Logika dzieli się na semiotykę, logikę formalną oraz metodologię nauk. W tej pracy zajmiemy się analizą jednego z tych działów - semiotyką, a dokładniej pojęciem znaku, języka, kategoriami składniowymi oraz funkcjami wypowiedzi.
Słowo semiotyka z gr. semeiotikós oznacza - `dotyczący znaku' od semeíon `znak'. Semiotyka jest nauką logiczną zajmującą się, teorią języka jako systemu znakowego, która zajmuje się językiem w aspekcie jego racjonalności i sprawności w aktach poznania i komunikowania (przekazywania) myśli i wiedzy. Początkowo semiotyka uznawana była za ogólną naukę o znakach, wg F. de Saussure'a, semiotyka to nauka "badająca życie znaków w obrębie życia społecznego; [...] część psychologii społecznej, a co za tym idzie psychologii ogólnej". Jej współczesna postać pochodzi od Charles'a Morrisa, który uznał, że semiotyka powinna stanowić podstawę badań nad związkami między wszelkimi działaniami ludzkimi i ich odzwierciedleniem w systemie znaków.Według T. Kwiatkowskiego semiotyka to nauka o języku jako środku wzajemnego komunikowania się umysłów, czyli nauka o języku jako formowanie i przekazywanie myśli.
Semiotyka dzieli się na semantykę, pragmatykę i syntaktykę, podziału semiotyki na trzy działy dokonał Charles W. Morris. Semantyka jest to dziedzina semiotyki, zajmująca się zagadnieniami związanymi ze stosunkiem znaków językowych do rzeczywistości. To dyscyplina badająca relacje pomiędzy znakami a przedmiotami, do których się one odnoszą. Semantyka zajmuje się badaniem znaczenia słów, czyli interpretacją znaków oraz interpretacją zdań i wyrażeń języka. Pragmatyka zajmuje się z jednej strony kwestiami stosunków między znakami słownymi a użytkownikami (ludźmi je wypowiadającymi - nadawcami lub słuchającymi - odbiorcami), które zachodzą w procesie komunikacji słownej, z drugiej zależnością znaczenia wyrażeń od kkontekstu, w którymsą użyte. Inaczej mówiąc, pragmatyka bada sposoby posługiwania się mową przez ludzi (w szczególności rozumienie i interpretowanie wypowiedzi w zależności od kontekstu), a także mechanizmy niejawnego przekazywania i uzyskiwania informacji przez wypowiedź oraz mechanizmy jej rozumienia. Syntaktyka bada funkcje syntaktyczne - relacje, które zachodzą między wyrażeniami (znakami językowymi) wewnątrz języka i które mają charakter formalny. Podstawowe relacje syntaktyczne to np. wynikanie, reprezentowanie stałych przez zmienne itp. Jako nauka o formalnych relacjach między znakami językowymi stanowi zbiór reguł pozwalających na składanie (formowanie) wyrażeń oraz na ich transformację. Reguły formowania wyrażeń pozwalają poprawnie łączyć wyrażenia w wyrażenia bardziej złożone. Według Charles'a Peirca syntetyka jest dyscypliną logiczną, która określa rodzaje znaków (wyrazów), które są w użyciu w danym języku, wyznacza łączenie tych znaków w wyrażenia bardziej złożone.
Semiotyka logiczna tak, więc jest nauką o znakach, ale w takim razie co to jest znak? Znakiem wg. Zygmunta Ziembińskiego „w ścisłym tego słowa znaczeniu nazywamy dostrzegalny układ rzeczy czy zjawisko spowodowane przez kogoś ze względu na to, iż jakieś wyraźnie ustanowione czy zwyczajowo ukształtowane reguły nakazują wiązać z tym układem rzeczy czy zjawiskiem myśli określonego typu” Każdy znak jest znakiem czegoś dla kogoś, zachodzi relacja między dwoma przedmiotami, pierwszy to znak, drugi to przedmiot oznaczany nazywany desygnatem znaku, tak więc widzenie lub myśl o znaku jest nierozerwalnie połączone z myślą o przedmiocie oznaczanym dla osoby znającej dane oznakowanie. Tak, więc dla istnienia znaku potrzebne są trzy czynniki, znak, przedmiot oznaczany oraz odbiorca znaku, ta trójczłonowa relacja, zachodząca pomiędzy nimi, została nazwana przez Karola Morrisa relacją pośredniego poznawania np. znakiem jest krótki dźwięk sygnału z telefonu komórkowego, oznaczana w ten sposób jest przychodząca wiadomość sms, natomiast odbiorcą jest właściciel telefonu, który za pomocą tego znaku został poinformowany, że otrzymał wiadomość. Znaki w otaczającym nas świecie są przeważnie zrozumiałe dla ogółu społeczeństwa jak np. czerwone światło sygnalizacji, alarm karetki, znaki drogowe, czy dźwięk dzwoniącego telefonu, czasem zdarza się tak, że znaczenie znaku zna tylko jego twórca, np. prywatny szyfr, dla twórcy jest czytelny i oczywisty, natomiast dla innej osoby jest nie do odczytania. Znaki możemy podzielić ze względu na naturę: ruchowe, świetlne, graficzne, akustyczne; ze względu na rodzaj zmysłu odbierającego znak: wzrokowe, węchowe, dotykowe, smakowe, słuchowe; ze względu na charakter znaku: ikoniczne, symboliczne - rozróżnienie to pochodzi od Karola Peirce'a. Znaki ikoniczne inaczej obrazowe, to znaki prezentujące pewien fragment rzeczywistości na zasadzie jakiegoś podobieństwa np. szkice, wykresy, piktogramy. Natomiast znaki symboliczne to znaki prezentujące coś na zasadzie konwencji np. herby, cyfry, litery, symbole matematyczne itp.
Na szczególną uwagę zasługuje podział znaków na instrumentalne oraz znaki formalne. W przypadku znaków instrumentalnych należy najpierw rozpoznać znak, dopiero potem następuje przejście od znaku (łac. Ex signo) do myśli. Do znaków instrumentalnych zalicza się m. in. symptom - znak naturalny stanowiący część właściwą prezentowanego zjawiska np. charakterystyczna wysypka jest symptomem ospy u dziecka. Często niekonwencjonalne znaki instrumentalne - czyli takie, przy których zachodzi pewna naturalna więź pomiędzy znakiem a tym, na co on wskazuje jak np. symptom, objaw, ślad, wskaźnik nazywa się oznakami. Oznaką jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia nazywamy wszystko to, co współwystępując z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje skierowanie nań czyjejś myśli, choć nie istnieją reguły znaczeniowe, które by takie skierowanie myśli nakazywały. Istnieją dwa typy oznak: oznaka w przypadku której brakuje bądź to nadawcy (oznaka naturalna), bądź to intencji komunikacyjnej (oznaka humanistyczna.) Tak więc oznaką jest np. potłuczone szkło na miejscu wypadku, wysypka na skórze chorego dziecka, dym wydobywający się z ogniska jest np. oznaką płonącego ognia.
Znakami formalnymi nazywamy znaki, które nie zatrzymują naszej uwagi na sobie, nie musimy poświęcać czasu na rozpoznanie znaku, kierują nasza myśl bezpośrednio do tego, do czego się odnoszą. Tradycyjnie mówiono o poznawaniu czegoś w znaku (łac. in signo), obecnie tą własność nazywa się mianem przezroczystości, ponieważ odczytując tego rodzaju znak myśl biegnie bezpośrednio poprzez znaki, tak jak światło przez szybę. Znaki formalne są wielopostaciowe, są one znakami czegoś dla kogoś, kto rozumie ich znaczenie.
Istnieją dwie teorie dotyczące psychologicznej natury stosunku między znakiem i tym, co on oznacza: teoria asocjacyjna i teoria intencji znaczeniowej. Teoria asocjacyjna mówi, że stosunek oznaczenia między znakiem a przedmiotem oznaczanym polega na tym, że miedzy myślą o znaku i myślą o przedmiocie oznaczanym istnieje skojarzenie, dzięki któremu myśl o znaku wywołuje myśl o przedmiocie oznaczanym. Wg teorii asocjacyjnej proces myślowy zachodzi w dwóch etapach: etapie myśli o znaku, potem myśli o przedmiocie oznaczonym, dopiero po uzyskaniu wprawy posługujemy się myśleniem symbolicznym, tzn. że automatycznie rozpoznajemy znak, a nie jak wcześniej kojarzymy znak z przedmiotem oznaczanym w celu właściwego posługiwania się nim. Według Tadeusza Czyżowskiego teoria intencji znaczeniowej to, myśl o przedmiocie za pośrednictwem znaku nie rozkłada się na dwa etapy, lecz jest jednolitą całością, w której skład wchodzi pewna treść zmysłowa lub psychiczna oraz intencja , czyli odniesienie tej treści do jakiegoś przedmiotu.
Znakiem w języku (znakiem językowym) nazywamy wszystko w języku, co posiada swoje znaczenie - wszystkie jednostki języka mające nierozerwalny związek pomiędzy swoją formą oznaczającą a treścią oznaczaną. Związek ten jest związkiem umownym wynikającym z konwencji społecznej. Nie jest to związek naturalny - jedynie w przypadku nielicznych wyrazów możemy mówić o pewnej motywacji formy. Należy pamiętać, że nie każdy znak jest znakiem językowym.
Język jest to system znaków językowych, nazywanych wyrażeniami, uporządkowanych poprzez odpowiednie reguły składniowe i znaczeniowe służący do komunikowania się miedzy ludźmi. Znaczenie jakiegoś wyrażenia w pewnym języku jest to sposób rozumienia tego wyrażenia przez ogół użytkowników danego języka. Język dzieli się na: język naturalny - to taki, który kształtuje się zwyczajowo, jego używanie dopuszcza różne sytuacje uwarunkowania wypowiedzi, natomiast język sztuczny - powstaje na zasadzie konstruowania nazw i zdań ze względu na określony cel, np. esperanto. Każdy język (naturalny bądź nie) charakteryzowany jest przez trzy rodzaje reguł: reguły słownikowe (słowotwórcze) - określają zasób prostych wyrażeń języka oraz zasady tworzenia nowych prostych wyrażeń; reguły składniowe - określają zasady konstrukcji wyrażeń złożonych; reguły znaczeniowe - przyporządkowują wyrażeniom znaczenia. Na świecie istnieje wiele różnych języków, semiotyka rozróżnia je poprzez słownictwo i składnię. Słownictwo to zasób słów mających ustalone znaczenia w danym języku. Można rozróżnić dwa słowniki: słownik czynny i słownik bierny. Słownik czynny to zasób słów, którymi stale posługuje się osoba mówiąca w danym języku, natomiast słownik bierny to zasób słów, które dana osoba zna i rozumie, jednak ich nie używa. Składnia danego języka to reguły, które ustalają w jaki sposób należy łączyć dane wyrazy w wyrażenia złożone.
Wyrażenia danego języka dzielą się na klasy wyrażeń zwane kategoriami syntaktycznymi lub składniowymi, są to kategorie wyrażeń wyróżnianych ze względu na ich rolę w budowaniu wyrażeń złożonych. Dwa wyrażenia należą do tej samej klasy wtedy i tylko wtedy, gdy po zastąpieniu jednego wyrażenia przez drugie otrzymujemy z każdego wyrażenia sensownego wyrażenie sensowne. Natomiast dwa wyrażenia należą do różnych klas wtedy i tylko wtedy gdy, po zastąpieniu jednego wyrażenia przez drugie otrzymujemy z wyrażenia sensownego wyrażenie bezsensowne. ( Z zachowaniem sensowności nie musi się łączyć zachowanie prawdziwości.) Wyróżnia się cztery kategorie składniowe : zdania, nazwy, funktory i operatory (np.kwantyfikatory) Przez termin zdanie rozumie się w logice ( klasycznej) wyłącznie zdanie oznajmujące czyli tzw. zdanie w sensie logicznym. Zdanie jest całkowicie samodzielną kategorią syntaktyczną języka opisowego. np. „Kasia jest uczennicą.” Nazwa o taki wyraz bądź wyrażenie, które nadaje się na podmiot lub orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu. Przedmiot oznaczony przez daną nazwą nazywa się jej desygnatem . Ze względu na ilość desygnatów wyróżnia się m. in. nazwy: nazwy ogólne - maja one więcej niż 1 desygnat, nazwy jednostkowe - maja one dokładnie 1 desygnat oraz nazwy puste - nie mają żadnego desygnatu.
Funktor to wyrażenie, które w połączeniu z pewnymi innymi wyrażeniami, zwanymi argumentami funktora, tworzy nazwę czyli funktor nazwotwórczy, lub tworzy zdanie czyli funktor zdaniotwórczy. Występują także funktory funktorotwórcze wiążą ze sobą proste funktory w celu uzyskania bardziej złożonego funktora. Jest wiele rodzajów funktorów, w zależności od tego jakiego rodzaju wyrażenia wiążą ze sobą w całość, oraz od tego jakiej kategorii syntaktycznej jest powstałe wyrażenie złożone. Wyróżniamy także funktory o argumentach zdaniowych, oraz funktory o argumentach nazwowych, funktory mające jeden, dwa lub więcej argumentów danego rodzaju. Np. Funktor zdaniotwórczy o 1 argumencie zdaniowym - jest to wyrażenie, które wraz z jednym zdaniem tworzy wyrażenie złożone np. funktor „nie jest tak, że...” jeśli uzupełni się ten zwrot dowolnym zdaniem powstanie zdanie złożone z funktora i ze zdania argumentu np. „Nie jest tak, że ryba mówi” Funktor zdaniotwórczy o dwóch argumentach zdaniowych - jest to wyrażenie, które wraz z dwoma zdaniami składowymi tworzy zdania złożone np. : „Dzisiaj pada deszcz i jest mokro”. Funktor zdaniotwórczy o jednym argumencie nazwowym - jest to wyrażenie, które wraz z jedną nazwą tworzy zdanie np.: „pada”; „pada deszcz”, „pada grad” Funktor zdaniotwórczy o dwóch argumentach nazwowych - jest to wyrażenie, które wraz z dwoma nazwami tworzy zdanie np. : „kocha”; „Michał kocha Alę”. Funktor zdaniotwórczy o trzech argumentach nazwowych - jest to wyrażenie tworzące zdanie z trzema nazwami np.: „uczeń wręcz nauczycielowi kwiaty” Funktor nazwotwórczy o jednym argumencie nazwowym - jest to wyrażenie tworzące nazwę wraz z jedną nazwą np.: „czerwone światło” Funktor nazwotwórczy o dwóch argumentach nazwowych - jest to wyrażenie tworzące nazwę wraz z dwoma nazwami np. spójnik „i” „Kasia i Tomek” lub „nad” „dom nad jeziorem” Funktor nazwotwórczy o trzech argumentach nazwowych - np. „most pomiędzy Starym Miastem a Pragą.
Z punktu widzenia semiotyki, formułowane w mowie czy w piśmie wyrażenia, wypowiedzi w jakimś języku, mogą pełnić różne funkcje. Często zdarza się, że dana wypowiedź jednocześnie spełnia kilka funkcji. Wyróżniamy:
Funkcja poznawcza (opisowa, symboliczna) wypowiedź ma charakter opisowy, nazywa pewne zjawiska z rzeczywistości pozajęzykowej np. To jest Ala. To jest kot Ali
Funkcja ekspresywna - wypowiedź wyraża nastawienia, stany emocjonalne, różnego rodzaju przeżycia itp. nadawcy (znak ten jest również narzędziem opisu, a więc występuje w także funkcji poznawczej).
Funkcja impresywna (inaczej sugestywna) - znak ma wywoływać określone stany u odbiorcy, sugestywną rolę spełniają przede wszystkim wypowiedz rozkazujące np. „Baczność!” Ale także różne sformułowania na które zachowujemy się w jeden określony sposób np. „Pożar!”
Funkcja performatywną - niektóre wypowiedzi w danym środowisku kulturowym polegają na tym, że za pomocą wygłoszenia czy też napisania, dokonuje się czynności opisywanej w akcie umownym np. „Ja Ciebie chrzczę ...” (wygłoszone w odpowiednich okolicznościach).
Podsumowując istnieje wiele dyscyplin naukowych zajmujących się językiem, jednak tylko semiotyka zajmuje się badaniem języka pod kątem jego efektywności oraz sprawności jako narzędzia poznania świata i przekazywania informacji. Znaki, których badaniem również zajmuje się semiotyka, otaczają nas na każdym kroku, natomiast znakami językowymi posługujemy się w codziennej komunikacji międzyludzkiej. Język stworzony właśnie ze znaków językowych jest podstawową formą komunikowania się między ludźmi.
Witold Marciszewski, Semiotyka, W: Mała encyklopedia logiki, Wrocław 1988
Zygmunt Ziembiński, logika praktyczna, Warszawa 1997, ss.14
Jerzy Pelc, Studia z semiotyki logicznej, Warszawa 1967, ss.8
Jerzy Pelc, Studia z semiotyki logicznej, Warszawa 1967, ss.9
Zygmunt Ziembiński, logika praktyczna, Warszawa 1997, ss.14
Tadeusz Czyżowski, logika - podręcznik dla studiujących nauki filozoficzne, Warszawa 1949, ss. 5-6
Zygmunt Ziembiński, logika praktyczna, Warszawa 1997, ss.22-24
1