fazy krytyczne, przejściowe, w trakcie których dzieci są gotowe do przezwyciężania dawnych ograniczeń i do korzystania z nowych doświadczeń - ważne jest zidentyfikowanie tych faz przejściowych.

Metody badania zmiany:

• techniki mikrogenetyczne - dzieci, które są bliskie przejścia na wyższy poziom rozumienia, obserwuje się je w trakcie rozwiązywania różnych problemów. Dzieci badane są kilkakrotnie w ciągu tygodni lub miesięcy. Siegler porównuje tę technikę do filmu, otrzymujemy tu ciągłe nagranie zmiany zachodzącej w czasie.

Te techniki mogą dostarczyć wiedzy na temat dróg zmiany poznawczej: sekwencji i poziomów, przez które przechodzą dzieci przy nabywaniu nowej wiedzy oraz tempa i zakresu zmiany.

• samomodyfikujące się symulacje komputerowe - trudno je stworzyć i do tej pory są bardzo nieliczne. W stworzonych dotychczas można wymienić następujące rodzaje wiedzy uwzględnione w poszukiwaniach: zachowanie stałości, przechodniość, arytmetykę, język.

Wszyscy badacze podkreślają, że powodzenie symulacji nie gwarantuje prawidłowości leżących u jej podstaw założeń teoretycznych. Fakt, że program komputerowy potrafi się czegoś nauczyć w określony sposób nie oznacza, że dzieci uczą się tego w taki sam sposób. Skuteczna symulacja określa jedną z dróg, przez którą może odbywać uczenie się.

Mechanizmy zmiany

Kodowanie - zwracania uwagi na niektóre cechy otoczenia i budowanie ich wewnętrznych reprezentacji.

Automatyzacja - wzrost efektywności wykonywania operacji poznawczych, będący wynikiem nabywania wprawy.

Konstruowanie strategii - tworzenie strategii służących przetwarzaniu i zapamiętywaniu informacji.

Wybór strategii - stopniowe, coraz częstsze stosowanie strategii skutecznych w porównaniu z mało skutecznymi.

Siegler twierdzi, że rozwój poznawczy w dzieciństwie jest pod wieloma względami równoległy wobec ewolucji biologicznej w historii gatunków. Rozwój poznawczy, tak jak ewolucja, polega na stopniowej selekcji i zachowaniu form najbardziej adaptacyjnych spośród wszystkich pierwotnych możliwości.

---