PODSTAWY ANALIZY WSKAŹNIKOWEJ I BENCHMARKINGU

dr Anetta Zielińska

• Wskaźnik jest najczęściej rozumiany jako liczba wyrażająca poziom danego zjawiska, przedstawiona w postaci bezwzględnej lub względnej. Wskaźniki względne to procentowy stosunek wielkości rozpatrywanych do przyjętej podstawy. Wskaźniki odgrywają specyficzną rolę w systemie informacji gospodarczej.

Rys.1. Piramida informacyjna

Wskaźniki

i parametry

(opis parametryczny)

Tablice (opis tabelaryczny),

wykresy (opis graficzny)

Dane analizowane

Dane wyjściowe

Źródło: Opracowanie zestawu wskaźników...Synteza, 2000. s. 12

• Zadaniem wskaźników jest:

• pomiar (diagnoza) stanu środowiska i intensywności presji antropogennej:

• ocena warunków i trendów środowiskowych w skali regionalno/lokalnej, narodowej, globalnej,

• porównania regionalne i międzynarodowe,

• prognoza i szacowanie przyszłych trendów,

• dostarczenie informacji o wczesnych zagrożeniach,

• ocena warunków środowiskowych w relacji do celów i zadań polityki ekologicznej/ekorozwoju;

• integracja problemów środowiskowych do polityk sektorowych;

• integracja ogólnych problemów (zagrożeń, celów, warunków itp.) środowiskowych do polityk makroekonomicznych.

• Biorąc pod uwagę wyżej wymienione zadania należy podkreślić, że najważniejszym zadaniem wskaźników jest ułatwienie realizacji celów strategicznych, poprzez tworzenie w miarę prostych narzędzi informacyjno-diagnostycznych przydatnych w kontroli stanu oraz zarządzaniu sferą społeczną, gospodarczą i przestrzenną w taki sposób, aby równoważyć dostęp do środowiska zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych. Wskaźniki powinny:

• ułatwiać władzom danego obszaru (gminy, powiatu, województwa) i jego mieszkańcom ocenę stopnia realizacji idei zrównoważonego rozwoju,

• uświadomić tempo realizacji idei i istniejące problemy,

• pobudzić do większej aktywności w dziedzinach na rzecz zrównoważonego rozwoju,

• weryfikować obowiązujące kierunki polityki i przyjęte wcześniej cele rozwojowe oraz strategie ich osiągnięcia.

• Wskaźniki zrównoważonego rozwoju ma za zadanie odsłaniać w sposób wymierny istotę tej kategorii rozwoju, a zbiór wskaźników jest statystycznym rozszyfrowaniem opisowej definicji ZR. Rozpatrywane powinny one być, jako cel i zadanie polityki ekologicznej, spełniając ważną rolę w procesie zarządzania środowiskiem.

• Zespoły wskaźników zrównoważonego rozwoju powinny być tworzone w układzie pierwszych czterech poniżej wymienionych ładów, a na poziomie lokalnym w układzie wszystkich pięciu ładów dziedzinowych:

1. ład środowiskowy,

2. ład gospodarczy,

3. ład społeczny,

4. ład instytucjonalnym-zarządzania,

5. ład przestrzenny.

• Zespoły wskaźników zrównoważonego rozwoju powinny być tworzone w układzie czterech wyżej wymienionych, a na poziomie lokalnym w pięciu (ład przestrzenny) ładów dziedzinowych. Dziedziny objęte poszczególnymi ładami w pojęciu zrównoważonego rozwoju przedstawia rys.2.

• Struktura przyczynowo-skutkowa P-S-R bazuje na koncepcji OECD z 1994 roku obejmującej trzy elementy: wskaźniki presji, stanu i reakcji.

• Najpierw Stan, następnie Presja i na końcu Reakcja.

• Dodatkowo wskaźniki zrównoważonego rozwoju dzielimy na trzy podstawowe grupy funkcjonalne:

• wskaźniki presji środowiskowej (zagrożenia, stresu),

• wskaźniki stanu środowiska (jakości),

• wskaźniki działań zapobiegawczych, wskaźniki reakcji (odpowiedzi społecznej na rozpoznane problemy środowiskowe).

1. Wskaźniki presji wywieranej na środowisko odnoszą się do tych form działalności, które zmniejszają ilość i jakość zasobów środowiska. Rozróżnienie może zostać dokonane między dwoma odmianami:

• wskaźniki presji bezpośredniej - wyrażonej w kategoriach emisji zanieczyszczeń lub konsumpcji zasobów środowiska;

• wskaźniki presji pośredniej - opisujących te szkodliwe formy działalności, które w całym łańcuchu przyczyn i skutków w efekcie prowadzą do wywierania presji bezpośredniej.

Wskaźniki te pokazują główne źródła problemów i zagrożeń środowiskowych. Mają one na ogół charakter destymulant, to znaczy, że na ich wartościach zbudowana jest malejąca funkcja ocen.

Rys. 2. Filary zrównoważonego rozwoju

Rozwój zrównoważony

ŁAD ŚRODOWISKOWY

ŁAD SPOŁECZNY

ŁAD EKONOMICZNY

ŁAD INSTYTUCJONALNY

KLIMAT

EDUKACJA

ZAOPATRZENIE MATERIALNE

AKTYWNOŚĆ OBYWATELSKA MIESZKAŃCÓW

ZAGROŻENIA TOKSYCZNE

ZDROWIEI JEGO OCHRONA

ODPADY

DEMOGRAFIA

WARSTWA OZONOWA

ZASOBOCHŁONNOŚĆ WZROSTU GOSPODARCZEGO

WSPÓŁPRACA MIĘDZYSEKTOROWA I RÓWNOUPRAWNIENIE

JAKOŚĆ ŚRODOWISKA W MIASTACH

WARUNKI I POZIOM ŻYCIA

ZASOBY WODNE

JAKOŚĆ WÓD

AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA LUDNOŚCI

TRWAŁOŚĆ WZROSTU GOSPODARCZEGO

EFEKTYWNOŚĆ ZARZĄDZANIA

HAŁAS

ZASOBY LEŚNE

BEZPIECZEŃSTWO

JAKOŚĆ POWIETRZA

OTWARTOŚĆ GOSPODARKI

DOSTĘP DO INFORMACJI I SYSTEM KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ

BIORÓŻNORODNOŚĆ KRAJOBRAZU

KOMUNIKACJA

GLEBY

WSKAŹNIKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Źródło: Opracowanie zestawu wskaźników...Synteza, 2000. s. 11.

2. Wskaźniki stanu środowiska dotyczą jakości środowiska jako całości lub jakości jego poszczególnych zasobów. Powinny być konstruowane w taki sposób, żeby możliwe było dokonanie przeglądowej oceny stanu środowiska i zmian dokonujących się w czasie. W praktyce zdarza się, że z braku lepszych danych informacja o presji wywieranej na środowisko jest używana zastępczo jako miara stanu środowiska. Wskaźniki te powinny być stymulantami, to znaczy, że na ich wartościach winna być zbudowana rosnąca funkcja ocen. W praktyce wskaźniki stanu budowane są jako miary wielkości problemu, czyli destymulanty z punktu widzenia jakości środowiska i stymulanty z punktu widzenia wielkości problemu.

3. Wskaźniki odnoszące się do społecznej reakcji na zmiany w środowisku pokazują, w jakim stopniu społeczeństwo zainteresowane jest odpowiedzią na stres środowiskowy. Reakcja społeczna dotyczy kolektywnych działań prowadzących do ograniczenia, opanowania lub uniknięcia negatywnego oddziaływania na środowisko, ewentualnie powstrzymania postępującej już degradacji środowiska. Przedsięwzięcia mogą być opisane wielkością wydatków poniesionych na ograniczenie presji na środowisko lub wskaźnikami poprawy stanu środowiska w stosunku do okresów poprzednich.

• W odniesieniu do środowiskowych wskaźników zrównoważonego rozwoju pierwsza grupa wskaźników (P- wskaźniki presji/przyczyn) opisuje te obszary ludzkiej aktywności, które wywierają presję na środowisko i są przyczyną zmian ilościowych i jakościowych.

• Negatywne skutki działalności człowieka znajdują odzwierciedlenie w stanie środowiska i jego poszczególnych komponentów (S-wskaźniki stanu).

• Sprawca zmian w środowisku nie pozostaje jednak obojętny i podejmuje decyzje a następnie działania, które zmierzają do poprawy istniejącego stanu rzeczy lub przeciwdziałają dalszej degradacji środowiska (R-wskaźniki reakcji).

• Wskazuje się na przydatność tworzenia zbiorów wskaźników według zasady „od problemu do jego rozwiązania”, tzn. schematu: PRESJASTANREAKCJA (P-S-R). Jednak w przyszłości prace nad wskaźnikami w Polsce powinny koncentrować się nad przyjęciem „rozwiniętego” do pięciu elementów schematu monitorowania zrównoważonego rozwoju proponowanego przez ONZ i Europejską Agencję Ochrony Środowiska, czyli układu przyczynowo-skutkowego D-P-S-I-R.

Rozwinięciem schematu P-S-R jest analiza D-P-S-I-R. Sugerowane jest wykorzystanie bardziej kompleksowej i spójnej metody, mającej charakter ocen zintegrowanych, opartych na modelu D-P-S-I-R:

• D (driving force - siła sprawcza),

• P (pressure - presja),

• S (state - stan),

• I (impact - oddziaływanie) i

• R (response - reakcja) upraszczając go do opisu trzech najistotniejszych komponentów i zmieniając ich kolejność.

• Model ten jest stosowany do monitorowania skuteczności polityki ekologicznej i strategii zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej. Umożliwia nie tylko diagnozę, ale także określenie przyczyn istniejącego stanu, tym samym wskazanie możliwych kierunków działań naprawczych.

• Analiza wskaźnikowa w tym układzie pozwala określić czynniki sprawcze (D) np. przemysł, transport, które są źródłem emisji zanieczyszczeń a zatem wywierają presję (P) na środowisko.

• To z kolei znajduje odzwierciedlenie w stanie (S) tego środowiska i jego komponentów oraz nie pozostaje bez wpływu (I) na ludzkie zdrowie i stan ekosystemów zmuszając społeczeństwo i decydentów do reakcji (R) na niekorzystne zmiany. Ostateczny, rozbudowany układ prezentuje całościowo i spójnie zależności pomiędzy poszczególnymi kategoriami wskaźników, dlatego też zaleca się wzbogacanie analizy P-S-R o wskaźniki czynników sprawczych i wskaźniki wpływu.

• Przykładami wykorzystania analizy przyczynowo-skutkowej przez inicjatywy organizacji i instytucji międzynarodowych są:

• agend ONZ - wykorzystanie układu P-S-R we wszystkich ładach, tj. środowiskowym, społecznym, ekonomicznym i instytucjonalno-politycznym;

• OECD i Banku Światowego - wykorzystanie układu P-S-R w sferze środowiskowej;

• Europejskiej Agencji Środowiska - koncepcja rozszerzonej sekwencji D-P-S-I-R.

• Układ informacji o wskaźniku powinien uwzględniać:

• cele powstania wskaźnika,

• powiązania z innymi wskaźnikami,

• kontekst (odniesienie do strategicznych celów i zasad zrównoważonego rozwoju oraz odpowiedniej części Agendy 21),

• konstrukcję formalną i jednostkę miary,

• własności formalne i sposoby interpretacji wartości wskaźników,

• rodzaj funkcji ocen, przedział zmienności oraz wartość lub zbiór wartości najkorzystniejszych,

• źródła informacji, zakres przedmiotowy i podmiotowy źródeł danych niezbędnych do obliczenia wskaźnika,

• pochodzenie tych danych.

Tabela 1. Układ przyczynowo-skutkowy D-P-S-I-R dla wskaźników odnoszących się do ochrony jakości powietrza

GRUPA WSKAŹNIKÓW W UKŁADZIE D-P-S-I-R	WSKAŹNIKI CZĄSTKOWE
Wskaźniki czynników sprawczych	Liczba zakładów szczególnie uciążliwych na km^2 Liczba samochodów na 1000 ludności Produkcja/konsumpcja substancji zubażających warstwę ozonową
Wskaźniki presji na jakość powietrza	Emisja zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych Emisja zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych Emisja gazów cieplarnianych Wskaźnik presji motoryzacji (emisja ze środków mobilnych) Energochłonność gospodarki
Wskaźniki stanu (jakości lub zanieczyszczenia powietrza)	Jakość powietrza atmosferycznego (np. liczba dni z nie przekroczoną normą dopuszczalnej imisji SO2, NOx, pyłów) Wskaźniki zanieczyszczenia powietrza (imisja zanieczyszczeń gazowych, imisja zanieczyszczeń pyłowych)
Wskaźniki wpływu	Wskaźniki zakwaszenia jezior, lasów, gleb Wskaźniki wpływu na zdrowie człowieka (ryzyko ekologiczne) Udział mieszkańców narażonych na ponadnormatywne stężenia zanieczyszczeń
Wskaźniki reakcji	Sprawność redukcji zanieczyszczeń gazowych (pyłowych) Udział zakładów szczególnie uciążliwych wyposażonych w urządzenia do redukcji zanieczyszczeń pyłowych (gazowych) w ogólnej liczbie zakładów szczególnie uciążliwych Udział nakładów inwestycyjnych na ochronę powietrza i klimatu w ogólnej wartości nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska Nakłady inwestycyjne na ochronę powietrza atmosferycznego i klimatu na 1 mieszkańca Udział samochodów wyposażonych w katalizatory w ogólnej liczbie zarejestrowanych pojazdów Udział powierzchni parków, zieleńców i terenów zieleni osiedlowej w powierzchni miast Produkcja energii ze źródeł odnawialnych

Źródło: Synteza raportu „Opracowanie modelu wdrożeniowego wskaźników zrównoważonego rozwoju województwa w ramach banku danych regionalnych”, Red. T. Borys, FK-ROE, Jelenia Góra-Warszawa 2003, s. 145-147

Rys. 3. Schemat przyczynowo-skutkowy D-P-S-I-R

Tabela 2. Klasyfikacje wskaźników zrównoważonego rozwoju

KRYTERIA	PODZBIORY
Wskaźniki realizacji cech	- Zrównoważonego rozwoju - Trwałego rozwoju - Samopodtrzymującego rozwoju
Wskaźniki realizacji celów	- Dobrobytu - Sprawiedliwości - Bezpieczeństwa
Wskaźniki realizacji zasad	- Ekologizacji gospodarki - Integralności środowiska - Kooperacji - Ekonomizacji
Wskaźniki realizacji ładów	- Ekologicznego - Ekonomicznego - Społecznego - Przestrzennego - Instytucjonalnego
Wskaźniki poziomu	- Międzynarodowe - Krajowe - Regionalne - Lokalne
Wskaźniki sektorowe	- Przemysłu - Rolnictwa - Sektora energetycznego
Wskaźniki według stopnia agregacji	- Agregatowe - Subagregatowe - Indywidualne
Wskaźniki według zakresu kompleksowości	- Kompleksowe - Wyspecjalizowane
Wskaźniki według kryterium czasu	- Krótkookresowe - Średniookresowe - Długookresowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Borys, Wskaźniki Ekorozwoju, „Ekonomia i Środowisko”, Białystok 1999, s. 99.

Tabela 2. Matryca zintegrowanego monitorowania wskaźnikowego zrównoważonego rozwoju

CEL NADRZĘDNY „jakość życia”
CEL GŁÓWNY „zrównoważony rozwój”
I. ŁAD ŚRODOWISKOWY
Diagnozowanie stanu zrównoważonego rozwoju (ujawnianie problemów oraz ich skutków i przyczyn)			Programowanie zrównoważonego rozwoju (określanie reakcji strategicznej na problem) ^a)
PROBLEMY	WSKAŹNIKI		CELE szczegółowe	WSKAŹNIKI	Uwzględnione zasady zrównoważonego rozwoju ^b)
		Przyczyn/ Presji (P)		Stanu/ Skutków (S)			Reakcji (R)
1.
2.(...)
II. ŁAD EKONOMICZNY
1.
2. (...)
III. ŁAD SPOŁECZNY
1.
2. (...)
IV. ŁAD INSTYTUCJONALNO-POLITYCZNY
1.
2. (...)

1. poprzez budowę strategii, programu, polityki

2. zgodność z zasadami zrównoważonego rozwoju

Źródło: Opracowanie zestawu wskaźników...Synteza, 2000. s. 37.

4

8

Ocena

Działania

Źródło

Presja

Informacja

Odpowiedź społeczna

(decyzje - działania)

PRESJA

STAN

REAKCJA

Formy ludzkiej aktywności

• Energetyka

• Transport

• Przemysł

• Rolnictwo

• Leśnictwo

• Usługi

• Handel

• Konsumpcja

• Rodzina

• Pozostałe

Stan środowiska i zasobów naturalnych

• Krajobraz

• Przestrzeń

• Powietrze

• Woda

• Gleba

• Zasoby naturalne

Podmioty zarządzające

• Administracja

• Gospodarstwa domowe

• Przedsiębiorstwa

• Organizacje międzynarodowe

Informacja

Odpowiedź społeczna

(decyzje - działania)

CZYNNIKI SPRAWCZE

WPŁYW

Strukturalna na przestrzeń, krajobraz

Emisja energii i materii

Pozyskiwanie zasobów

Zagrażający zdrowiu i życiu człowieka

Degradujący wytwory działalności człowieka

Zanieczyszczenie mediów

Wyczerpywanie zasobów

---