Wewnętrzna determinanty procesu badawczego - badanie psychologiczne jako interakcja „badacz-osoba badana”

Osobliwości badania psychologicznego (wg Rosenzweiga)

1. osoba badana może przyjmować status eksperymentatora (jest tak, gdy musi ona dokony­wać samoobserwacji i zdawać z niej relację badaczowi).

2. Druga osobliwość związana jest z możliwością reagowania nie tylko na pro­gramowo wprowadzone przez badacza elementy postępowania eksperymentalnego, ale także na cały kontekst owego postępowania, który w jakiejś mierze będzie modyfikował zachowanie się osoby badanej, znajdującej się w sytuacji psycholo­gicznego badania naukowego.

3. Z kolei trzecia osobliwość polega na możliwości traktowania badacza przez osobę badaną jako „...części materiału eksperymentalnego" i na tym, że w konse­kwencji osoba badana „...może reagować na osobowość eksperymentatora"

Nastawienia badacza na potwierdzenie hipotezy badawczej — efekt oczekiwań interpersonalnych badacza, (wg R. B. Rosenthala)

Zmienna oczekiwań interpersonalnych badacza jest źródłem:

• Efektu samospełniającego się proroctwa - zjawisko polegające na tym, że określone oczekiwania w stosunku do innych osób, samych siebie lub przyszłych zdarzeń, wpływają na zachowanie innych, bądź nas samych, co powoduje spełnienie oczekiwań.

• Efekt Pigmaliona — odmiana samospełniającego się proroctwa zidentyfikowana po raz pierwszy przez psychologa Roberta Mertona. Polega na spełnianiu się pozytywnego oczekiwania wobec kogoś dlatego, że to pozytywne oczekiwanie sobie wytworzyliśmy.

• Efekt Galatei - (efekt pozytywnych oczekiwań) w psychologii zniekształcenie poznawcze polegające na korzystnym ocenianiu osoby wywierającej pozytywne wrażenie (np. wyglądającej atrakcyjnie, zamożnie, itp.). W tym czasie nauczyciel pomaga dzieciom, które uważa za mniej zdolne. W efekcie dzieci rzekomo bardziej bystre, zmuszone są do samodzielnego radzenia sobie i zaczynają faktycznie więcej umieć, bardziej wierzą w swoje siły oraz kompetencje, a ich myślenie staje się bardziej bystre. W efekcie po jakimś czasie faktycznie wypadają lepiej w testach inteligencji niż te dzieci, o których nauczyciel był przekonany, że są mniej zdolne

• Efekt Golema - (efekt negatywnych oczekiwań), jest to zniekształcenie poznawcze polegające na niekorzystnym ocenianiu osoby, która wywiera negatywne wrażenie, przypisywaniu jej ujemnych cech osobowościowych (np. dlatego, że wygląda nieatrakcyjnie, itd.). Dzieci, o których nauczyciele myśleli, że są mniej zdolne stają się przykładem efektu Golema.

• Efekt Rosenthala - zwany również często efektem eksperymentatora lub efektem „mądrego Hansa” oznacza możliwość, nawet nieświadomego, sugerowania przez badanego poszczególnych wskazań badanemu

• Stronniczość eksperymentatora

Czynniiki kształtujące oczekiwania badacza

1. Osobowość badacza ( postawy, przekonania, wartości)

• Autorytaryzm

• Dogmatyczny styl myślenia

• Postrzeganie innych w kategoriach stereotypów społecznych i przesądów

• Inercyjnosć (odpornosć na informacje nie potwierdzające oczekiwań badacza)

2. Wiedza badacza (znajomość aktualnych teorii, wyników, doświadczenie zawodowe)

3. Informacje o osobie badanej

• charakter informacji o osobie badanej, lokalizowanych na wymiarze: „in­formacje jednoznaczne — informacje dwuznaczne Zatem im więcej dopływa do badacza informacji niejednoznacznych, tym mniejsza szansa na to, że zmieni on pierwotnie wytworzone OIB

• charakter OIB lokalizowanych na wymiarze: „oczekiwania elastyczne — oczekiwania sztywne",Określone pre­dyspozycje osobowościowe badacza skłaniają go do wytwarzania raczej sztywnych niż elastycznych wstępnych OIB i to niekoniecznie opartych na jednoznacznych i pewnych informacjach. Osoby autorytarne, dogmatyczne, przesądne będą częściej skłonne do formułowania przewidywań, których nie będą chciały zmieniać Rzecz jasna, „sztywne" OIB — niejako na mocy ich definicji — są bardziej od­porne na informacje je dyskonfirmujące niż oczekiwania „elastyczne".

• stopień potwierdzenia wstępnych OIB przez zachowanie się osoby badanej lokalizowany na wymiarze: „niski stopień niepotwierdzenia — wysoki stopień nie-potwierdzenia".

Korzystając z wyżej wyszczególnionych i scharakteryzowanych źródeł wstęp­nych OIB, badacz formułuje je względem zachowania się osoby badanej. Odróż­niamy OIB dotyczące spodziewanych niepowodzeń osoby badanej (w skrócie: oczekiwania negatywne) od oczekiwań dotyczących spodziewanych sukcesów tej osoby (w skrócie: oczekiwania pozytywne). Negatywne OIB prowadzą do efektu Golema. a pozytywne do efektu Galatei

Czynniki Pośredniczące:

1. Klimat - badacz stwarza osobom badanym z grupy „+" cieplejszy klimat społeczno-emocjonalny; osoby te traktowane są przez badacza życzliwiej;

2. sprzężenie zwrotne - badacze z większym zainteresowa­ i w sposób zróżnicowany traktują osoby z grupy „+"; inaczej mówiąc, po­święcają im więcej uwagi;

• Osoby badane o wysokim jego poziomie z łatwością będą oddalały od siebie informacje (jako niezgodne z ich wyobrażeniem siebie samych) dwuznaczne czy o niewielkim natężeniu, które nie będą zgodne z ich samooceną. Z kolei osoby badane o niskim poczuciu własnej wartości nie będą się przeciwstawiały napływającym informacjom o swych niepowodzeniach, gdyż bę­dzie to zgodne z ich ogólną koncepcją niskiego poczucia własnej wartości.

• Osoba badana spostrzegająca siebie jako sprawującą kontrolę nad własnym zachowaniem będzie mniej podatna na poddawanie się sprzężeniom zwrotnym płynącym od drugiej osoby (tu: od badacza), modyfikującym jej zacho­wanie, zgodnie z wytworzonymi pozytywnymi lub negatywnymi OIB, niż osoba badana lokalizująca źródło kontroli własnego zachowania na zewnąt

3. wkład - badacze więcej wymagają od osób z grupy „+"; gdy są to uczniowie, to nauczyciel więcej, i częściej, wymaga (i to-trudniejszego do opanowania materiału) od uczniów, których zaliczył do grupy „sukcesu"; badacz poświęca im więcej uwagi i jest wobec nich bardziej „nauczycielski" (chętniej i dokładniej objaśnia, co mają zrobić);

4. wydajnosć - badacz osobom z grupy „+" stwarza więcej okazji do „wykazania się", do ujawnienia ich „potencjałów".

Im bardziej warunki badania są wy standaryzowane (eksperyment laboratoryj­ny, aparaturowa ekspozycja bodźców i taka sama rejestracja odpowiedzi, brak mo­żliwości ingerencji badacza w pracę osoby badanej itp.) i odbiegają od warunków swobodnego badania klinicznego, tym bardziej maleje udział tych czynników w powstawaniu efektu OIB, a i sam efekt staje się mniejszy.

1

---