Skała osadowa - to luźny lub zwięzły utwór geologiczny powstały na powierzchni skorupy ziemskiej lub w strefie przypowierzchniowej, z nagromadzonych substancji mineralnych ew. rzadziej - organicznych, albo też z ich mieszaniny. Do skał osadowych nie zalicza się gleby. Luźne skały osadowe bywają też określane jako osady.

Do powstania skały osadowej prowadzą cztery zasadnicze procesy geologiczne:

- wietrzenie,

- transport,

- sedymentacja,

- lityfikacja (konsolidacja, utwardzenie)

Wietrzenie - rozpad mechaniczny (wietrzenie fizyczne) i rozkład chemiczny (wietrzenie chemiczne) wcześniej powstałych skał magmowych, metamorficznych lub osadowych oraz ich składników pod wpływem czynników egzogenicznych, czyli działających na powierzchni Ziemi (np. wahania temperatury, działanie wód, lodowców, organizmów żywych i inne…).

Produktami wietrzenia fizycznego (mechanicznego) są klasty, czyli okruchy. Są to różnokształtne ziarna minerałów lub rzadziej kryształy (krystaloklasty) oraz nierozluźnione fragmenty skał macierzystych (litoklasty), tj tych które uległy zwietrzeniu. Czasami przy dezintegracji skał organogenicznych okruchami mogą być szczątki organiczne (bioklasty).

Podstawowymi procesami wietrzenia chemicznego są:

- rozpuszczanie,

- hydratacja (uwodnienie) i dehydratacja (odwodnienie),

- karbonatyzacja (uwęglanowienie),

- oksydacja (utlenienie),

- redukcja,

- hydroliza.

Efektami tych procesów, a więc produktami wietrzenia chemicznego są: zwietrzelina oraz roztwór (jonowy lub koloidalny). Składnikami zwietrzeliny są minerały lub fragmenty skał, które nie uległy chemicznemu rozkładowi lub tylko częściowemu (kwarc, muskowit i większość minerałów ciężkich) oraz minerały nowo powstałe (np. minerały ilaste, wodorotlenki glinu, węglany).

Produkty wietrzenia są przeważnie przemieszczane na inne miejsca, czyli ulegają transportowi wodnemu, eolicznemu, lodowcowemu, lub grawitacyjnemu.

W basenie sedymentacyjnym odbywa się osadzanie czyli sedymentacja przytransportowanych produktów wietrzenia, dodatkowo mogą się osadzać piroklasty (ziarna, które powstały bezpośrednio w efekcie wulkanicznej erupcji).

Efektem sedymentacji jest początkowo skała luźna (osad, sedyment), która może ulec lityfikacji (konsolidacji), czyli przekształcić się w skałę zwięzłą w wyniku fizycznych i chemicznych procesów diagenetycznych.

Procesy diagenetyczne - zespół procesów fizycznych i chemicznych przekształcających skałę luźną w skałę zwięzłą, czyli trwających od etapu sedymentacji aż do zakończenia lityfikacji, np. kompakcja, cementacja, dehydratacja minerałów, rekrystalizacja, przemiany polimorficzne, metasomatoza..)

Minerały skałotwórcze i inne składniki skał osadowych.

W skałach osadowych wyróżnia się ze względu na genezę minerały i inne składniki:

- allogeniczne, czyli utworzone w innym środowisku niż zawierające je skały osadowe i przetransportowane z pierwotnego do obecnego miejsca występowania (materiał spoza basenu sedymentacji). Minerałami allogenicznymi skał osadowych stają się te spośród minerałów skałotwórczych, które są najbardziej odporne na wietrzenie (zwłaszcza chemiczne) oraz na niszczenie w czasie transportu.

- autigeniczne (autogeniczne) utworzone na miejscu powstawania danej skały osadowej podczas sedymentacji i/lub procesów diagenetycznych.

Przykład kwarcu: może być minerałem allogenicznym jako produkt wietrzenia skał starszych (np. granity, gnejsy, piaskowce) lub autogenicznym tworzącym obwódki regeneracyjne wokół kwarcu allogenicznego lub może tworzyć spoiwo kwarcowe.

Prawie wszystkie minerały skałotwórcze ulegają rozkładowi pod wpływem wietrzenia chemicznego, ale jedne z nich rozkładają się łatwo - inne zaś tylko w niewielkim stopniu. Zależnie od tego można je w przybliżeniu uszeregować w ciąg o rosnącej odporności na wietrzenie:

• Minerały solne (halit, sylwint, itp…)

• Siarczany (gips, anhydryt)

• Kalcyt

• Dolomit

• Skaleniowce, oliwiny

• Amfibole, pirokseny

• Serpentyn, epidot

• Plagioklazy zasadowe

• Plagioklazy kwaśne

• Ortoklaz

• Biotyt

• Kwarc, muskowit, serycyt

• Apatyt, magnetyt

• Granaty, cyrkony, turmalin, rutyl, korund itp…

Kwarc - w skałach osadowych w zdecydowanej przewadze jest składnikiem allogenicznym. Pospolity jako minerał skałotwórczy skał magmowych i wielu skał metamorficznych jest bardzo odporny na wietrzenie i transport. Kwarc autogeniczny często krystalizuje jako spoiwo w piaskowcach kwarcowych.

Chalcedon - mikro - lub skrytokrystaliczna, włóknista odmiana kwarcu β jest w przewadze minerałem autogenicznym. Tworzy formy naciekowe, skupienia kuliste, nerkowate o barwach szarych, niebieskawych, brunatnawych. Barwne odmiany chalcedonu mają odrębne nazwy.

Opal - koloidalna krzemionka o zmiennej zawartości wody. Formy skupień podobne do skupień chalcedonu.

Grupa skaleni. Skałami macierzystymi są dla nich skały magmowe i metamorficzne. W skałach osadowych zwykle i w przewadze są one minerałami allogenicznymi, a większe nagromadzenia tworzą w niektórych skałach klastycznych np. piaski, piaskowce arkozowe. Skalenie są mało odporne na wietrzenie, a produktami tych procesów są zazwyczaj serycyt, kaolinit, montmorillonit.

Grupa mik. Podrzędne składniki skał osadowych (szczególnie okruchowych i ilastych) głównie pochodzenia allogenicznego. Najczęściej występują muskowit, biotyt, oraz illit i glaukonit.

Muskowit jest ze wszystkich mik najbardziej rozpowszechniony w skałach osadowych co związane jest z jego wysoką odpornością na wietrzenie i transport. Biotyt w porównaniu z muskowitem jest znacznie mniej odporny na wietrzenie i transport.

Glaukonit - zielony, żółtozielony, niebieskawo zielony, bezbarwny. Połysk matowy, tłusty, Łupliwość doskonała. Skupienia kubeczkowe, zwykle niejednorodne.

Minerały ilaste. Występują w postaci polimineralnych, zbitych agregatów o ziemistym lub drobnołuseczkowym wyglądzie. Do najpospolitszych składników takich agregatów należą: kaolinit, montmorillonit i illit. Skupienia tych minerałów (agregaty) to bardzo drobne, zwykle submikroskopowe łuseczki o twardości 1 - 2. Białe albo zabarwione na różne kolory, najczęściej szarawe, niebieskawe, żółtawe, czerwonawe lub rdzawe. Rozcierają się w palcach i są tłuste i śliskie w dotyku.

Kaolinit. Kryształy o pokroju tabliczkowym. Skupienia zbite. Barwa biała, domieszka żelaza może powodować zabarwienia w odcieniach zielonym i czerwonawym. Łupliwość doskonała.

Minerały węglanowe. Węglany należą do najważniejszych minerałów autogenicznych skał osadowych.

Kalcyt. Kryształy zwykle zbliżone do izometrycznych, często krótkosłupkowe lub grubo tabliczkowe. Skupienia ziarniste, włókniste, naciekowe, zbite i inne. Bezbarwny, biały lub zabarwiony najczęściej na żółtawo lub brunatnawo. Połysk szklisty. Łupliwość doskonała w trzech kierunkach. Twardość wzorcowa 3. Kruchy. Gwałtownie reaguje z HCl.

Dolomit. Kryształy w przybliżeniu izometryczne. Skupienia najczęściej drobnoziarniste lub zbite. Bezbarwny, biały, żółtawy, brunatnawy lub czarny. Połysk szklisty, rzadziej perłowy. Łupliwość doskonała w trzech kierunkach. Twardość 3,5 - 4. Po sproszkowaniu lub podgrzaniu reaguje z HCl.

Minerały siarczanowe. Grupa ta obejmuje wiele minerałów, odgrywających rolę skałotwórczą przede wszystkim w złożach solnych. Jedynie gips i anhydryt tworzą większe, samodzielne nagromadzenia.

Gips. Kryształy tabliczkowe, rzadziej izometryczne, słupkowe, igiełkowe lub nawet włókniste. Skupienia ziarniste, włókniste, zbite i inne. Biały lub bezbarwny, niekiedy miodowo żółty, brunatny, szary, czerwonawy lub niebieskawy. Połysk szklisty, perłowy lub jedwabisty. Łupliwość doskonała w jednym kierunku, wyraźna w dwu innych. Twardość wzorcowa 2. Gips czasem tworzy podwójne bliźniaki, zwane od ich kształtu jaskółczymi ogonami. Drobnoziarniste agregaty kryształów o pokroju izometrycznym określane są mianem alabastru.

Anhydryt. Kryształy grubotabliczkowe lub krótkosłupkowe. Skupienia ziarniste, zbite, pręcikowe, włókniste lub nieforemne. Bezbarwny, zazwyczaj jednak biały, szary, niebieskawy, rzadziej czerwonawy. Połysk szklisty lub perłowy. Łupliwość doskonała w jednym kierunku, bardzo dobra i dobra w dwu innych. Twardość 3,5.

Klasyfikacja skał osadowych.

Podział oparty na kryteriach genetycznych:

- klastyczne (okruchowe)

- ilaste

- pochodzenia chemicznego (chemogeniczne) i organicznego (organogeniczne)

Skały klastyczne (okruchowe) są w ponad 50 % zbudowane z klastów (okruchów), powstałych na ogół poza zbiornikiem sedymentacyjnym, a następnie do niego przytransportowanych, czyli z tzw. składników allogenicznych. Do tych ostatnich należą epiklasty, tj. przytransportowane do zbiornika sedymentacyjnego produkty wietrzenia fizycznego i rezystaty (ziarna kwarcu, skaleni, minerałów ciężkich, blaszki mik, fragmenty skał, odporne elementy szkieletowe) oraz piroklasty, tj. ziarniste, głównie okruchowe produkty erupcji wulkanicznych (kryształy i ich fragmenty, odłamki szkliwa i fragmenty skał z podłoża i otoczenia wulkanu). Pierwsze z nich tworzą skały epiklastyczne, drugie zaś - piroklastyczne. Odrębną marginalną grupę skał osadowych utworów klastycznych stanowią skały autoklastyczne, powstałe na miejscu, bez udziału transportu i sedymentacji.

Skały chemogeniczne i organogeniczne budują z kolei w ponad 50% składniki autogeniczne, tj. powstałe w wyniku procesów fizykochemicznych, bądź biogenicznych (organogenicznych) na miejscu, na etapie sedymentacji i diagenezy.

Skały ilaste tworzą w ponad 50% minerały ilaste, które mogą być przytransportowanymi z lądu do zbiornika sedymentacyjnego produktami wietrzenia fizycznego bądź najczęściej chemicznego, jak również utworami powstałymi in situ, głównie na etapie wietrzenia lub diagenezy.

Osadowe skały klastyczne dzieli się na trzy grupy:

- skały piroklastyczne

- skały piroklastyczno - epiklastyczne

- epiklastyczne

Skały epiklastyczne (klastyczne lub okruchowe sensu stricte)

Składniki budujące te skały w zależności od pełnionej funkcji można ująć w dwie zasadnicze grupy: szkielet ziarnowy i spoiwo.

Szkielet ziarnowy tworzy grupa ziaren klastycznych, które objętościowo dominują stanowiąc zasadniczy element budulcowy skały. Składnikami allogenicznymi szkieletu ziarnowego mogą być: ziarna kwarcu, ziarna skaleni, okruchy skał, blaszki mik i chlorytów, ziarna minerałów ciężkich i inne. Ziarna kwarcu są najczęstszym składnikiem skał epiklastycznych ze względu na ich duży udział w najpospolitszych skałach krystalicznych jak i dużej odporności na wietrzenie.

Rozmiary ziaren szkieletu decydują w pierwszym rzędzie o ogólnej nazwie systematycznej skały klastycznej.

Frakcja opisuje rozmiary materiału okruchowego, z którego jest zbudowana skała. Wyróżnia się cztery główne frakcje:

- psefitową (żwirową) > 2 mm

- psamitową (piaskową) 2 - 0,065 mm

- aleurytowa (pyłowa) 0,065 - 0,002 mm

- pelitowa (iłowa) < 0,002 mm

Dwie pierwsze frakcje można rozróżnić gołym okiem. Z dwoma ostatnimi frakcjami może być problem. Do oceny frakcji można wykorzystać dotyk. Jeśli skała jest szorstka, to budują ją ziarna frakcji aleurytowej.

Rozkład wielkości ziaren pozwala wnioskować o procesach transportu, sortowania i depozycji, a pośrednio o środowisku sedymentacji materiału okruchowego. Stopień obtoczenia ziarna określa stopień starcia jego ostrych naroży i krawędzi oraz ogładzenia powierzchni. Do oceny kształtu ziaren najczęściej wykorzystuje się metodę Zingga na podstawie stosunków między długościami trzech prostopadłych do siebie osi (abc)

Spoiwo lub lepiszcze to substancja wiążąca ziarna szkieletu w skale klastycznej i jednocześnie wypełniająca przestrzeń pomiędzy nimi. Pod względem genezy można wyróżnić 2 zasadnicze typy spoiwa: matrix i cement zwykle współwystępujące ze sobą w różnych proporcjach.

Spoiwo typu cement jest utworzone z minerałów lub substancji mineralnych na miejscu w wyniku procesów fizykochemicznych zachodzących już niekiedy na etapie sedymentacji a zwłaszcza podczas diagenezy. Spotyka się tu spoiwa: wapniste, krzemionkowe, żelaziste, margliste i dolomityczne.

Substancja budująca spoiwo	Nazwa spoiwa	Cechy rozpoznawcze
krzemionka	Krzemionkowe	Znaczna twardość i zwięzłość skały, niekiedy nawet szklisty połysk
Tlenki i wodorotlenki żelaza	Żelaziste	Żółte, czerwone lub brunatne zabarwienie
Dolomit	Dolomityczne	Burzy z HCl po sproszkowaniu lub na gorąco
Kalcyt	Wapniste	Burzy z HCl
Kalcyt i ił	Margliste	Burzy z HCl i pozostawia ilasty osad
Minerały ilaste	Ilaste	Mała zwięzłość skały (pojedyncze ziarna dają się wykruszyć paznokciem), rozmiękanie w wodzie

Spoiwo typu matrix (inaczej masa wypełniająca) jest to allogeniczna, drobnoziarnista okruchowa lub okruchowo - ilasta substancja o ziarnach mniejszych od najdrobniejszych ziaren szkieletu ziarnowego stanowiąca spoiwo wypełniające w skale.

Natomiast ze względu na ilość spoiwa i związany z tym sposób wypełnienia przestrzeni międzyziarnowej wyróżnia się spoiwa:

- podstawowe (bazalne) - ma charakter tła skalnego, w którym ziarna szkieletu ziarnowego tkwią luźno, nie stykając się ze sobą

- porowe - wypełnia pustki (pory) między stykającymi się ze sobą ziarnami.

- spoiwo kontaktowe (stykowe) - występuje tylko w miejscach kontaktu ziaren

W skałach klastycznych mogą występować pory - są to wszelkie puste przestrzenie w skale.

Przegląd skał epikalstycznych:

Frakcja	Skała			Wymiary składników
		Luźna	Zwięzła
Psefitowa (żwirowa)	Gruz Żwir		Brekcja Zlepieniec	> 2 mm
Psamitowa (piaskowa)	Piasek		Piaskowiec	2 - 0,065
Aleurytowa (pyłowa)	Muł		Mułowiec	0,065 - 0,002
Pelitowa (iłowa)	Ił		Iłowiec	< 0,002

Brekcja jest to scementowany gruz, czyli zbudowany jest z ostrokrawędzistych fragmentów skał i ziaren mineralnych o frakcji powyżej 2 mm.

Zlepieńce (konglomeraty) stanowią skonsolidowane żwiry (czyli obtoczone okruchy skał/minerałów zwane otoczakami o rozmiarach powyżej 2 mm). Ich spoiwo jest najczęściej ilasto - okruchowe typu matrix, czasem bywa mieszane matrix + cement i znacznie rzadziej sam cement. Skały te często wykazują uziarnienie frakcjonalne. Są to skały grubo okruchowe należące do frakcji psefitowej.

Piaskowiec jest to zwięzły odpowiednik luźnej skały - piaski. W skład szkieletu piasków mogą wchodzić składniki allogeniczne tj. ziarna kwarcu, skaleni, okruchy skał krystalicznych i /lub osadowych, blaszki mik, minerały ciężkie i czasem składniki autogeniczne. W zależności od tego jakie składniki budują piaski i utworzone z nich piaskowce wyróżnia się:

- piaskowce kwarcytowe - najbardziej rozpowszechnione o przeważającej zawartości kwarcu;

- arkozy - wyróżniają się obfitością towarzyszących kwarcowi skaleni alkalicznych

- szarogłazy - zawierające obok kwarcu liczne okruchy różnych skał drobnoziarnistych, ziarna kwarcu, skaleni, mik i minerałów ciemnych;

Spoiwo może być autogeniczne typu cement, tj. najczęściej kalcytowe (niekiedy margliste), krzemionkowe, żelaziste… często spoiwo jest jednak typu matrix.

Piaskowce to skały średniookruchowe należące do frakcji psamitowej.

Mułowiec - zwięzły odpowiednik mułów należący do frakcji aleurytowej, skała drobnookruchowa. Skały te zawierają minerały ilaste czasem nawet do 50% objętości oraz ziarna kwarcu, skaleni, łyszczyki i węglany.

Iłowiec - zwięzły odpowiednik iłów w przeważającej części składający się z frakcji pelitowej, skała drobnookruchowa. Głównym składnikiem są minerały ilaste (illit, kaolinit, montmorillonit). Dodatkowo mogą występować ziarna kwarcu, skaleni, łyszczyków, węglanów i inne. Jako składniki autogeniczne mogą być wodorotlenki Fe i substancje organiczne. Cechują się bezładną teksturą i najczęściej szarym, ale niekiedy też czerwonawym, brunatnawym, niebieskawym lub czarnym zabarwieniem. Paznokciem nie można ich zarysować, ale łatwo ustępują pod nożem lub szkłem

Przegląd skał piroklastycznych i piroklastyczno-epiklastycznych

Skały piroklastyczne powstają z materiału wyrzucanego przez wulkany i nagromadzonego na powierzchni ziemi w mniejszej lub większej odległości od krateru. Stanowią one ogniwo pośrednie miedzy typowymi skałami magmowymi i osadowymi. Skały piroklastyczne cechują się złym wysortowaniem, obecnością zarówno fenokryształów, drobnych fragmentów skał oraz szkliwa wulkanicznego. Zawierają od 75 do 100% piroklastów.

Bloki i bomby wulkaniczne osiągają rozmiary od kilku centymetrów do kilku metrów sześciennych. Bloki mają zwykle kształty kanciaste, bomby zaś wrzecionowaty, co wiąże się z wirowym ruchem lawy w powietrzu podczas zastygania. Po skonsolidowaniu tworzą brekcję wulkaniczną. Luki pomiędzy blokami może wypełnić lawa lub popiół wulkaniczny.

Mniejsze fragmenty zakrzepłej lawy o rozmiarach do kilku centymetrów noszą nazwę lapilli, odmianą lapilli o gąbczastej teksturze są scoria. Ich zwięzłym odpowiednikiem jest tuf wulkaniczny. Dominują w nim piaski i popioły wulkaniczne, większe ziarna stanowią tylko domieszkę. Mały ciężar tufów wynika z ich znacznej porowatości.

Skały piroklastyczno - epiklastyczne są ogniwem przejściowym pomiędzy skałami piroklastycznymi a epiklastycznymi i zawierają od 25 do 75 % piroklastów. Powstają w środowisku wodnym i noszą nazwę tufitów. Spotyka się w nich ziarna pochodzenia epiklastycznego oraz ślady laminacji.

Przegląd skał ilastych

Są to skały frakcji pelitowej zbudowane głównie z minerałów ilastych. Głównymi składnikami skał należących do przedstawianej grupy są: illit, kaolinit, montmorillonit. Skały ilaste są bardzo higroskopijne - wchłaniają wodę. W stanie wilgotnym skały te są bardzo plastyczne i bardzo trudno przepuszczalne dla wody. Wraz z wyschnięciem plastyczność zanika. Dzięki odporności na wysoką temperaturę skały ilaste znajdują zastosowanie do wyrobu materiałów ogniotrwałych.

Kaolin (glinka ogniotrwała) zbudowany głównie z kaolinitu, podrzędnie z łyszczyków, skaleni. Skała jest tłustawa i śliska w dotyku, miękka, krucha i łatwo rozciera się w palcach. Kaolin ma najczęściej teksturę bezładną i masywną oraz jasne zabarwienie.

Bentonit jest skałą niemal monomineralną zbudowaną głównie z montmorillonitu. W niewielkich ilościach mogą występować domieszki illitu i innych minerałów. Bentonity są białe lub jasnoszare, kruche i wykazują wyjątkowe właściwości absorpcyjne co pozwala wykorzystywać je jako substancje chłonące np. oleje, naftę… Chłonąc wodę skała ta powiększa kilkukrotnie swoją objętość.

Iły należą do skał luźnych (w stanie suchym spoistych) o frakcji pelitowej. Ich powierzchnia jest tłustawa i śliska w dotyku. Skały te łatwo można zarysować paznokciem. Zwięzłym odpowiednikiem jest iłowiec.

Skały pochodzenia chemicznego (chemogeniczne) i organicznego (organogeniczne)

Skały chemiczne powstają na skutek wytrącania się pewnych substancji z roztworów wodnych w środowisku morskim lub jeziornym. Skały organogeniczne stanowią nagromadzenie szczątków zwierząt lub roślin.

Skały węglanowe - skały utworzone ze scementowanych, klastycznych składników węglanowych zawierające więcej niż 50 % obj. skałotwórczych minerałów węglanowych: kalcytu, dolomitu, aragonitu.

Najbardziej rozpowszechnionymi skałami węglanowymi są wapienie utworzone z CaCO₃. Współczesne osady składają się z kalcytu i aragonitu, natomiast w starszych osadach aragonit uległ rekrystalizacji i przekształcił się w kalcyt. W skład wapieni wchodzi mikrytowa lub sparytowa masa podstawowa oraz różnego rodzaju składniki ziarniste. Mikryt jest to materiał węglanowy o bardzo drobnej frakcji. Mikrytowa masa podstawowa może występować jako jedyny składnik wapienia lub jako spoiwo wśród składników ziarnistych. Sparyt tworzą zespoły grubokrystalicznego CaCO₃ spełniające rolę cementu. Wszystkie wapienie reagują z HCl.

Klasyfikacja wapieni oparta jest na głównych składnikach.

Wapienie zbudowane wyłącznie lub prawie wyłącznie z mikrytowej masy noszą nazwę wapieni mikrytowych. Makroskopowo nie dostrzega się żadnych składników ziarnistych. Powierzchnia przełamu jest gładka i na ogół jednolicie zabarwiona. Często mają przełam muszlowy.

Wapienie organodetrytyczne są zbudowane z bioklastów, czyli pokruszonych fragmentów różnych organizmów.

Wyróżnia się także wapienie rafowe, krynoidowe, muszlowe, numulitowe, litotamniowe, onkolitowe i stromatolitowe, kredę piszącą, wapienie oolitowe, martwice wapienne i trawertyny oraz wapienie naciekowe i kredę jeziorną.

Odmianą wapieni zawierającą od 33 do 67 % cząsteczek ilastych są margle. W dotyku mogą brudzić palce a po reakcji z kwasem solnym zostaje na nich ilasty osad.

Dolomit - skała zbudowana z minerału dolomitu. Podstawową metodą rozpoznawania jest reakcja z kwasem solnym po sproszkowaniu skały lub podgrzaniu kwasu. W dolomitach o wiele częściej niż w wapieniach występuje krystaliczna masa podstawowa (sparyt). Dzięki temu powierzchnia przełamu jest drobnoziarnista, mączysta i w przeciwieństwie do wapieni nie występuje przełam muszlowy. Dolomity cechują się zabarwieniem białym, szarawym, żółtawym lub bladobrunatnym. Mogą być ziarniste, drobnoziarniste.

Skały krzemionkowe powstają na skutek chemicznego wytrącania się krzemionki, nagromadzenia krzemionkowych elementów organizmów (okrzemek, radiolarii, gąbek krzemionkowych). Do skał krzemionkowych należą m.in. krzemienie. Ich głównym składnikiem jest chalcedon z domieszką opalu i kwarcu. Konkrecje krzemionkowe są bardzo twarde (naroża łatwo zarysowują szkło), mają przełam muszlowy. Ich powierzchnia jest matowa lub wykazuje słaby, woskowy połysk. Krzemienie mają kontury wyraźnie odcinające się od otaczającej skały, są zwykle ciemne i otoczone białą korą. Odłupki krzemieni są ostrokrawędziste.

Skały siarczanowe i solne powstają na skutek odparowania w suchym klimacie wód słonych jezior i mórz zawierających łatwo rozpuszczalne związki chemiczne. Krystalizacja ewaporatów odbywa się w ściśle określonej sekwencji zwanej cyklem ewaporatowym. Początkowo osadzają się wapienie, margle i iły. Później zaczynają krystalizować dolomity, następnie gipsy i anhydryty. Cykl ewaporatowy kończą sole potasowo-magnezowe.

Gipsy zbudowane z minerału o tej samej nazwie oraz z niewielkich domieszek węglanów, minerałów ilastych. Czysty, grubokrystaliczny gips jest bezbarwny i przeźroczysty, ale wraz ze wzrostem domieszek przeźroczystość zanika i pojawiają się różnorodne zabarwienia: białe, szare, żółtawe, czerwonawe, brunatne. Drobnoziarnista, zbita odmiana gipsu nosi nazwę alabastru. Skała gips zbudowana jest z wyraźnych kryształów gipsu, które można zarysować paznokciem, a nie posiada smaku.

Anhydryty występują najczęściej razem z gipsem. Tworzą one drobnokrystaliczne lub ziemiste skupienia o większej niż gips twardości, a więc nie dają się zarysować paznokciem. Posiadają także wyższy ciężar właściwy. Anhydryty są najczęściej zabarwione na biało, szaro lub niebiesko.

Tok badań makroskopowych

1. Barwa

2. Struktura

3. Tekstura

4. Reakcje z HCl

5. Skład mineralny

6. Typ skały

7. Nazwa skały

3

---