Dwudziestolecie międzywojenne - charakterystyka epoki

20-lecie międzywojenne to okres między pierwszą i drugą światową - jeden z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany. Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił wśród państw europejskich, wielkie mocarstwa utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w świecie, natomiast Stany Zjednoczone ugruntowały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw kapitalistycznych. Rewolucja Październikowa w Rosji doprowadziła do powstania nowego państwa socjalistycznego. W Polsce wreszcie ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła po wielu latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i niezależnym państwem, by po 21 latach stać się jednym z pierwszych obiektów hitlerowskiego ataku. Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera, tak jak na przykład literatura romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalazek samolotu czy kina.

Kierunki filozoficzne

materializm dialektyczny - teoria filozoficzna stworzona przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, a rozwinięta przez Włodzimierza Lenina; twórcy tego kierunku głosili tezę o pierwotności materii i wtórności świadomości; poznanie rzeczywistości traktowali jako ciągły proces gromadzenia prawd względnych i zbliżania się do prawdy absolutnej; poznanie to praktyka; przemiany w czasie i przestrzeni wynikają z nieustannej walki przeciwieństw literatura, wg materialistów była odzwierciedleniem stosunków społecznych;
uintuicjonizm - teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Bergsona; głównym narzędziem poznania świata jest intuicja i instynkt życiowy, a nie rozum; prawa rządzące światem są nieuchwytne, ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuć i wyrazić;
pragmatyzm - kierunek powstał w Ameryce pod koniec XIX w. i jego twórcą był filozof i psycholog Wiliam James; postulował on praktyczny sposób myślenia i działania, stosowanie metody krytycznego rozsądku i nauk doświadczalnych; hasłem pragmatystów było zbliżenie filozofii do życia oraz uzależnienie prawdziwości twierdzeń od ich praktycznych skutków; poznanie ludzkie ma charakter czysto praktyczny, nie chodzi więc w tym procesie o obiektywne zbliżenie człowieka do prawdy, lecz o efekty praktyczne, związane z zaspokojeniem ludzkich potrzeb.

Kierunki artystyczne

ekspresjonizm - przedstawiciele tego gatunku dążyli do intuicyjnego i spontanicznego wyrażenia swoich myśli i przeżyć wewnętrznych, co zgodne było z założeniami filozofii Bergsona, który wyznaczał intuicji szczególną rolę w procesie poznawczym; ekspresjoniści posługiwali się kontrastem, karykaturą i groteską, celowo deformowali obraz świata, który był ich zdaniem terenem walki ducha z materią, dobra ze złem; w utworach ekspresjonistów odnajdujemy świadomość kryzysu ówczesnej cywilizacji, bunt przeciwko niesprawiedliwości społecznej, chęć obrony wartości humanistycznych. Przedstawiciele i twórcy tego kierunku występowali też przeciwko tradycyjnemu realizmowi i naturalizmowi, atakując tak mało twórcze kopiowanie rzeczywistości. Nadmiernemu estetyzmowi w sztuce przeciwstawiali dążenie do prawdy. Ekspresjonizm rozwinął się głównie w liryce oraz w dramacie. Styl ekspresjonistyczny charakteryzował się śmiałością obrazowania, hymnicznym tonem, stosowaniem kontrastów i dysonansów. Poeta znowu stał się kreatorem prawie równym Bogu (p. romantyzm). Sztuka ekspresjonistyczna będąca "krzykiem duszy", miała wywoływać u odbiorcy wstrząs, niepokój, niezatarte wrażenia. Celowo zaniedbywano konstrukcje logiczne, stosowano animację i antropomorfizację przedmiotów realnych, a także abstrakcyjnych stanów duszy.

futuryzm - awangardowy kierunek literacki i artystyczny rozwijający się w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Teoretykiem tego kierunku oraz autorem futurystycznego manifestu był włoski poeta Tomasso Marinetti, który głosił idee anarchistycznego buntu przeciwko istniejącym formom życia społecznego, tradycji kulturowej. Futuryści zafascynowani byli nowoczesną cywilizacją urbanistyczno-techniczną, a więc gloryfikowali wszelką nowość, przyszłość, dynamiczne tempo wielkomiejskiego życia oraz wszelkie wytwory nowoczesnej techniki. Wiąże się z tym pochwała brutalności, przemocy, a nawet wojny oraz kult Nietzscheańskiego "mocnego człowieka". Dlatego też włoscy futuryści związali się z włoskim ruchem faszystowskim, w Polsce futuryści opowiedzieli się po stronie rewolucjonistów i walczącego proletariatu. W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego, zdolnego wyrazić ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków; Polska: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Czyżewski;

nadrealizm (surrealizm) - autorem manifestu surrealistycznego jest Andre Breton; Przedstawiciele tego kierunku dążyli do stworzenia nowej "nadrealnej rzeczywistości" poprzez uniezależnienie artysty od reguł logicznego myślenia, poprzez eliminację nakazów rozumu, negację wszelkich norm estetycznych i moralnych. Proces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luźnych skojarzeń, wypływających z podświadomości twórcy. Dużą rolę w twórczości surrealistów pełniły elementy czystego przypadku, absurdalnego żartu, parodii i groteski. Z doświadczeń pierwszej wojny światowej nadrealiści wysnuli przekonanie o kryzysie cywilizacji zachodniej i jej racjonalistycznych ideałów. Widzieli możliwość wyzwolenia jednostki od przymusu poprzez miłość, poezję, wolną grę wyobraźni, poprzez osiągnięcie stanu wewnętrznej harmonii dzięki zespoleniu jawy i snu.

neoklasycyzm - kierunek poetycki nawiązujący do dziedzictwa kulturalnego epok minionych, a zwłaszcza do starożytnej kultury grecko-rzymskiej, a także klasycyzmu i baroku. Czołowym przedstawicielem tego kierunku był wybitny poeta francuski Paul Valery, który sformułował program poezji intelektualnej, łączącej tradycję z osiągnięciami symbolizmu i liryki współczesnej. W jego poezji odnajdujemy elementy intelektualnej abstrakcji i aluzji filozoficznych. Utwory neoklasyków charakteryzowały się rygorystyczną formą, opartą na klasycznych wzorach, ściśle poetycki język tych utworów był całkowicie uwolniony od balastu wszelkich "treści życiowych", każdy utwór był ilustracją tzw. "poezji czystej"; drugim wybitym przedstawicielem był Thomas Eliot.

Ugrupowania i kierunki poetyckie w Polsce

"Skamander" - grupa skupiała się wokół pisma UW "Pro arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". W 1920 roku pierwszy numer "Skamandra". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości literackie". Postawa artystyczna poetów "Skamandra" nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane". Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich. Przedstawiciele "Skamandra" : Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński.

"Futuryzm" - kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchów człowieka. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania". Przedstawiciele "Futuryzmu" : Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk.

"Awangarda krakowska" - poeci awangardy skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Peipera człowiek powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa-hasła to "miasta, masa, maszyna". Szybki rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm. Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny element nowej poezji ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć.

Przedstawiciele awangardy: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski. "Poezja rewolucyjna" - w 1925 roku Stanisław Stande, Władysław Broniewski i Witold Wandurski wydali zbiorek poetycki, nazywany "Trzy salwy". Poeci nie mieli sprecyzowanego programu poetyckiego, podkreślali jedynie, że w bezlitosnej walce proletariatu z burżuazją stają zdecydowanie po lewej stronie barykady.

Tendencje poetyckie lat dwudziestych

-poezja buntu, walki i protestu społecznego;
-ucieczka od rzeczywistości;
-nastroje lęku, grozy, niepokoju moralnego.

Nurty w prozie dwudziestolecia

- neorealistyczny ("Noce i dnie" oraz Boguszewska, Gojawiczyńska);
- polityczno-dyskusyjny, polemiczny (S. Żeromski "Przedwiośnie");
- psychologiczny (Zofia Nałkowska "Granica", M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka");
- nowatorski nurt prozy historycznej (Jarosław Iwaszkiewicz "Czerwone tarcze", Z. Kossak-Szczucka "Krzyżowcy");
- proza środowiskowa (G. Morcinek "Łysek z pokładu Idy", P. Gojawiczyńska "Dziewczęta z Nowolipek");
- rewolucyjny, hist. i polit. (L. Kruczkowski "Kordian i cham", przedstawienie dwóch racji: szlachcica i chłopa, uczestników powstania listopadowego);
- proza awangardowa (Bruno Schultz "Sklepy cynamonowe", W. Gombrowicz "Ferdydurke", "Zazdrość i medy-cyna");
- literatura faktu, dokumentu (M. Dąbrowska "Pamiętniki chłopów polskich");
- narodziny reportażu (Melchior Wańkowicz "Na tropach Smętka", X. Pruszyński "W czerwonej Hiszpani").

Niektórzy twórcy okresu dwudziestolecia w Polsce i na świecie:

1. PROZA:

STEFAN ŻEROMSKI (1864-1925)
- wrażliwy na wszelkie przejawy krzywdy i niesprawiedliwości społeczne;
- łączenie problematyki politycznej z moralną;
- dramaty: "Róża", "Turoń", "Uciekła mi przepióreczka", "Biała rękawiczka", "Ponad śnieg bielszym się stanę", "Sułkowski";
- utwory publicystyczne: "Drożyzna i Zamojszczyzna";
- proza poetycka: "Puszcza jodłowa";
- powieści: "Wierna rzeka", "Popioły", "Przedwiośnie";

ZOFIA NAŁKOWSKA (1884-1954)
- (1905-1914), tematyka powieści to analiza życia wewnętrznego i dążeń kobiet oraz skomplikowane problemy płci;
- utwory: "Kobiety", "Książe", "Narcyze";
- (1914-1926), zmiana tematyki, zainteresowanie dla spraw codziennych, "rzeczy małych i małych ludzi";
- utwory: "Charaktery" - cykl portretów syntetycznych; opowiadania: "Dom nad łąkami"-studium psychologiczne życia prostych ludzi;
- (1928-1939), powieści: "Niedobra miłość", "Granica", "Niecierpliwi"; sztuki teatralne: "Dom kobiet", "Dzień jego powrotu";

MARIA DĄBROWSKA (1889-1965)
- postawa: afirmacja życia,
- opowiadania: "Gałąź czereśni" (1921), "Ludzie stamtąd" (1925),
- cykl powieściowy "Noce i dnie"; obejmuje okres 1863-1914
- ukazuje proces przeobrażeń społecznych szlachty, będących rezultatem rozwoju kapitalizmu i uwłaszczenia chłopów; przeobrażenia psychiki ludzkiej, tworzą się nowe postawy, konflikty;

2. POEZJA:

JULIAN TUWIM (1894-1953)
- twórczość ma charakter synkretyczny (impresjonizm "Staruszkowie", futuryzm, ekspresjonizm);
- 1 okres: upojenie życiem, wyraz dynamiki i biologicznego witalizmu; "Do krytyków", poeta ma cieszyć się życiem, a nie myśleć o filozofii;
- "Garbus", "Szczęście", "Staruszkowie" - zainteresowanie tematyką dnia codziennego;
- potem coraz bardziej łączy się z klasycyzmem,
- wprowadzenie do poezji języka dnia codziennego;
- lata 30-te, negacja wobec rządu "Bal w operze" (satyryczny);

ANTONI SŁONIMSKI
- najwybitniejszy felietonista okresu międzywojennego;

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ
- nowelista, poeta humanista;

JULIAN PRZYBOŚ (1901-1970)
- poezja: intelektualna (uświadamia sobie rolę poety);
- retoryczna (podkreślanie znaczenia słowa i zdania poetyckiego);
- kreacjonizm (konkretność obrazowania);
- zbiory "W głąb lasu", "Równanie serca", "Z Tatr";

WŁADYSŁAW BRONIEWSKI (1897-1962)
- w tomiku "Trzy salwy" wiersz programowy "Poezja";
- osobistej funkcji poezji przeciwstawia poeta funkcję społeczną;
- tom "Dymy nad miastem"; nawiązuje do tradycji poezji romantycznej;
- poezja ma porywać do walki, "bić słowem" itd.

3. DRAMAT:

JERZY SZANIAWSKI (1886-1970)
- "Żeglarz", "Adwokat i róże", "Most", po wojnie "Dwa teatry";
- tendencje dramatu symbolicznego ścierają się z tradycją teatru psychologicznego; fantastyka towarzyszy grotesce;
- rzeczywistość ma dwa wymiary: starcie wyobraźni z przeciętnością;
- konflikt dwóch postaw wobec życia: poetyckiej i "prozy życia";
- nie daje jednoznacznych odpowiedzi, sygnalizuje tylko ogrom i złożoność problemów moralnych w życiu człowieka;

STANISŁAW IGNACY WITKIEWICZ (1885-1939)
- przeciwstawił się dotychczasowym normom literackim i etycznym;
- prekursor teatru absurdu;
- stosował groteskę;
- zagadnienia: sens istnienia, stosunek człowieka do świata; dominujące uczucie: tzw. "niepokój metafizyczny";
- autor teorii tzw. "czystej formy" (oddziaływanie na odbiorcę przede wszystkim swą kompozycją, czystą kompozycją poszczególnych elementów, a dopiero później treścią oraz ideami jakie wyraża);

FRANCJA:

ANDRE GIDE (1869-1951)
- ostro atakował tradycyjnie uznane normy etyczne, które krępują swobodę jednostki i nie pozwalają na pełnię życiowego rozwoju;
- propagator RELATYWIZMU MORALNEGO (prawo jednostki do indywidualnego rozsądzania problemów etycznych);

MARCEL PROUST (1871-1922)
- usunął narratora wszechwiedzącego;
- propagował teorię BEHAWIORYZMU (sform. przez Johna Watsona; zastąpienie tradycyjnej analizy psychologicznej opisem zachowań ludzkich); "W poszukiwaniu straconego czasu" - obyczaje i umysłowość francuskiej burżuazji i arystokracji XIX i XX w.

ANDRE MALRAUX (1901-1976)
- ukazuje tragizm ludzkiego bytu;
- traktuje świat jako okrutny i absurdalny, stając się prekursorem EGZYSTENCJALISTÓW;
- reakcją na "bezsens istnienia" powinna być walka;

NIEMCY:

TOMASZ MANN (1875-1955)
- ukazuje konflikt między sztuką a życiem;
- upadek kultury jest wynikiem zwyrodnienia ówczesnego społeczeństwa;
- "Buddenbrookowie" - saga rodzinna;
- powieść "Doktor Faustus" (WSPÓŁCZESNOŚĆ); upadek sztuki wiąże się z czasem hitleryzmu w Niemczech;

AUSTRIA:

FRANZ KAFKA (1883-1924)
- katastrofista, ukazuje beznadziejne zmagania się samotnego człowieka z groźnymi i wszechmocnymi siłami zbiurokratyzowanego świata;
- umowna sceneria utworów; rozgrywają się one poza czasem historycznym;
- powieść "Proces"; bohater Józef K. jest oskarżony, nie wie o co, lecz godzi się na oskarżenie i proces; poszukuje swojego sędziego bezskutecznie, ponieważ od początku jest już "skazany", a wyrok jest nieunikniony;

USA:

WILLIAM FAULKNER (1897-1962)
- odsłania nieprzeniknione "mroki" duszy ludzkiej;
- dokonuje analizy psychologicznej, chcąc odkryć przyczynę konfliktów;
- "Sartoris", "Światłość w sierpniu", "Dzikie palmy";

ROSJA:

WŁODZIMIERZ MAJAKOWSKI (1903-1930)
- manifest "Policzek smakowi powszechnemu" (1912);
- hasło: Słowa na wolność;
- przekształcenie języka poetyckiego; poezja agitacyjna, masowa;
- wiersz biały; odrzucenie układu stroficznego;
- graficzne rozczłonkowanie tekstu;

WIELEMIR CHLEBNIKOW
- kult prymitywu, starych kronik, mitów, podań.

Wskaż w jaki sposób Stefan Żeromski łączył problematykę narodową, społeczną i moralną

- różne gatunki literackie (opowiadania i nowele);
- zaciera różnicę między nowelą i opowiadaniem;
- problem walki narodowo-społecznej; "Wierna rzeka", "Sułkowski";
- ukazywał wzajemne odnoszenie się klas do walki o niepodległość;
- widzi konieczność konsolidacji narodu (połączenie wszystkich grup);
- próbuje podnieść lud na wyższy poziom świadomości społecznej;
- poszukuje społecznych uwarunkowań dotychczasowych klęsk narodowych (sięga do przyczyn);
- w problemie krzywdy społecznej widzi, że sprawy moralne są nierozerwalnie związane ze społecznymi, narodowymi;
- według niego: każdy z nas ponosi odpowiedzialność za zło i krzywdę;
- przyjmuje filozofię maniheizmu jako wytłumaczenie odłącznych spraw jak dobro i zło;
- według niego: "Człowiek to rzecz święta, której krzywdzić nikomu nie wolno";
- poszukuje metod walki z krzywdą społeczną.

Tragizm, drwina i ironia w prozie lat trzydziestych

W prozie lat trzydziestych, podobnie jak w liryce tego okresu, ujawniają się postawy pesymistyczne, pełne niepokoju zarówno o duchową, egzystencjalną sytuację człowieka, jak również wyrażające katastroficzne obawy o dalszy rozwój historii i świata. U progu drugiego dziesięciolecia literatury międzywojennej debiutowało pokolenie pisarzy określane mianem rocznika 1910. Dla tego zwłaszcza pokolenia twórców (m.in. Witold Gombrowicz, Jerzy Andrzejewski, Czesław Miłosz) współczesna im rzeczywistość jawiła się w barwach ciemnych i groźnych, pisarze dostrzegali liczne społeczne, polityczne i moralne schorzenia świata. Odpowiedzią literacką na rzeczywistość trudną do zrozumienia i zaakceptowania była często postawa świadomej drwiny, ironicznego dystansu do świata oraz tragicznych refleksji nad naturą człowieka i historii. Pokoleniu 1910 roku sekundowali także starsi pisarze. Już w 1927 roku Stanisław Ignacy Witkiewicz ogłasza katastroficzną powieść "Pożegnanie jesieni".

Groteskowa, zdeformowana rzeczywistość przedstawiona w powieści uzasadnia przekonanie artysty o rychłym końcu kultury europejskiej. Świat wstrząsany kolejnymi rewolucjami zmierza do ostatniego, zamykającego dzieje ludzkości, przewrotu "niwelistycznego". Rozkładowi rzeczywistości społecznej towarzyszy również narastająca degeneracja zasad moralnych człowieka. Atanazy Bazakbal pogrąża się w erotycznej rozpuście, eksperymentach alkoholowo-narkotycznych i psychologicznych (swoim dziełem doprowadza do samobójstwa żonę). Katastroficzną wizje przyszłości kontynuuje Witkiewicz w "Nienasyceniu" (1930). Tym razem "Diabelski przewrót" szykują Chińczycy. Fabuła powieści, pełna fantastyki, grozy i niesamowitości, opowiada o zwycięstwie Żółtej Rasy.

Chińczycy zawojowali Rosję, szykują się do najazdu na Europę. "Nienasycenie", poprzez swą fantastyczną i groteskową zarazem fabułę, staje się przenikliwą, pełną drwiny i ironii krytyką współczesności: cynizmu rządzących, rozpadu naturalnych, rodzinnych obyczajów, religijnych więzi społecznych, pasywizmu i bezsilności współczesnej nauki i kultury wobec narastającego zła. Katastroficzne źródła obu powieści Witkiewicza sięgają konkretnych obserwacji życia społecznego, politycznego, kulturalnego Polski i Europy przełomu lat dwudziestych i trzydziestych. Katastroficzna historiozofia twórczości Witkiewicza koresponduje z wieloma zjawiskami polskiej prozy międzywojennej. W roku 1935 Zofia Nałkowska publikuje swoją najgłośniejszą i najwybitniejszą powieść "Granicę". Podejmując problematykę psychologiczną i społeczną, autorka dokonała surowego rozrachunku z polską rzeczywistością lat trzydziestych naszego wieku. Fabuła powieści została zogniskowana wokół dziejów Zenona Ziembiewicza - inteligenta pochodzenia ziemiańskiego. Jego kariera polityczna i moralny upadek służą zaprezentowaniu dwóch centralnych zagadnień powieści: psychologiczno-osobowościowym rozważaniom nad naturą człowieka i istotą człowieczeństwa oraz refleksjom o zależności pomiędzy jednostką a środowiskiem: rodziną, klasą, społeczeństwem.

W zgodzie z dwudziestowiecznymi koncepcjami psychologicznymi i filozoficznymi Nałkowska pokazuje złożoność natury ludzkiej, która nie podlega jednoznacznej ocenie i charakterystyce. Zwłaszcza istotny okazuje się problem niewspółmierności, nieadekwatności własnego wizerunku człowieka do obrazów, jaki wynika z oceny środowiska, ogółu. Osobowość człowieka okazuje się więc zdeterminowana konwencjami i stereotypami kultury, rolami społecznymi, jakie jednostka podejmuje dla określenia i utrwalenia swego miejsca w środowisku. Dramatyczne pytania: kim jest człowieka, jaka jest jego natura, otrzymują w powieści Nałkowskiej bolesną odpowiedź. Nie ma stałej, ściśle określonej prawdy o człowieku: "jest się takim jak miejsce, w którym się jest", jest się również takim, jakim widzą i oceniają inni. Moglibyśmy więc, nawiązując do tytułu powieści zapytać o granicę człowieczeństwa: czy te granice wyznaczają społeczne schematy, czy przypadek losu, czy środowisko społeczne, czy wreszcie człowiek jest zdeterminowany biologicznie, historycznie, religijnie? Powieść Zofii Nałkowskiej nie przynosi na wszystkie te pytania jednoznacznych odpowiedzi.

Nie odpowiedzi bowiem są celem literackich refleksji pisarki. "Granica to egzystencjalna diagnoza zagrożeń osoby ludzkiej wynikających zarówno z samej natury człowieka, z jego biologiczno-psychicznej konstrukcji, jak również z rzeczywistości społecznej, politycznej, ze środowiska, które "żąda" określonych zachowań, które ustanawia normy sprzeczne często z naturą ludzką. Zenon Ziembiewicz przełamuje bariery psychiczno-osobowych, moralnych i społecznych zachowań. Niefortunny romans z Justyną Bogutówną prowadzi do tragedii dziewczyny, rozbija życie rodzinne bohatera, unieszczęśliwia Elżbietę Biecką. Ziembiewicz prawy, szlachetny młodzieniec, radykalizujący student, drogą powolnych, drobnych ustępstw przeistacza się w sanacyjnego dygnitarza, prezydenta miasta, odpowiedzialnego za strzelanie do manifestujących robotników. Dzieje Zenona Ziembiewicza pokazują względność i wielowymiarowość moralnej oraz społecznej kondycji człowieka.

We własnym odczuciu bohater kieruje się szlachetnymi intencjami, jak sam określa, "dno" jego pragnień i starań sięga etycznie czystych ambicji oraz dążeń. Zarazem jednak obok owego "dna" intencji i marzeń istnieje surowa rzeczywistość czynów zrealizowanych, działań, mających bezpośredni wpływ na życie drugiego człowieka, na życie najbliższych - rodziny, a także ogółu - społeczeństwa. Dzieje Ziembiewicza zostały usytuowane w konkretnych warunkach społeczno-ustrojowych polski międzywojennej. Rzeczywistość lat trzydziestych rysuje się w powieści w ciemnych, tragicznych barwach. Zagrożeniem podstawowym wydaje się stopniowy zanik etycznego wymiaru ludzkich kontaktów. Dzieje Ziembiewicza, przykład jego ojca Waleriana, drobnomieszczańska kamienica Kolichowskiej - ukazują działanie "wilczych praw" społecznych, wyzysk, bezwzględność wobec poniżonego, bezbronnego proletariatu.

Polityczną postawę autorki cechuje radykalizm przekonań: powieść staje się niewątpliwym oskarżeniem Polski sanacyjnej o kształtowanie takiej rzeczywistości społeczno-ustrojowej, w której jednostka, klasa, społeczeństwo traci swą podmiotowość, prawo do szczęścia i wolności. W katastroficznym nurcie literatury międzywojennej miejsce "Granicy" jest więc szczególne. Po katastroficznych wizjach Stanisława Ignacego Witkiewicza przedstawiających zagładę świata, powieść Nałkowskiej staje się swoistą konkretyzacją przeczuć autora "Pożegnania jesieni". W "Granicy" katastrofa ma wymiar historycznie i egzystencjalnie określony: taka rzeczywistość i takie realia społeczno-polityczne prowadzą naród do klęski, człowiek natomiast traci swe osobowe, duchowe, transcendentne wartości. Dwa lata po ukazaniu się "Granicy" Nałkowskiej Witold Gombrowicz wydał powieść "Ferdydurke" (1937). Groteskowa i ironiczna zarazem wizja świata przedstawionego tej prozy najgłębiej chyba z pozostałych powieści dwudziestolecia dotyka filozoficzno-egzystencjalnych problemów istnienia człowieka w rzeczywistości pozorów i fałszów. Trzydziestoletni bohater, a zarazem narrator "Ferdydurke" zostaje znienacka umieszczony przez swego dawnego nauczyciela, "klasycznego belfra" profesora Pimkę, w szkole. Józio - zmieniony w młodzieńca i poddany szkolnym rygorom stopniowo klimatyzuje się w nowym środowisku. Groteskowo-komiczna fabuła powieści rysuje pesymistyczny obraz egzystencji człowieka. Indywidualne, osobowe życie jednostki jest totalnie zagrożone przez środowisko i kulturę.

Nieautentyczność życia, zachowania, myślenia zdaje się wynikać z przystosowania człowieka do warunków i wymogów stawianych przez otoczenie. Każdy staje się takim, jak chcą go widzieć inni (przyprawianie "gęby"), każdy boi się niedojrzałości do określonych form społecznie i kulturowo akceptowanych ("upupienia"). W planie społecznym lęk przed "obcym", "cudzym", "innym" oznacza powstawanie niezliczonej ilości interakcyjnych kombinacji, z których każda pogłębia i tak już gruntowną nieautentyczność zachowań, postaw, działań. Powieść Gombrowicza antycypuje filozoficzne nurty europejskiego egzystencjalizmu (m.in. J.P.Sartre). Człowiek okazuje się samotną "monadą", która nie ma możliwości pełnego i równorzędnego kontaktu z rzeczywistością zewnętrzną. Każde wejście "do świata", do "drugiego człowieka" jest zubożeniem, poprzez utratę indywidualności, własnej duchowej osobowości. Filozoficzna problematyka "Ferdydurke" aktualizuje się również poprzez odniesienia do kultury i obyczajowości międzywojennej. Józio podczas swej gimnazjalnej edukacji poznaje różne środowiska ("postępowy" dom inżynierostwa Młodziaków, ziemski dwór Hurleckich).

Powieść Gombrowicza to także ironiczno-groteskowa krytyka międzywojennych środowisk tradycjonalistycznych i liberalno-postępowych. Obraz gimnazjum, w którym bohater zostaje poddany przymusowi wielbienia wieszczów i klasycznej gramatyki staje się okazją do ironicznej deprecjacji międzywojennego modelu pedagogiki i wychowania. Powieść Gombrowicza przyczynia się istotnie do rozwoju polskiej prozy: w konstrukcji świata przedstawionego wykorzystuje poetykę groteski, absurdu, paradoksu; nowatorskim zabiegiem "Ferdydurke" staje się przerywanie fabuły alegorycznymi powiastkami, w których Gombrowicz wypowiada własne, autorskie poglądy. Niepokój o cywilizację, kulturę, kondycję człowieka wyraził się w latach trzydziestych w przededniu II wojny światowej, w wielu innych powieściach. Oprócz przypomnianych już dzieł Stanisława Ignacego Witkiewicza, Zofii Nałkowskiej, Witolda Gombrowicza, należy wskazać również powieściowy debiut Jerzego Andrzejewskiego "Ład serca" oraz utwór Tadeusz Brezy "Adam Grywałd". Nastrojom katastroficznym nie oparł się również Jarosław Iwaszkiewicz. "Pasje błędomierskie" (1938) to dokument zła moralnego i duchowego, które okazuje się silniejsze od pozytywnych przejawów osoby ludzkiej. Również powieść historyczna ostatnich lat przedwojennych podjęła problematykę aktualizującą się w atmosferze schyłku kultury i cywilizacji europejskiej.

Hanna Malewska opublikowała "Żelazną koronę" (1936); powieść o czasach panowania Karola V stała się okazją do rozważań nad świadomością jednostki, która uczestniczy w przełomowych wydarzeniach dziejowych. Teodor Parnicki z kolei w pięknej elegijnej powieści "Aecjusz ostatni Rzymianin" (1937) podjął problematykę "mieszkańców" kulturowych, rozważał także rolę jednostki w procesie dziejowym.

9

---