Humor, ironia i groteska jako sposób prezentowania rzeczywistości
Z humorem w sztuce nieodłącznie kojarzony jest komizm. Jest to pewna kategoria estetyczna, określająca właściwości zjawisk zdolnych wywołać śmiech oraz okoliczności, w jakich dochodzi do powstania tej reakcji. Przybiera on różnorodne formy - na przykład ironia, groteska, sarkazm. Taka jest definicja słownikowa omawianego przeze mnie zjawiska. Kategoria estetyczna, jaką jest komizm, może pełnić najróżniejsze funkcje w literaturze, bo w kontekście tej dziedziny sztuki omówię temat. Zadania, jakie stawia się przed komizmem, zależą w dużej mierze charakterystyki dzieła, w jakim występuje, i tego, jakie wartości ma nieść dany utwór. Podczas mojej prezentacji chciałbym wątek humoru, ironii i groteski jako sposoby prezentowania rzeczywistości, odwołując się do wybranych przeze mnie przykładów.
Jednym z najbardziej znanych twórców posługujących się komizmem jest Molier. Stworzył on wiele dzieł, których podstawą jest humor. Jego utwory w swoim czasie przełamały pewne tabu i wzbudzały wiele kontrowersji z tego względu, że obnażają obłudę, zakłamanie i fałsz elit Paryża. Jednym z takich dzieł jest „Świętoszek”, który jest przesiąknięty komizmem. Komedia Moliera przedstawia relacje pomiędzy mieszkańcami pewnego paryskiego, mieszczańskiego domu. W utworze Francuza możemy doszukać się wielu form kategorii estetycznej, mającej wywoływać śmiech. Pierwszą z nich jest komizm postaci. Molier nakreśla głównych bohaterów swojego dzieła w takie sposób, że wiele z nich jest w stanie wywołać salwę śmiechu tylko i wyłącznie poprzez swój sposób bycia. Spójrzmy chociażby na służącą o imieniu Doryna. Poprzez swoją bezczelność staje się postacią zabawną. Widzimy tu pewną sprzeczność, ponieważ służąca powinna być miła i spolegliwa, lecz Doryna jest tego przeciwieństwem, co również może wydawać się komiczne. Kolejną postacią, która ma wywołać uśmiech na ustach, jest nieustannie krytykująca innych matka Orgona, pani Pernelle. Również wspomniany Orgon, jak i główny bohater Tartuffe są postaciami przerysowanymi i przesadnymi, co może wydawać się zabawne. Inny rodzaj komizmu, występujący w „Świętoszku”, to komizm słowny, oddziałujący na widza poprzez żarty, dowcipy czy zabawne sentencje wypowiadane przez bohaterów. Lubuje się w nim Doryna. Jej cięty język jest sprawcą wielu niesnasek. Molier w swojej komedii równie często posługuje się komizmem sytuacyjnym, polegającym na ukazywaniu absurdalnych, niespodziewanych i zabawnych przypadków. Widzimy to, gdy Tartuffe zasłania pierś Doryny, lub kiedy Ordon wchodzi pod stół, albo też w momencie, gdy służąca biega po scenie i chce przyciągnąć do siebie Mariannę i Walerego. Jak widzimy, „Świętoszek” jest przesiąknięty komizmem. Zastanówmy się teraz, dlaczego Molier posługuje się właśnie tą kategorią estetyczną. Jak już wspomniałem na początku, Francuz w swoich utworach chce ośmieszyć fałsz, obłudę i zakłamanie elit Paryża. Nie inaczej jest w „Świętoszku”. Komizm ma za zadanie obnażyć mieszczańskie przywary, wobec których Molier jest sceptyczny. Inną funkcją komizmu jest funkcja dydaktyczna. Autor, pokazując negatywne skutki zachowań bohaterów, uświadamia czytelnikowi, że podobna do ich postawa jest nie tylko naganna, lecz także nieopłacalna. Reasumując, trzy rodzaje komizmu: sytuacyjny, słowny i postaci pełnią w „Świętoszku” funkcję prześmiewczą i dydaktyczną.
Komizm odgrywa istotną rolę także w utworze Juliana Niemcewicza zatytułowanym „Powrót posła”, którego akcja rozgrywa się w czasie sejmu czteroletniego. Bohaterami komedii są zaangażowani politycznie obywatele. Jednym z nich jest Starosta Gadulski. Już samo nazwisko mówi nam, czego możemy się po jego zachowaniu spodziewać. Mianowicie jest to człowiek, który mówi, co wie, lecz niestety jego wiedza jest co najmniej znikoma. Gadulski jest postacią przerysowaną, nie posiadającą żadnych pozytywnych cech. Jego opinie wywołują w czytelniku śmiech i politowanie. Nie tylko treść, ale również forma jego wypowiedzi jest zabawna. Starosta jest bowiem człowiekiem niezwykle pewnym siebie i nie znoszącym sprzeciwu, z tego względu ton jego wypowiedzi jest pogardliwy, co zakrawa o śmieszność. Gadulski jest przedstawiany w sposób ironiczny: jest podobny do małego dziecka, które zawsze chce zrobić na przekór innym, trwając uparcie przy swoich racjach. Przeciwieństwem Starosty jest Podkomorzy, który uosabia cnoty obywatelskie i rodzinne. Dla niego najważniejsza jest ojczyzna i najbliżsi. W przeciwieństwie do swego antagonisty umie argumentować opinie, z którymi się utożsamia. Przedstawiając Starostę na tle Podkomorzego, autor utworu jeszcze bardziej uwypukla jego wszystkie wady, co również może wydawać się komiczne. Istotną różnicą pomiędzy oboma bohaterami, ośmieszającą negatywne cechy obozu konserwatystów, do których należy między innymi Gadulski, i podkreślającą pozytywne przywary zwolenników zmian, jest ubiór bohaterów. Ci pierwsi są odziani w zwykłe, domowe stroje, zaś ci drudzy noszą narodowe szaty. Do obozu konserwatystów zaliczamy także inne postaci utworu, a ich głównymi przedstawicielami obok Starosty są Starościna i Szarmancki. Ta pierwsza jest żoną Gadulskiego, mającą na niego duży wpływ. Jest to kobieta niezwykle zmanierowana, ciągle narzekająca, czasami mogłoby się wydawać, że niezrównoważona. Oczywiście Starościna nie jest pozbawiona akcentów humorystycznych. Jej stosunki ze Starostą wręcz zakrawają o śmieszność. Najbardziej komicznym bohaterem komedii Niemcewicza jest Szarmancki. Ten roztrzepany hulaka o duszy bawidamka jest kwintesencją wszystkich negatywnych cech, charakteryzujących obóz konserwatystów. Mianowicie uważa się za lepszego od innych, patriotyzm jest dla niego nic nieznaczącym, pustym frazesem, a jego celem życiowym jest wieczna zabawa. Zarówno Szarmancki, jak i Starościna mają swoje przeciwieństwa w obozie otwartym zmiany. Antagonistką Starościny jest Podkomorzyna; idealna matka, przykładna obywatelka i wspaniała żona. Zaś przeciwieństwem Szarmanckiego jest inteligentny i empatyczny patriota Walery. Na ich tle przedstawiciele obozu konserwatystów wydają się być jeszcze bardziej śmieszni i zdegradowani moralnie. Jak widzimy, Niemcewicz w swoim „Powrocie posła” posłużył się wszystkimi trzema formami komizmu: sytuacyjnym, słownym i przede wszystkim postaci. Funkcją tej kategorii estetycznej jest niewątpliwie ośmieszenie i zdewaluowanie wszystkich przedstawicieli konserwatywnej ideologii szlacheckiej i podkreślenie pozytywnych przymiotów ludzi propagujących zmiany. Autor w swoim utworze otwarcie opowiada się za ideałami oświeceniowymi, wręcz agitując na ich rzecz. Komizmu używa jako broń przeciwko swoim przeciwnikom politycznym.
Bardzo ważnym polskim twórcą epoki oświecenia był Ignacy Krasicki, uważany za życia za „księcia poetów”. Podobnie jak Molier, tak i Polak wzbudzał swoją twórczością wiele kontrowersji. I analogicznie w stosunku do Francuza w swoich dziełach niejednokrotnie posługiwał się komizmem. Jednym z utworów tego typu jest parodia „Monachomachia, czyli wojna mnichów”. Fabuła poematu jest dość zaskakująca, ponieważ dotyczy wojny pomiędzy dwoma znienawidzonymi klasztorami karmelitów i dominikanów, z których każdy chce być bardziej znaczący. Zwaśnieni mnisi postanawiają rozstrzygnąć spór za pomocą pijackiego pojedynku; kto więcej wypije, ten jest zwycięzcą. Jak widzimy, już samo skonstruowanie głównego wątku jest przesiąknięte komizmem. Widzimy tu pewną niepojętą sprzeczność; mianowicie osoby duchowne okazują się pijakami i nie umiejącymi się ze sobą porozumieć ignorantami. Mnisi okazują się także ludźmi nad wyraz leniwymi, gardzącymi ogładą i wręcz głupimi. Istotnym jest również fakt, że kiedy rozpętuje się między nimi bójka, za nic mają święte księgi, używając ich jako oręż. Bitwa kończy się, kiedy na salę zostaje wniesiony ogromny puchar. To zdarzenie doprowadza do zgody i wznowienia pijaństwa. Utwór Krasickiego jest wręcz przesiąknięty komizmem. W „Monachomachii” mamy do czynienia ze wszystkimi rodzajami tej kategorii estetycznej: słownym, kiedy widzimy, jak rozmawiają ze sobą mnisi, sytuacyjnym, ponieważ sam kontekst, w którym znajdują się duchowni, jest zabawny, oraz postaci, gdyż główni bohaterowie są nakreśleni w przesadny i wyolbrzymiony sposób. Możemy się spotkać także z ironią, gdyż właśnie w taki sposób prezentowani są mnisi. Równie ważnym aspektem w kontekście tematu jest fakt, że autor w swoim dziele łączy wysoką formę z niską treścią. Podsumowując, główną funkcją komizmu w poemacie Krasickiego jest ośmieszenie kleru i uwypuklenie wad tej warstwy społecznej. Polski twórca uważał bowiem duchownych za siewców głupoty, ciemnoty i rozpusty.
Ostatnim utworem, do którego chciałbym się odwołać, jest "Tango". Mamy w nim do czynienia przede wszystkim z groteską, z której słynął Sławomir Mrożek. Widzimy zatem świat postawiony na głowie - wszystko jest tak, jakie być nie powinno. Młody Artur zachowuje się jak podstarzały dziadek, a jego babcia jak nastolatka. Głowa rodziny - Stomil - od 40 lat nie zdejmował piżamy, a jego żona go zdradza, na co ten reaguje obojętnością. Zachowanie poszczególnych bohaterów jest przerysowane, nielogiczne, absurdalne, a przez to groteskowe i wzbudza w czytelniku śmiech. Jednak Mrożek użył groteski nie tylko po to, aby wywołać uśmiech na twarzach odbiorców. Dzięki niej autor porusza dużo poważniejszy temat dotyczący wolności. Poprzez ukazanie absurdalności zachowań poszczególnych członków rodziny prezentuje problem nadmiernych swobód, które mogą doprowadzić do niepożądanych z punktu widzenia społeczeństwa zachowań. Zbyt duża wolność, jaką mają bohaterowie, pozwala im na bezkarne łamanie wszelkich obyczajów i konwenansów, a przez to doprowadzają do zepsucia moralnego i w konsekwencji do rozpadu rodziny. Poprzez groteskę Mrożek chce nas ostrzec, że zbyt dużo swobód może doprowadzić do anarchii i upadku wartości.
Jak widać na podstawie przedstawionych przeze mnie utworów, w każdym z nich występuje każdy rodzaj komizmu: słowny, postaci i sytuacyjny, a ponadto groteska i ironia. Główną funkcją, dla której poszczególni autorzy sięgają po te kategorie estetyczne, jest wykpienie i ośmieszenie cech poszczególnych bohaterów literackich. Jak widać, są one idealnym narzędziem służącym do osiągnięcia tego celu. Warto także zauważyć, że epoką, w której komizm był nad wyraz widoczny, było oświecenie. Większość z omówionych przeze mnie utworów pochodzi bowiem z tego okresu.