Wykłady 8-9 - Podstawy Bil : Przechowywanie. Ochrona materiałów bibliotecznych.
Temat 8 : Przechowywanie zbiorów
1. Organizacja przechowywania zbiorów.
2. Układ księgozbioru na półkach: systematyczny i formalny.
3. Przechowywanie zbiorów specjalnych.
Ad 1)
1. Sposób rozmieszczenia dokumentów jest uzależniony od wielkości księgozbioru, możliwości lokalowych biblioteki, szybkiego dostępu do zbiorów i sprawnej obsługi czytelników.
- Każdej grupie zbiorów bibliotecznych przydziela się odrębne miejsce przechowywania.
- Dostęp do magazynów mogą mieć tylko osoby upoważnione.
- Zbiory o szczególnym znaczeniu powinny być przechowywane w specjalnych magazynach.
- Rozmieszczenie księgozbioru na półkach powinno być zgodne z kierunkiem zegara, począwszy od górnych półek , od strony lewej do prawej.
- Regały powinny być zaopatrzone w napisy informacyjne z blokiem sygnatur dokumentów, nazw działów, symbolami UKD.
Ad 2)
1. Dwa główne rodzaje układów zbiorów:
systematyczny (rzeczowy)
formalny
- Układ systematyczny opiera się na schemacie klasyfikacyjnym, stosowanym przy opracowaniu rzeczowym, np. systemie klasyfikacji dziesiętnej UKD.
Zbiory podzielone są na działy i poddziały reprezentujące odrębne dziedziny wiedzy oraz piśmiennictwa.
- Układ systematyczny jest najczęściej stosowany przy wolnym dostępie do półek.
Oznakowanie regałów nazwami działów i poddziałów umożliwia orientację w rozmieszczeniu zbiorów.
- Cechy zewnętrzne dokumentów stanowią podstawę wyodrębnienia układów formalnych:
Układ według numerów inwentarzowych (numerus currens): zbiory są układane na regałach według wpisów do księgi inwentarzowej- numer inwentarzowy staje się sygnaturą dokumentu (oznaczeniem jego miejsca na półce),
Układ według formatów według utworzonej sygnatury,
którą jest nr inwentarzowy i oznaczenie formatu dokumentów według wysokości grzbietów;
( ten sposób ułożenia zbioru był stosowany łącznie z europejskim systemem ewidencji zbiorów, polegającym na wyodrębnieniu odrębnych ksiąg inwentarzowych według formatów;
do 19 cm
powyżej 19 do 21 cm
powyżej 21 cm do 24 cm
powyżej 24 cm.
Układ formatowy utajony: sygnatura nie zawiera oznaczenia formatu, jest ustalana według kolejności wpisu do księgi inwentarzowej w jednym ciągu numerów, a dla każdego formatu przeznacza się określoną grupę numerów inwentarzowych,
35% - dla I formatu
50% - dla najczęściej występującego formatu II
10% - dla formatu III
5% - dla formatu IV.
Układ formatowy skaczący (numerus saltans) wydawnictwa wpisuje się do ksiąg inwentarzowych w jednym ciągu , natomiast na półkach układa się według formatów.
- Sposób porządkowania zbiorów w ramach układu systematycznego lub formalnego:
1) alfabetyczny- według nazwisk autorów lub tytułów; stosowany jest w bibliotekach z małym księgozbiorem jako układ księgozbioru na półkach, jako drugi stopień porządkowania w połączeniu z innym, np. systematycznym,
2) chronologiczny - według dat wydania dokumentu, bądź daty wpływu wydawnictwa do biblioteki,
3) geograficzny - polega na porządkowaniu zbiorów według krajów lub miast, w których dokumenty zostały wydane,
4) językowy - przyjmuje podstawę porządkowania dokumentów według języka opublikowania dokumentów,
5) według nazw instytucji- ma zastosowanie w zbiorach sprawozdań i dokumentów życia społecznego.
- Czasopisma zagraniczne i krajowe (polskie) układane są w jednym ciągu nr inwentarzowych bez utworzenia odrębnych grup.
- Przy zmianie tytułu czasopism stosuje się następujące możliwości:
1) ustawia się roczniki pod nowym tytułem, a w miejscu gdzie znajdowało się dotychczas, należy pozostawić napis informujący, odsyłający do nowego miejsca przechowywania,
2) ustawia się roczniki ze zmienionym tytułem pod nową sygnaturą, stanowiącą numer inwentarzowy dla nowego tytułu czasopisma, a w poprzednim miejscu pozostawia się ciąg czasopism z nieaktualnym tytułem i informacją o nowym tytule oraz sygnaturze dla zmienionego tytułu.
- Czasopisma nieoprawione introligatorsko, pojedyncze zeszyty, niepełne roczniki przechowuje się w tekturowych wiązanych okładkach, tzw. szwedzkich teczkach lub fascykułach.
Ad 3) Przechowywanie zbiorów specjalnych
Broszury, dokumenty życia społecznego i druki ulotne
nieoprawne układa się według określonych tematów i przechowuje się w oznakowanych pudłach,
Zbiór norm dzieli się na dwie kategorie: normy polskie
i obce. W ich obrębie normy porządkuje się według symboli literowych oznaczających dziedziny i następnie według numerów oraz przechowuje się w oddzielnych segregatorach. W celu ułatwienia wyszukiwania, symbole literowo-cyfrowe, tworzące sygnatury wpisuje się na grzbiecie segregatora.
Katalogi wydawnicze i literaturę firmową opracowuje się w układzie działowym, przydzielając poszczególne druki do odpowiednich działów.
Fotografie układa się tematycznie w kopertach, pudłach w kolejności wyznaczonej przez przyjęty schemat klasyfikacyjny.
Odbitki kserograficzne i fotokopie , jeśli stanowią część odpowiedniego wydawnictwa powinny być przechowywane razem. Jeśli stanowią odrębne dokumenty wtórne po wpisaniu do odrębnej księgi inwentarzowej, przechowuje się w porządku zgodnym w niej zapisem.
Mikrofilmy nawinięte na szpulach układa się w kartonowych pudłach, zaopatrzonych w otwory, w bocznych ściankach. Na zewnętrznej ścianie, w widocznym miejscu umieszcza się sygnatury szpul.
Mikrokarty i mikrofisze przechowuje się w kartach kieszeniowych oraz układa się zgodnie z przyjętym w bibliotece systemem, np. jeśli są dokumentami wtórnymi czasopism lub książek, po wpisaniu do księgi inwentarzowej dokumentów wtórnych ( zbiorów specjalnych), umieszcza się według sygnatur, stanowiących numery inwentarzowe.
Dokumenty audiowizualne układa się w podziale na odrębne grupy według rodzaju nośnika zapisu treści (płyty, kasety, filmy) i przechowuje w odrębnych miejscach magazynu według sygnatur, stanowiących numery inwentarzowe.
Temat 9: Ochrona materiałów bibliotecznych.
1. Podział czynników oddziaływujących na materiały biblioteczne:
a)czynniki atmosferyczne
b) czynniki biologiczne
c) czynniki katastrofalne i ludzkie.
ad a)
- Niekorzystny wpływ na stan papieru, pergaminu i skóry wywierają: dwutlenek siarki, tlenki azotu i ozon.
Dwutlenek siarki powoduje zakwaszanie papieru, niszczy wewnętrzną budowę i składniki klejące. Jest to przyczyną wysuszenia i kruszenia papieru oraz przebarwień widocznych na papierze.
Kurz i pyły docierają z zewnątrz do magazynów bibliotecznych. Ilość kurzu wzrasta wraz z obniżeniem wilgotności względnej powietrza.
Sposobem zabezpieczającym przed szkodliwym działaniem kurzu i pyłów są :
urządzenia klimatyzacyjne,
odkurzanie księgozbiorów przy użyciu odkurzacza,
utrzymanie stałej temperatury w magazynach do + 22 st.C.
- Wzrost temperatury powyżej +24 st.C powoduje szybsze działanie kwasów i pochłanianie siarki z powietrza, przyspieszony rozwój drobnoustrojów i owadów.
zabezpieczenie zbiorów przed szkodliwym działaniem czynników atmosferycznych:
utrzymanie stałej temperatury w magazynach w granicach +14-18 st.C, dla mikrofilmów
+10-16 st.C,
utrzymanie optymalnej wilgotności w granicach 50-55 %, w pomieszczeniach o niskiej wilgotności (40%) pojawiają się warunki dla wysychania klejów, kruszenie i przesuszanie papieru, przy 73% - może nastąpić rozwój szkodliwych drobnoustrojów, powyżej 75%-kleje tracą swoje właściwości i stają się płynne.
- Zainstalowanie odpowiednich urządzeń do pomiaru wilgotności (higrometrów),
- Szkodliwe oddziaływanie promieni podczerwonych można ograniczyć:
za pomocą żaluzji i zasłon,
równomierne rozmieszczenie sztucznego oświetlenia,
odpowiednie zaprojektowanie magazynów bibliotecznych lub budowę budynków bibliotecznych w otoczeniu drzew i z daleka ruchliwych dróg komunikacyjnych oraz zakładów przemysłowych.
ad b) czynnikami biologicznymi są:
1) mikroorganizmy ( grzyby, promieniowce i bakterie),
2) owady
3) gryzonie.
ad 1) grzyby stanowią największą grupę drobnoustrojów powodujących szkodliwe oddziaływanie na zbiory, wśród nich dominują grzyby niedoskonałe oraz workowce ;
- Warunki rozwoju grzybów: temperatura od + 22-30 st.C, wilgotność w granicach 65-80%, kwasowość środowiska od 1,4 do 10,0 ph.
- Wzrost grzybów następuje zwykle na powierzchni papieru lub opraw, następnie strzępki grzybni wnikają do włókien papieru i zmiękczają je.
- Podczas rozkładu celulozy zmieniają się właściwości papieru: karty zaczynają się sklejać, obniża się mechaniczna wytrzymałość papieru, pojawiają się: żółte ,brązowe, szare, różowe przebarwienia.
- Pod wpływem działania grzybów, papier staje się gąbczasty, zaczyna się kruszyć i rozpadać.
- Promieniowce i bakterie, rozwijają się w środowisku obojętnym , ph 6,8 do 8,0, przy temperaturze +28 do 32 st.C, bakterie- przy wilgotności powietrza - 80-95%, promieniowce - 65-80%,
- Szkodliwe działanie bakterii polega na niszczeniu włókien papieru, ich aktywna działalność może przebiegać tylko w płynnym środowisku, tj. w sytuacjach zamoknięcia książek w wyniku awarii sieci wodnej lub powodzi.
- Szkodliwe działanie promieniowców polega na niszczeniu papieru przez grzybnię w postaci proszku białego koloru z odcieniem różowym, szarym i żółtym.
- Zbiory zostają zakażone przez wprowadzenie do magazynu książki już zainfekowanej albo w trakcie osadzania się kurzu oraz zarodników drobnoustrojów znajdujących się w powietrzu.
- Zabezpieczenie materiałów bibliotecznych przed mikroorganizmami polega na ograniczeniu działania wszystkich czynników, które mogą niekorzystnie wpływać na dokumenty takie jak:
właściwa ochrona przed kurzem,
sprawna wentylacja,
system równomiernego ogrzewania,
zabezpieczenie przed działaniem promieniowania słonecznego i sztucznego oświetlenia,
odpowiedni sprzęt biblioteczny, zainstalowanie metalowych regałów, nie należy stosować drewnianych regałów, gdyż w magazynach o zmiennej wilgotności stają się pożywką dla mikroorganizmów,
systematyczne odkurzanie usuwa zarodniki.
Zastosowanie sterylizacji jest jedynym skutecznym sposobem na likwidację mikroorganizmów w zakażonych zbiorach. Polega na umieszczeniu zakażonych wydawnictw w suszarkach i poddawaniu ich działaniu suchego oraz gorącego powietrza.
Zastosowanie dezynfekcji polega na wykorzystaniu środków chemicznych i komory próżniowej.
Ad 2) owady - powodują niszczenie materiałów, z których zbudowane są książki (kleje, oprawy, pieczęcie, płótna, papier). Do najczęściej występujących w zbiorach owadów
należą:
żywiak, chrząszcz: w grzbietach opraw lub na brzegach dokumentów tworzy okrągłe otwory,
rybik cukrowy : niszczy powierzchnie opraw z papieru i płótna, nici introligatorskie, papier oraz tekturę,
larwa pustosza: niszczy kleje.
- Zapobieganie owadom polega na utrzymywaniu odpowiednich warunków temperatury i wilgotności powietrza oraz odkurzaniu księgozbioru.
Ad 3) Czynniki ludzkie :
niewłaściwe zachowania człowieka
niestosowanie ochrony książek przed zniszczeniem podczas transportu
niestosowanie ochrony książek na wystawach
niestosowanie systemów zabezpieczania przed kradzieżą.
2. Procesami konserwacji materiałów bibliotecznych, zniszczonych przez czynniki atmosferyczne i biologiczne zajmują się pracownie konserwacji książek , np. w Bibliotece Śląskiej, Bibliotece Narodowej , Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu:
3. Projekt masowego odkwaszania zbiorów bibliotecznych
„Kwaśny papier” http://www.bj.uj.edu.pl/?KP/program-rzadowy.htm
- W przygotowaniu programu ratowania dziedzictwa kultury polskiej w zbiorach bibliotecznych i archiwalnych XIX i XX wieku w 1999 roku Rada Ministrów ustanowiła Wieloletni Rządowy Program „ Kwaśny papier. Ratowanie w skali masowej zagrożonych polskich zasobów bibliotecznych i archiwalnych”, obejmujący lata 2000-2008.
- Uczestniczą w nim następujące instytucje, które zobowiązały się współpracować dla przeciwdziałania skutkom kwasowej degradacji papieru:
Laboratorium Analiz Fizykochemicznych i Badań Strukturalnych UJ,
Biblioteka Jagiellońska,
Biblioteka Narodowa,
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa
Zakład Konserwacji Papieru i Skóry Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu,
Centralne Laboratorium Konserwacji Archiwaliów, Warszawa,
Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, Warszawa.
- W programie ustalono zadania :
1. określenie zakresu zagrożeń, z wyselekcjonowaniem zbiorów bibliotecznych i archiwalnych według stopnia zagrożenia w układzie geograficznym i administracyjnym kraju,
2. podjęcie profilaktyki w celu ograniczenia dopływu materiałów zakwaszonych do zbiorów bibliotecznych i archiwalnych,
3. stworzenie sieci instalacji masowego odkwaszania i wzmacniania XIX i XX-wiecznego papieru nietrwałego.
- Uzupełnienie tematu : metody konserwacji papieru stosowane w Klinice Papieru UJ http://www.bj.edu.pl
1
1