Myśliciele i filozofowie starożytni o sztuce
Myśliciele i filozofowie starożytni mieli swój wkład w rozwój sztuki. Jako postronni obserwatorzy, wnosili w sposób kreowania cenne uwagi dotyczące procesu tworzenia. Byli otoczeni pięknem, obcowali ze sztuką i nie omieszkali uczynić jej tematem niejednej debaty filozoficznej.
Jak wielu było myślicieli, tak różnie postrzegano działalność artystyczną. Sokrates na przykład w dyspucie z twórcą Parrazjosem udowodnił - a raczej uświadomił towarzyszowi - że malując odtwarza zewnętrzny wygląd danej postaci, dbając jednocześnie o cechy wewnętrzne i indywidualne modela. Filozof wypowiadał się o malarstwie jako o naśladownictwie rzeczy widzialnych, tj. wiernym odwzorowaniem rzeczywistości. W pozornie zwyczajnej konwersacji z Parrazjosem przekonywał, że artysta malując ludzi jest zdolny uchwycić ich psyche czy aktualny nastrój poprzez zaznaczenie na płótnie niemalże niedostrzegalnych dla postronnego obserwatora grymasów twarzy czy spojrzeń. Wnioskując z tego, można łatwo dojść do konkluzji, że malarz nie jest jedynie zwykłym powielaczem tego, co widoczne gołym okiem, gdyż potrafi spojrzeć w głąb psychiki modela i ukazać jego skomplikowaną osobowość oraz ulotne stany emocjonalne.
Podobnie rzecz się miała z rzeźbiarzami, którzy w mniemaniu Sokratesa wiernie naśladowali kształty rzeźbionych obiektów czy postaci. W kunszcie takiego artysty nie zabrakło nigdy wielkiej dbałości o szczegóły, ukazywania z ogromną precyzją najmniejszych detali, ledwo widocznych dla oka, jak np. napięcie mięsni. Istotną rolę w pracy rzeźbiarza odgrywało także uchwycenie emocji modela, które to okazywały się zwykle kluczowe dla całego dzieła. Sokrates ujął to w słowach „Rzeźbiarz zatem powinien wewnętrzne wzruszenia wyobrażać w zewnętrznych formach”.
Zadaniem sztuk wizualnych było naśladowanie, z jednoczesnym idealizowaniem postaci czy przedmiotu ukazywanego przez twórcę. Być może odbywało się to niezupełnie świadomie, bo poprzez typowanie najlepszych fragmentów przedstawianego obiektu i składanie ich w możliwie doskonałą całość. Kolejnym zadaniem sztuki według Sokratesa było przedstawienie sfery duchowej i wewnętrznego piękna widocznych w ekspresji ukazanej przez artystę postaci. Poza pięknem tak oczywistym dla innych ludzi w dziełach sztuki, Sokrates również dopatrywał się piękna w przedmiotach zwyczajnych, których wspaniałość wynikała z ich celu czy funkcji.
Inny starożytny filozof, Platon, w swoim dialogu pt. „Państwo”, również poruszył temat malarstwa. Twierdził, że malarze to wykonawcy wiernych kopii przedmiotów, kopii porównywalnych do odbicia lustrzanego. Innymi słowy, są to naśladowcy tego, czego inni są wykonawcami, a samo malarstwo jest kopiowaniem, naśladowaniem widoku, nie naśladowaniem prawdy. Myśliciel wypowiadał się raczej sceptycznie o sztuce, krytykując nieracjonalne podejście do niej oraz sugerując, że naśladowanie jest dalekie od prawdy. Parafrazując słowa filozofa - sztuki wizualne nie są wiele warte, gdyż są odwzorowaniem jedynie tego, co widzialne dla oka, a nie idei.
Co interesujące, filozof łagodniejszym okiem spoglądał na poezję. Cenił ową, mimo jej naśladowczego charakteru, lecz już twórców tej sztuki, którzy poza doskonałą być może techniką nic nie wnosili poprzez swoje utwory - nie.
Arystoteles zgadzał się z poglądem Platona na poezję - że jest to sztuka naśladowcza. Dodatkowo filozof uważał, że w poezji lepsze jest ukazywanie rzeczy niemożliwych, w które da się uwierzyć, niż możliwych, trudnych do zaakceptowania. W dziele „Poetyka” Arystoteles pisał: „[...] ideał powinien mieć pierwszeństwo [przed rzeczywistością]”, co można łatwo wyjaśnić, odwołując się do jego poglądów na sztukę. Otóż myśliciel stawiał doskonałość ponad realizm.
Warto też wspomnieć o Horacym, który deklarował, że artyści posiadają prawo do swobody twórczej, ograniczonej jednak zdrowym rozsądkiem i umiarem.
HOMER
Homer opisując dzieła sztuki podkreśla ich piękno i kunszt. Stara się dokładnie zobrazować przedmioty - z czego są zrobione oraz jak wspaniałe zdolności posiadał ich twórca.
Trudno jest w dziedzictwie Homera dopatrzyć się granicy pomiędzy fikcją a rzeczywistością, ponieważ do opisania prawdy używał on wyobraźni. Przykładem może być tu tak słynna tarcza, którą miał dla Achillesa wykonać sam Hefajstos. Kulawiec - mistrz w swoim rzemiośle - umieścił na niej niebo, ziemię, słońce, gwiazdy, księżyc, dwa miasta, sceny z pracy i życia codziennego, a także prąd Okeana.
Mówiąc o Homerze należałoby wspomnieć o porównaniach, które mają na celu przybliżyć czytelnikowi niezwykłość dzieł. Podobnie jak pancerz, również architektura w twórczości Homera błyszczy się złotem i srebrem.
PAUZANIASZ
W swoich dziełach Pauzaniasz relacjonuje podróże, które odbył, uwzględniając w nich nie tylko rzeźbę i architekturę ale ponadto kulturę, obyczaje, krajobraz czy historię.
Czytając przewodniki Pauzaniasza odnosi się wrażenie, iż postacie z rzeźb żyją własnym życiem, a przedstawione sceny dzieją się wciąż od nowa. Autor bardzo szczegółowo podaje informacje o dziele (rozmiar, styl czy materiał, z którego zostały zrobione). Relacje wzbogaca o własne wnioski, przemyślenia, mity, legendy i ciekawostki. Pauzaniasz opiera się na własnych doświadczeniach i opowieściach przewodników. Wydaje się więc być wiarygodnym źródłem informacji o sztuce starożytnej.
FLAWIUSZ FILOSTRATOS
Flawiusz w łatwy i zrozumiały sposób dla każdego czytelnika przekazuje swoje spostrzeżenia na temat malarstwa. Skupia się on głównie nad znaczeniem obrazu. Dużą rolę w interpretacji dzieł, odgrywa wyobraźnia autora, który stara się odczytać nie tylko emocję postaci i ich osobowość, ale również myśli i zamiary.
LUKIAN Z SAMOSAT
Lukian poddaje obrazy ostrej krytyce, wyśmiewa się z pewnych aspektów życia i myśli. Opisuje obrazy ze szczegółową dokładnością, przy czym jest cyniczny. Za pomocą wyobraźni potrafi ożywić postaci z obrazu.
PLINIUSZ STARSZY
Pliniusz opiera się przede wszystkim na dziełach innych autorów. Podaje szczegółowe informacje dotyczące dzieł (daty, twórcy, w jakich okolicznościach powstały i jakie są ich dalsze losy). Pliniusz Starszy nie skupia się jednak na każdym dziele osobno, lecz kategoryzuje je np. rzeźby z marmuru, z brązu. W jego dziełach znajdujemy koncepcję ewolucji sztuki - doskonalenia jej poprzez kolejne pokolenia artystów.
CYCERON
Zdaniem Cycerona sztukę należy odczuwać za pomocą wszystkich zmysłów jednocześnie, gdyż jest ona zbliżona do natury. Podobnie jak pliniusz wierzy, że jest ona udoskonalana z pokolenia na pokolenie, a co za tym idzie nic nie może być zarówno nowe jak i doskonałe. Uważa także, iż aby zrozumieć sztukę potrzeba wiedzy, bez której nie zaistnieje.
KWINTYLIAN
Kwintylian podkreśla, że każde dzieło, mimo iż stworzone w tym samym stylu, różni się od siebie, bowiem wyszło spod ręki innego artysty. Dzieło takie posiada nie tylko cechy właściwe swojej formie, ale także duszę twórcy.
Według Kwintyliana nie istnieje doskonały artysta, ponieważ oceniają go amatorzy o różnych upodobaniach. Każdemu z nich brakuje czegoś, co posiada inny - uzupełniają się wzajemnie. Przyczyniają się tym samym do rozwoju sztuki.
Red. Jan Białostocki, Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500 roku, Warszawa 1988, str. 13
Red. Jan Białostocki, Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500 roku, Warszawa 1988, str. 31