Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo

cz. III - R. Kościelak (139-219)

III. Mechanizmy funkcjonowania psychologicznego upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim

LĘK

1. Pojęcie:

• Lęk - H. J. Eysenck - jest wyuczonym strachem

• Lęk jest emocją w swym mechanizmie fizjologicznym taką samą jak strach, jest reakcją na sam sygnał zagrożenia,

• Strach - przy zagrożeniu bezpośrednim (aktualnym)

• Lęk przy jego wyobrażeniowej antycypacji

• Freud - 2 koncepcje lęku

Pierwsza wiąże się z równolegle rozwijaną teorią libido, które jego zdaniem jest źródłem aktywności człowieka Lęk - reakcja czysto fizjologiczna

Druga - Freud wprowadza w niej rozróżnienie pomiędzy strachem i lękiem. Strach to racjonalna reakcja na obiektywne, zewnętrzne zagrożenie. Jest wyrazem instynktownej obrony przed światem zewnętrznym, pociąga za sobą atak lub ucieczkę. Strach - lęk obiektywny. Lęk - nieprzyjemny stan emocjonalny, zw. z subiektywnym odczuciem zagrożenia płynącym z reguły z wewnątrz.

Lęk związany z zagrożeniem zewnętrznym człowieka stara się usunąć poprzez reakcję ucieczki bądź walki, lęk wywołany groźbą wewnętrzną redukowany jest poprzez usunięcie ze świadomości czynnika powodującego ten stan.

Pierwszy uraz może być zw. z samym porodem

Kolejne źródło lęku w dzieciństwie - popęd seksualny

• Poglądy Adlera - gł. motorem zachowań człowieka jest dążenie do dominacji nad otoczeniem - dążenie do mocy. Podłożem poczucia niższości i następnie dążenia do mocy jest lęk. Jego źródła leżą w konfliktach wewnętrznych jednostki.

• Karen Horney - lęk pojawia się w wyniku interakcji czynników wewnętrznych z zewnętrznymi. Jego treścią jest obawa przed oceną otoczenia. Lęk podstawowy - obawa przed zaburzeniem stosunków interpersonalnych ze środowiskiem, na których jednostce zależy. Typowy konflikt prowadzący do tego rodzaju lęku to konflikt między zależnością i wrogością. Lęk wtórny - mechanizmy mające redukować lęk, powodują nowy lęk, prowadzący do nowych mechanizmów obronnych.

• Obuchowska - Strach jest reakcją proporcjonalną do grożącego niebezpieczeństwa, podczas gdy lęk jest nieproporcjonalny do wielkości niebezpieczeństwa albo sama reakcja jest reakcją na niebezpieczeństwo pozornie niebezpieczne.

• Teorie egzystencjalne - trwoga egzystencjalna oraz się -> być w świecie jest byciem ku śmierci.

Nerwica noogenna - lęk może się pojawić w zw. z refleksją odnośnie trafności, względnie nietrafności dokonanych przez jednostkę wyborów

Nerwica niedzielna - uczestnictwo w się ustaje na jakiś czas, człowiek musi ponownie decydować o sobie, do czego nie jest już zdolny. Efektem - poczucie bezsensowności i bezcelowości.

• P. Tillich - 3 rodzaje lęku:

lęk przed losem i śmiercią,

lęk przed pustką i bezsensem

lęk przed winą i potępieniem.

Wszystkie 3 rodzaje lęku nachodzą człowieka w sytuacji rozpaczy.

• Koncepcje poznawcze - przyczyny lęku w czynnikach zewnętrznych i wewnętrznych.

• R. Reynolds - lęk wtórny powstaje za pośrednictwem procesu warunkowania, w wyniku którego różne, pierwotnie neutralne bodźce nabierają wartości lękogennej. Istnieją pierwotne czynniki lękotwórcze, których należy szukać w funkcjonowaniu poznawczym jednostki. W cechach bardziej trwałych sytemu poznawczego, w poziomie zaległości poznawczej, czyli proporcji niezasymilowanych treści obecnych w tym systemie. Niezgodności poznawcze mogące dotyczyć teraźniejszości, przeszłości lub przyszłości powodują wzrost pobudzenia emocjonalnego.

• Behawioralna koncepcja - zachowanie człowieka jest efektem wyuczonych reakcji wskutek oddziaływania na niego wielu bodźców płynących ze środowiska. Ludzie uczą się też lęku. Lęk i Stach traktowane są jako popęd wyuczony. Istnieją 3 grupy objawów lęku: werbalne, behawioralne i fizjologiczny. Korelacje pomiędzy tymi objawami są niskie.

• Catell i Scheier - lęk aktualnie przeżywany i lęk charakterologiczny (lęk jako cecha może być rozumiany jako stały element osobowości, warunkuje on sposób reagowania w sytuacjach trudnych, zagrażających.)

• Spielberger - lęk można rozważać w dwóch aspektach: jako stan (charakter bardziej aktualny, jest określony sposobem reagowanie) i jako cechę (dyspozycja osoby do określonego sposobu reagowania, ma charakter potencjalny, jest wskaźnikiem możliwości reagowania w sytuacjach spostrzeganych przez niego jako trudne.

• Podejście egzystencjalne - 2 podstawowe przyczyny lęku - obawa przed śmiercią i obawa przed byciem sobą, czyli autentyzmem.

• Kępiński - 4 rodzaje lęku: biologiczny, społeczny, moralny, dezintegracyjny

• Szewczyk -lęk realny, obiektywny - dotyczy sposobu reagowania Dz z konkretnej, obiektywnej sytuacji zagrożenia - oraz lęk subiektywny, bezprzedmiotowy

• Obuchowska - emocja lęku może występować też jako niepokój, zw. lękiem nieuprzedmiotowionym, lęk przedmiotowy lub ataki lękowe (np. lęki nocne).

• Lęk - jedna z emocji ujemnych wywołanych przez sytuację zagrożenia obiektywnego lub subiektywnego, zewnętrznego lub wewnętrznego, działającego aktualnie, w przeszłości lub przewidywalnego w przyszłości. Objawy tej emocji ujawniają się w trzech sferach: psychicznej, behawioralnej i somatyczno-wegetatywnej.

• Objawy psychiczne - świadome, wewnętrzne odczucia, werbalizowane przez jednostkę jako uczucia napięcia, skrepowania, brak poczucia bezpieczeństwa itd.

• Objawy behawioralne - zachowania typu: reakcje unikania, ucieczki, podniecenie ruchowe, określona mimika, drżenie głosu itp.

• Związki między trzema fazami mogą być zróżnicowane. Lęk może być krótkotrwały (zw. z konkretną sytuacją) lub długotrwały, może być zjawiskiem normalnym lub przybierać formę patologiczną.

• Wysoki poziom lęku uruchamia mechanizmy obronne.

2. Czynniki lękotwórcze:

Klasyfikacja genetyczne - 4 rodzaje lęku:

1. Lęk biologiczny (zagrożenie życia i życia gatunku)

2. Lęk społeczny (grozi potępienie przez środowisko)

3. Lęk moralny (zagrożenie ze strony sumienia - superego)

4. Lęk dezintegracyjny (naruszenie istniejącej struktury interakcji z otoczeniem)

• U dzieci najczęściej 3 pierwsze z wymienionych rodzajów lęków, przy czym lęki biologiczne przeważnie są wkomponowane w tło społeczne.

• Istnieje wiele sytuacji przed niepowodzeniem, lęk przed eksploracją społeczną, przed ośmieszeniem, zawstydzeniem itp. Lęk moralny jest specyficzną postacią lęku społecznego,

• Nie ma 2 dz., które przeżywałyby ten sam rodzaj lęki (ale dzieci w pewnym wieku przeżywają zazwyczaj charakterystyczne dla danego wieku rodzaje lęku:

1. Niemowlęta - lęk przed obcymi ludźmi, nieznanymi przedmiotami, miejscami

2. 1-3 r.ż. - lęk przed opuszczeniem psychicznym (brak czułości) lub fizycznym przez osoby najbliższe -> lęk separacyjny

3. Dziecko boi się ciemności, obcych miejsc, ludzi, niektórych zwierzą, dużych obrazów -> lęk przed nieznanym i lęk zw. z percepcją intensywnych bodźców wizualnych, których dz. jeszcze nie rozumie (podłożę lęków: niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa)

4. Dz. Przedszkolne - lęk w zetknięciu z dość tajemniczymi dla nich zjawiskami przyrody, lęk wywołuje rozłąka z rodzicami, ciemne pomieszczenia (Dz. przenosi lęk przed rozłąką z rodzicami na ciemność).

5. Źródłem lęku mogą być te zachowania rodziców, które w oczach dziecka zawierają groźbę pozbawienia aprobaty i miłości rodzicielskiej.

6. Okres szkolny - lęk zw. z interakcjami z dorosłymi i rówieśnikami w domu i szkole (czynnik lękotwórczy - podjęcie nauki w szkole, dz. widzi tą sytuację jako oddzielenie od matki.)

• Przyczyna lęków - konflikty wewnętrzne wynikające ze zderzenia przeciwstawnych chęci i możliwości dziecka z wymaganiami otoczenia,

• źródło czynników lękotwórczych - rodzina. Postawy lękotwórcze rodziców - powstanie lęku u dzieci (naśladownictwo)

7. okres dorastania - lęk przed niepowodzeniem, wyśmianiem, utratą prestiżu; lęk o prawidłowy rozwój cech płciowych, brak atrakcyjności, brak wzajemności uczuciowej, rolą zw. z płcią,

• Edler - istnieją 3 zasadnicze rodzaje sytuacji wytwarzających lęk:

1. Sytuacje stwarzające zagrożenie ego (sytuacje interpersonalne)

2. Sytuacje stwarzające niebezpieczeństwo fizyczne

3. Sytuacje dwuznaczne i niejasne.

3. Badania nad lękiem u dzieci i młodzieży:

• Za lękiem kryje się niedocenienie własnego Ja własnej wartości,

• Dzieci lękliwe -> niska ocena własnej osobowości,

• Młodzi ludzie, którzy na skalach oceniali się wyżej od przeciętnej też są lękliwi,

• Lęk niekorzystnie wpływa na zachowania jednostki, szczególnie w sytuacjach trudnych,

• Optymalny z punktu widzenia efektywności działania poziom lęku jest indywidualnie zróżnicowany (nie może być zbyt wysoki),

• Dz mniej lękliwe uczyły się więcej i szybciej niż dzieci wykazujące wysoki poziom lękliwośći. (Zaznaczało się to bardziej u Ch niż u Dz),

• Lęk przed zadaniem jest w rzeczywistości lękiem przed niepowodzeniem i przed ujawnieniem własnej nieadekwatności (szczególnie wobec nowych zad.) -> może wpłynąć na przystosowanie dz do szkoły,

• Lęk przed niepowodzeniem czy przed ekspozycją społeczną może być spowodowany defektami fizycznymi, psychicznymi np. NPI

4. Badania własne:

• Poziom samooceny młodzieży n .i .w stp. Lekkim jest wyższy od poziomu samooceny o prawidłowym rozwoju i.

• Jednostka o nieadekwatnej samoocenie nie jest zdolna do db radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i wykazuje tendencję do wycofania się

• Zaniżona samoocena powstaje pod wpływem wzmożonej lękliwości, niepokoju, poczucia niepewności i zagrożenia.

• Młodzież n.i. w stp. lekkim cechuje zdecydowanie wyższy niż młodzież o prawidłowym rozwoju i. poziom lęku jako stanu (co czujesz w tej chwili?)

• Młodzież n.i. stp. Lekkim cechuje znaczniej wyższy poziom lęku jako cechy (jak się na ogół czujesz?) od młodzieży o prawidłowym rozwoju i.

• Znacznie wyższy poziom lęku jako stanu młodzieży NI niż młodzieży P

• Poziom lęku jako cechy nieznacznie wyższy u młodzieży NI.

• W młodzieży poziom lęku jako cechy okazał się wyższy od poziomu lęku jako stanu, ale u młodzieży NI różnica nieznaczna, a u młodzieży P różnica istotna statystycznie.

• 4 grupy czynników składających się na samoocenę zaniżoną:

1. Braki obiektywne

2. Braki nieistniejące

3. Niezgodność pozycji społecznej czy zdobytego uznania z faktycznymi osiągnięciami

4. Doznanie niepowodzenia i groźba odrzucenia w okresie dzieciństwa

• Jasna współzależność między samooceną a lękiem.

• Istotne statystycznie współzależności ujemne między samooceną aktualną a lękiem jako stanem i lękiem jako cechą (u os NI i P)

• Istnieje lękotwórczy wpływ szkoły

• Osoby i nieadekwatnej samoocenie cechuje wyższy poziom lęku niż osoby o samoocenie adekwatnej, zaś szczególnie wysoki poziom lęku - jednostki z samooceną zaniżoną.

• Szczególnie istotne zależności między samooceną aktualną a lękiem.

• Os. z NI - wyższa samoocena niż młodzież P, ale poczucie młodzież NI znacznie wyższe niż młodzieży P. Pomiędzy tymi zjawiskami istnieje korelacja ujemna, zatem ze wzrostem poziomu jednej z Czech druga powinna maleć. Ale:

• Ze względu na zaburzone procesy poznawcze osób NI ich pewnego rodzaju zagubienie w rzeczywistości należy przypuszczać, że poziom lęku zasadniczego jest u nich znacznie wyższy niż u osób P.

• Zawyżona samoocena u os NI - wynik zmniejszonego krytycyzmu, forma intuicyjnej obrony przed lękiem zasadniczym.

• Należy dążyć do zwiększenia stopnia samokrytycyzmu o młodzieży z NIL, by zapobiec tworzeniu fikcyjnego obrazu rzeczywistości i samego siebie.

OSAMOTNIENIE

1. Definicja:

• Osamotnienie wynika z samego faktu bycia człowiekiem oddzielonym od innych, a fizyczna i psychiczna odrębność w pewnym sensie wyzwala samotność.

• Człowiek nie może znieść osamotnienia, a bardzo często nie może też od niego uciec, bowiem nie jesteśmy przygotowani do życia bez innych ludzi.

• Poczucie osamotnienia może pojawić się wskutek utraty bliskiej osoby lub też w następstwie braku poczucia więzi, braku satysfakcjonujących kontaktów emocjonalnych z osobami znaczącymi.

• Zdaniem McGraw (1995) poczucie osamotnienia to brak poczucia bliskości i międzyludzkiej intymności.

• K. Kmiecik - Baran (1988, za: A. Januszewski) trzy elementy:
  - jest ono odczuciem subiektywnym i nie jest tożsame z izolacją społeczną
  - jest rezultatem braku pożądanych relacji społecznych
  - jest źródłem przykrych stanów emocjonalnych, które mogą prowadzić do zaburzeń zachowania i funkcjonowania.

• K. Kaczmarek - osamotnienie to doświadczenie braku wzajemności ze strony innych, doświadczenie pustki i oczekiwania, poczucie braku więzi z innymi.

2. Badania:

• Zjawisko osamotnienia wśród młodzieży NIL występuje zdecydowanie częściej niż u młodzieży P.

• Zjawisko osamotnienia wiąże się ze świadomością odczuwania tego stanu przez os. NI.

• Dziewczęta intensywniej i głębiej przeżywają osamotnienie niż chłopcy.

• Przyczyn osamotnienia os NI dopatrują się w sytuacji zewnętrznej, zaś os. P w samym człowieku.

• Os. NIL - potrafią prawidłowo ocenić swoją sytuację i określić tak abstrakcyjne pojęcie, jakim jest osamotnienie

EMPATIA

1. Definicja:

• Dymond - empatia oznacza przestawienie się wyobraźni na myślenie, odczuwanie i działanie innej osoby,

• Osoba empatyzująca przyjmuje punkt widzenia innej osoby poprzez zrozumienie jej myśli, motywów, planów i sposobów działania (empatia poznawcza)

• Scotland - empatia oznacza reakcję emocjonalną na obserwowane u drugiego człowieka emocje, które osoba odczuwa albo będzie odczuwać (empatia emocjonalna)

• Steward - empatia jest celową identyfikacją z drugą osobą, pomagającą zdobyć wiedzą na temat tej osoby, jak i umożliwiającą zrozumienie drugiego człowieka poprzez wyobrażania zgodne z własnymi doświadczeniami.

• Empatia to także proces podejmowania roli innej osoby.

• Empatia charakteryzuje się poznawczą interpretacją stanu emocjonalnego u osób innych - empatia poznawcza, bądź stanowi reakcję emocjonalną na obserwowane u 2 osoby emocje, które druga osoba przeżywa, albo będzie odczuwać - empatia emocjonalna.

• Eliasz- empatia - syndrom emocjonalno-poznawczy, traktowana jest jako reakcja na sytuację innej osoby, która jest uruchamiana poprzez percepcję sygnałów wskazujących na znaczenie społeczne interakcji.

• Wczuwanie się w psychikę drugiej osoby, świadomość społeczna, sympatia, wgląd, tzn. umiejętność rozumienia samego siebie, czyli intuicję.

• Aspekt wykonawczy empatii - zdolność jednostki do komunikowania rozumienia uczuć i stanów osoby emapatyzującej.

• Empatia może być rozwijana nieustannie.

• Braun - Gałkowska - empatia zdaje się być jedną z najważniejszych umiejętności umożliwiających spełnienie pragnienia harmonijnego szczęścia. Zaspokojenie tej potrzeby wpływa na zdrowie i pomyślny rozwój całego organizmu człowieka.

• Warunkiem otwarcia się na 2. Człowieka jest samoakceptacja, autoszacunek czy samopoznanie

2. Rozwój empatii:

• Przejawy empatii zauważalne są już u niemowląt => syntonia (kontakt polegający na współdźwięczeniu uczuciowym z innymi ludźmi, gł. matką lub piastunką.

• Dz. 2-3l. - wstępuje w sytuację sympatii i zdolne jest już do identyfikowania się z obiektem sympatii, jest jak gdyby złączone z partnerem, którego przeżycia podziela.

• Dz 4-5r.ż. - wchodzi w stadium altruizmu - zaczyna utożsamiać przeżycia 2 człowieka i przewidywać skutki tego zachowania

• Dz w wieku młodo szkolnym - współodczuwanie z przeważającą tendencją do współczucia.

• Zdolność do empatii może wykształcić się u wszystkich jednostek, ale poziom tej zdolności uzależniony jest od liczby i jakości sytuacji, w których mogłyby powstać skojarzenia między własnymi i cudzymi przeżyciami.

• Powszechnie przyjmuje się, że kobiety reagują bardziej emocjonalnie niż mężczyźni.

• Istotnym podłożem rozwoju empatii u dziecka są jego rodzice, ciepło rodzinne, a także zdolność komunikowania się rodziców z dzieckiem.

• Najpełniejszy rozwój empatii dokonuje się w atmosferze poczucia bezpieczeństwa.

• Między 9 a 10 r.z. w rozwoju empatycznym dziecka znaczenia nabiera rola przyjaciół, a także społeczna akceptacja, zrozumienie przez grupę rówieśniczą, pozytywne kontakty interpersonalne.

• Tyle dobrego ile dziecko wyniesie z domu, tyle będzie próbowało dać innym.

3. Badania:

• Poziom empatii badanych grupo młodzieży jest zbliżony (młodzieży z NIL i młodzieży P). Charakteryzują się wysokim poziomem empatii.

• Dziewczęta NIL mają wyższy stopień empatii niż chłopcy NIL. Zarówno Chłopcy jak i dziewczęta P mają wysoki poziom empatii.

• Dziewczęta NIL nie różnią się w swym wysokim poziomie empatii od swych rówieśników P.

• Chłopcy NIL prezentują średni poziom empatii, niższy od Chłopców P.

• Wniosek: Młodzież NIL - ich poziom empatii jest nieznacznie niższy niż u młodzieży P, co może wynikać z zaburzeń sfery emocjonalnej i intelektualnej.

WNIOSKI OGÓLNE:

Należy dołożyć starań by sytuację życiową osób NP. uczynić znośną, stworzyć warunki dla uzyskania PODMIOTOWOŚCI OSÓB NI

Zabiegi rewalidacyjne powinny być prowadzone w sposób naturalny, spontaniczny, szczery, zindywidualizowany. Powinny zmierzać do kształtowania poczucia kontroli wewnętrznej samodzielności i niezależności, stwarzać poczucie sprawstwa i większej pewności siebie, możliwości kontaktów społecznych i więzi społecznych.

W ten sposób uchronimy osoby NI przed lękiem, samotnością i umożliwimy ukształtowanie się bardziej adekwatnej samooceny.

7

---