Psychologia zdrowia

Heszen-Niejodek I., Sęk H.	(1997). Psychologia zdrowia.
Sheridan C.L., Radmacher S. A.	(1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia.
Dolińska-Zygmunt	(1996). Elementy psychologii zdrowia.
Wrześniewski K.	(1993). Styl życia a zdrowie. Wzór zachowania A.
Persaud R.	(1998). Pozostać przy zdrowych zmysłach. Jak nie stracić głowy w stresie współczesnego życia.
Jacyniak A., Płużek Z.	(1996). Świat ludzkich kryzysów.
Neidhardt E.J., Weinstein M.S., Conry R.F.	(1998). Jak opanować stres. Skuteczne metody dla każdego.
Everly G.S., Rosenfeld R.	(1992). Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia.
Simonton O.C., Matthews-Simonton S., Creighton J.L.	(1993). Triumf życia. Jak pokonać chorobę? Wskazówki dla pacjentów i ich rodzin.
Fengler J.	(2000). Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej.

C.L. Sheridan, S.A. Radmacher (1998). Psychologia zdrowia.

Definiowanie zdrowia i terminów pokrewnych

Psychologia zdrowia: definicja, zakres, wpływ psychiki na ciało

Główne podejścia do psychologii zdrowia

Psychologia zdrowia w praktyce

Psychobiologiczne mechanizmy zdrowia i choroby

Zastosowanie różnych form terapii w psychologii zdrowia

Radzenie sobie z chorobą

Stres a zdrowie

Styl życia a zdrowie

Ból i psychologia zdrowia

Choroby cywilizacyjne a psychologia zdrowia

I. Heszen-Niejodek, H. Sęk (1997, red.). Psychologia zdrowia.

Psychologia zdrowia jako dziedzina badań i zastosowań praktycznych

Psychologia a promocja zdrowia

Psychologia zdrowia: zmienne istotne dla zdrowia i choroby

R. Persaud (1998). Pozostać przy zdrowych zmysłach.

Satysfakcja życiowa a depresja

Kryteria zdrowia psychicznego

Zasoby a zdrowie psychiczne - źródła odporności psychicznej

Zapobieganie zaburzeniom psychicznym

S. Siek (1999). Autopsychoterapia.

Zwalczanie lęku i niepokoju

Budowanie obrazu siebie

E.J. Neidhardt, M.S. Weinstein, R.F. Conry (1998). Jak opanować stres.

W. Oniszczenko (1998). Stres - to brzmi groźnie.

G.S. Everly, R. Rosenfeld (1992). Stres. Przyczyny, terapia, autoterapia.

Stres - termin, reakcje

Odporność na stres

Sposoby radzenia sobie

Simonton O.C., Matthews-Simonton S., Creighton J.L. (1993). Triumf życia.

Związek psychiki i ciała

Biologiczne sprzężenie zwrotne a zdolność wpływania na zdrowie

Psychologiczne źródła chorób nowotworowych i ich leczenie

• Psychologia zdrowia jako dyscyplina badawcza oraz dziedzina psychologii stosowanej

• Metodologia badań w psychologii zdrowia

• Podejście patogenetyczne - analiza czynników psychicznych biorących udział w powstawaniu chorób i dysfunkcji somatycznych

• Podejście salutogenetyczne (model Antonovsky'ego) - analiza czynników sprzyjających zachowaniu i poprawie zdrowia oraz zapobiegających chorobie w warunkach ryzyka zdrowotnego

• Profilaktyka i promocja zdrowia

• Noo-psychiczne uwarunkowania chorób: (osobowościowe predyspozycje do zachowania dobrego zdrowia, wzór zachowania A, poznawcza reprezentacja zdrowia i choroby, przykładowe kategorie chorób uwarunkowanych noopsychicznie)

• Zmienne towarzyszące zdrowiu (czynniki demograficzne, wsparcie społeczne, sposoby radzenia sobie ze stresem, udział pacjenta w procesie leczenia, zachowania prozdrowotne, zachowania antyzdrowotne m.in. uzależnienia)

• Modele teoretyczne zdrowia

• teoria własnej skuteczności Schwarzera

• teoria planowanego Ajzena

• model przekonań zdrowotnych

• teoria motywacji do ochrony zdrowia

• model promocji zdrowia Pender

• ­Dojrzewanie osobowości jako czynnik prozdrowotny (koncepcje dojrzałej osobowości G. Allporta, W. Menningera, A. Maslowa, C. Rogersa, V. Frankla)

• Kontekst społeczny a zdrowie psychiczne - podmiotowe i przedmiotowe aspekty przynależności do grup społecznych

• Religijność a zdrowie psychiczne - aspekt podmiotowy i przedmiotowy. Przynależność do grup religijnych a zdrowie

• Możliwości pomiarowe w psychologii

Literatura

Dolińska-Zygmunt G. (red.)(1996) Elementy psychologii zdrowia.

Everly G.S., Rosenfeld R. (1992) Stres. Przyczyny, terapia, autoterapia.

Heszen-Niejodek I., Sęk H. (1997) Psychologia zdrowia.

Sheridan C.L., Radmacher S.A. (1998) Psychologia zdrowia.

Sęk H. (red.)(1993) Społeczna psychologia kliniczna.

Psychologia zdrowia jako dyscyplina badawcza oraz dziedzina psychologii stosowanej

Psychologia zdrowia należy do tych nurtów w psychologii, które ostatnio rozwijają się najbardziej dynamicznie. Shelley E. Taylor wręcz stwierdza, że powstanie i rozwój psychologii zdrowia jest jednym z najważniejszych wydarzeń w psychologii w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat. Zainteresowania psychologów polskich problematyką zdrowia i chorób somatycznych mają długą tradycję i sięgają końca XIX wieku, kiedy to powstała w 1891 r. pierwsza w świecie sekcja psychologii przy towarzystwie lekarskim. W roku 1916 wydano dwutomowe dzieło Juliana Ochorowicza - jednego ze współzałożycieli tejże sekcji - “Psychologia i medycyna”. Po drugiej wojnie światowej liczne grono psychologów polskich włączyło się do rehabilitacji inwalidów. Wkrótce psychologowie podjęli prace z innymi chorymi w pozapsychiatrycznej służbie zdrowia. Psychologia zdrowia została formalnie uznana w 1979 r., gdy Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne zaakceptowało powołanie Sekcji Psychologii Zdrowia. W roku 1983 przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Psychologicznego powstała Sekcja Psychologii Chorego Somatycznie. Główne cele Sekcji to:

• integracja psychologów pracujących w pozapsychiatrycznej służbie zdrowia

• wymiana fachowych informacji

• podnoszenie kwalifikacji

Od 1989 roku psychologowie polscy czynnie uczestniczą w dorocznych konferencjach Europejskiego Towarzystwa Psychologii Zdrowia (European Health Psychology Society - EHPS). W związku z tym w 1992 roku powołano przy ZG PTP Polską Sekcję EHPS, której celem jest:

• inspirowanie i koordynowanie badań dotyczących psychologii zdrowia

• wymiana i upowszechnianie informacji z tego zakresu

• wspomaganie działalności edukacyjnej i dydaktycznej

Psychologię zdrowia definiuje się jako systematyczne stosowanie wiedzy psychologicznej do zagadnień zdrowia, choroby i systemu opieki zdrowotnej.

J. Matarazzo: psychologia zdrowia to całokształt specyficznego, oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji, a także do analizy i optymalizacji systemu opieki zdrowotnej i kształtowania polityki zdrowotnej

S.E. Taylor: psychologia zdrowia jest działem psychologii zajmującym się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że ludzie pozostają zdrowi, określeniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachorują

Takie ujęcie pozwala traktować zdrowie i chorobę jako dwa końce tego samego kontinuum, co w konsekwencji włącza problematykę zdrowia do obszaru psychologii związanej z medycyną. Towarzyszy temu również położenie akcentu na zdrowie, umieszczenie jego ochrony i promocji w centrum zainteresowania. Ponadto dodatkowym czynnikiem konstytuującym “psychologię zdrowia” jest uznawana społecznie wartość - zdrowie. Psychologia zdrowia wykracza więc poza teren medycyny zarówno jako dziedzina badań, jak i zastosowań praktycznych obejmując swoim zasięgiem wszystkie najważniejsze dziedziny życia i działalności człowieka.

Status psychologii zdrowia jako dziedziny psychologii stosowanej

Kwestię stopnia zaawansowania psychologii zdrowia jako odrębnej dziedziny poruszył jako jeden z pierwszych Matarazzo, który za właściwy punkt wyjścia uważa potraktowanie jako układu odniesienia - sposobu wyłaniania się nowych specjalności w medycynie, ze względu na obfitość dostępnych przykładów i powiązania psychologii zdrowia z tą dziedziną. Przykłady te prowadzą do wniosku, że wyodrębnienie się specjalności czy profesji jest rezultatem jej dojrzałości, samodzielności i autonomii w stosunku do dyscypliny macierzystej. Fakt ten powinien być uznany nie tylko przez przedstawicieli owej wyłaniającej się dyscypliny, a również przez znaczących reprezentantów dyscyplin pokrewnych. W tym kontekście za odrębnością i zaawansowaniem psychologii zdrowia przemawiają następujące wydarzenia:

• wyodrębnienie się Sekcji Psychologii Zdrowia jako 38 sekcji Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (1978);

• ukazanie się w Stanach Zjednoczonych (1982) pierwszego numeru czasopisma “Health Psychology”;

• wyłonienie się Sekcji Psychologii Zdrowia w Międzynarodowym Towarzystwie Psychologii Stosowanej (IAPA - International Association of Applied Psychology, 1984).

Z drugiej strony pojawia się pytanie o warunek uznania odrębności przedmiotu, metodologii i zastosowań psychologii zdrowia przez innych psychologów, a zwłaszcza przez specjalistów z dziedzin pokrewnych. Inne warunki dotyczą m.in. powołania na uczelniach wyższych jednostek organizacyjnych zajmujących się psychologią zdrowia, przypisania psychologii zdrowia statusu specjalności podyplomowej, uznania tej dyscypliny przez czynniki administracyjne oraz oficjalnego przypisania określonym osobom pozycji ekspertów w dziedzinie psychologii zdrowia. Wydawać się więc może przedwczesna wypowiedź S. Taylor o wysokim stopniu zaawansowania i statusie psychologii zdrowia jako dojrzewającej dyscypliny (1987) czy wręcz odrębnej dziedziny (1990). Widać więc, że istnieją kontrowersje i wątpliwości co do funkcjonowania psychologii zdrowia jako odrębnej dyscypliny czy nawet specjalności. W Polsce status psychologii zdrowia przedstawia się następująco:

• w 1992 roku powołana została przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Psychologicznego Polska Sekcja Europejskiego Towarzystwa Psychologii Zdrowia;

• w “Przeglądzie Psychologicznym” wyodrębniono w 1991 roku dział “psychologia kliniczna i psychologia zdrowia”;

• we wszystkich niemal uniwersytetach prowadzących nauczanie o kierunku psychologia funkcjonują jednostki organizacyjne, których nazwa i profil merytoryczny obejmuje psychologię zdrowia;

• jeszcze przed wyodrębnieniem się odpowiednich jednostek organizacyjnych problematyka psychologii zdrowia pojawiła się w uniwersyteckich programach nauczania, jakkolwiek w dużym stopniu ograniczona była do zagadnień mieszczących się w obrębie medycyny i określana jako “psychologia medyczna” bądź “psychologia chorego somatycznie”; w 1983 roku resort zdrowia wprowadził specjalizację podyplomową I° i II° dla psychologów uwzględniającą psychologiczne problemy związane z chorobą somatyczną jako jedną z subdyscyplin obowiązujących w ramach specjalizacji I° i jako jedną z czterech subdyscyplin do wyboru na etapie specjalizacji II°;

• od momentu wprowadzenia specjalizacji podyplomowej powoływany jest specjalista krajowy i specjaliści regionalni w zakresie psychologii klinicznej, pełniący na terenie medycyny rolę ekspertów także w zakresie psychologii zdrowia.

Można zatem sformułować wniosek, że psychologia zdrowia w Polsce dość wyraziście wyodrębnia się jako specjalność psychologiczna posiadająca przy tym dobre perspektywy rozwoju.

Psychologiczne koncepcje zdrowia

Zdrowie i choroba są nieodłącznymi elementami życia każdego człowieka. Czym więc jest zdrowie? Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia z 1948 roku ma charakter pozytywny, aczkolwiek zarzuca mu się idealizację, gdyż zdrowie utożsamiane jest z pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie z brakiem problemów medycznych. Przedstawiane są zatem nowe propozycje nawiązujące do ujęcia WHO, ale sformułowane bardziej szczegółowo i dynamicznie. Wyróżnić można dwa sposoby konceptualizacji. W pierwszym zdrowie traktowane jest jako dyspozycja (zdrowie to poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska), natomiast drugie określa zdrowie jako proces poszukiwania i utrzymywania równowagi w obliczu obciążeń nakładanych na organizm przez otoczenie. To podejście do zdrowia można określić jako dynamiczne i interakcyjne. Zdrowie jako proces ma określona dynamikę w czasie i zmienia się w odpowiedzi na zaistniałe wymagania zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne.

Rozróżnienie między dyspozycyjnym a procesualnym rozumieniem zdrowia odpowiada wielu podobnym rozróżnieniom w psychologii i dlatego wydaje się przydatne. W pierwszym rozumieniu jakaś właściwość istnieje w postaci potencjalnej i aktualizuje się w różnym stopniu w zależności od sytuacji, zaś drugie ujmuje zdrowie jako ciągle zmieniającą się relację między oceną wymagań, indywidualną odpornością i wzorami zachowań jednostki. Organizm dąży do utrzymania tej relacji w równowadze, a gdy ona ulegnie zakłóceniu, następuje choroba. W tym rozumieniu zdrowie i choroba mieszczą się na tym samym kontinuum.

Wspólne dla obu współczesnych ujęć zdrowia jest przyjęcie, że jego podstawę stanowi złożony i różnorodny zespół czynników, na który składają się zarówno genetyczne, jak i psychospołeczne zasoby odpornościowe. Oba też charakteryzuje relatywizacja zdrowia do określonego czasu i kontekstu. Koncepcje te uwzględniają więc wagę złożonych relacji zachodzących między jednostką a otoczeniem. Integralną częścią psychologicznej konceptualizacji zdrowia jest pojęcie zdrowego pola życiowego, na które składają się biologiczne, techniczne, społeczne i kulturalne czynniki otoczenia stanowiące warunki zdrowia indywidualnego.

Rozumienie zdrowia jako wartości jest szczególnie przydatne w promocji zdrowia, ponieważ pozwala na wyjaśnienie mechanizmu podejmowania przez ludzi działań na jego rzecz.

Psychologia zdrowia jako dziedzina badań

W psychologii zdrowia wyróżnia się dwie szerokie dziedziny:

• medycynę behawioralną obejmującą psychologiczną problematykę choroby;

• zdrowie behawioralne koncentrujące się na psychologicznych korelatach zdrowia.

Bardziej konkretną i szczegółową charakterystykę problematykę psychologii zdrowia (oprócz zawartych we wprowadzeniu) można wyrazić w następujących tematach:

• modele teoretyczne przydatne w rozważaniach nad zdrowiem i chorobą; powszechnie uwzględnia się tu model stresu i radzenia sobie, a także modele wywodzące się z psychologii poznawczej i społecznej;

• promocja zdrowia rozumianego pozytywnie oraz zapobieganie chorobom (profilaktyka); w obrębie zachowań człowieka ważnych dla zdrowia wprowadzono istotne rozróżnienie na zachowania sprzyjające zdrowiu (“zachowania prozdrowotne”) oraz zachowania szkodliwe dla zdrowia (“zachowania antyzdrowotne”);

• korzystanie z opieki medycznej, w tym podejmowanie decyzji o udaniu się do lekarza, komunikacja między lekarzem a pacjentem, stosowanie się do zaleceń lekarskich, stresowe procedury medyczne, leczenie szpitalne;

• dolegliwości towarzyszące chorobom, zwłaszcza ból;

• choroby przewlekłe;

• choroby zagrażające życiu (terminalne).

Psychologia zdrowia jako dziedzina psychologii stosowanej

Pomimo wyraźnych tendencji do łączenia zdrowia i choroby na jednym kontinuum, uzasadnione jest wyróżnienie dwóch zakresów praktycznych zastosowań psychologii zdrowia: zadań wykonywanych na terenie medycyny i koncentrujących się na osobach chorych oraz działań adresowanych do osób zdrowych. Uzasadnieniem tego jest odmienny kontekst sytuacyjny, a także przypuszczalnie inne czynniki leżące u podstaw zachowań ukierunkowanych na cele zdrowotne w przypadku osób chorych, a inne u osób jeszcze zdrowych (lub uważających się za zdrowe). Wspomniana różnica wynika z różnego celu tych zachowań; o ile osoby chore dążą do odbudowy, odzyskania zasobów zdrowotnych, to osoby zdrowe dążą do powiększenia lub utrzymania (ochrony) tych zasobów.

Praktyczne zadania psychologa na terenie medycyny przynależą do obszaru psychologii medycznej (medycyny behawioralnej). Głównym nurtem aktywności psychologa jest praca z pacjentem obejmująca postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne, a także rehabilitację. Możliwości wykorzystania psychologii są jednak znacznie szersze. Można podejmować wobec pracowników służby zdrowia działania psychoedukacyjne obejmujące trening antystresowy, a także kształtowanie umiejętności interpersonalnych potrzebnych w kontakcie z pacjentem. Pomoc psychologiczna może również dotyczyć relacji między lekarzem a pacjentem, usuwania zakłóceń tej relacji. Ważnym zadaniem jest praca z rodziną pacjenta, która nie tylko doświadcza konsekwencji jego choroby, ale i wpływa na reakcje i zachowania chorego. Psycholog może być wreszcie pomocny w rozwiązywaniu najogólniejszych problemów placówki zatrudniającej.

Działania adresowane do ludności zdrowej to przede wszystkim promocja zdrowia. J. Seeman zauważył, że ruch promocji zdrowia jest ściśle związany z pojawieniem się psychologii zdrowia.

Literatura

Heszen-Niejodek I.. (1997). Psychologia zdrowia. W: I. Heszen-Niejodek, H. Sęk (red.), Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN, 21-39.

Mellibruda L. (1999). Psychologia zdrowia - wprowadzenie w problematykę. W: Remedium 3(72)10-12.

Sheridan C.L., Radmacher S.A. (1998). Psychologia zdrowia. Warszawa: IPZ.

Metodologia badań w psychologii zdrowia:

• Podejście patogenetyczne - analiza czynników psychicznych biorących udział w powstawaniu chorób i dysfunkcji somatycznych

• Podejście salutogenetyczne (model Antonovsky'ego) - analiza czynników sprzyjających zachowaniu i poprawie zdrowia oraz zapobiegających chorobie w warunkach ryzyka zdrowotnego

Medycyna próbuje remedium na problemy zdrowotne poszukując ich przyczyn. W centrum jej zainteresowań są więc źródła choroby, zatem paradygmat medycyny tradycyjnej jest zorientowany patogenetycznie. Medycyna powinna wiedzieć, jak powstają choroby, jednak powinna uzupełnić tę wiedzę elementami kierującymi ludzi ku zdrowiu - tj. salutogenetycznym paradygmatem zdrowia.

Paradygmat patogenetyczny zakłada, że normalnym stanem organizmu ludzkiego jest homeostaza ulegająca okazjonalnym zaburzeniom przez mikrobiologiczne, fizyczne, chemiczne i/lub psychospołeczne stresory, siły lub czynniki. Mechanizmy regulacyjne - neuropsychologiczne, immunologiczne, endokrynologiczne - włączają się następnie do gry i wysiłków czynionych na rzecz organizmu przywracania homeostazy. Czasem te mechanizmy są nieadekwatne, czego rezultatem jest pojawienie się choroby. Terapia zmierza ku wzmocnieniu, rozszerzeniu lub zastąpieniu tych mechanizmów regulacyjnych. Konsekwencje przyjęcia modelu patogenetycznego prowadzą do:

1. myślenia w sposób dychotomiczny chory-zdrowy i powoływania struktur instytucjonalnych zajmujących się grupą zdrowych i chorych;

2. ukierunkowanie poszukiwań badawczych na odnajdowaniu patogenezy i patomechanizmu leżącego u podstaw określonej choroby: choroba serca, rak, schizofrenia;

3. koncentracji na indywidualnym przypadku i grupach podwyższonego ryzyka przy jednoczesnym pomijaniu przypadków dewiacyjnych nie potwierdzających sprawdzonych hipotez;

4. stresy (patogeny) są złe.

Analiza czynników psychicznych biorących udział w powstawaniu chorób i dysfunkcji psychicznych wskazuje, że psychika sprawuje nad ciałem znacznie większą kontrolę niż dopuszcza model biomedyczny. → główne podejścia do psychologii zdrowia

Główne podejścia do psychologii zdrowia:

• podejście behawioralne: najistotniejsze jest tu przejście od badania psychiki do badania zachowań; najważniejsze odkrycia wiążą się z teorią uczenia się i procesami warunkowania; wiele reakcji związanych z procesami fizjologicznymi może być wyuczonych; badania nad procesami warunkowania instrumentalnego wykazały ponadto, że 1. warunkowanie instrumentalne (które zachodzi wówczas, gdy dowolne zachowanie podlega zwrotnie wpływowi konsekwencji tego zachowania) można wykorzystać do zmiany zachowań z punktu widzenia zdrowia i 2. znacząca część naszych fizjologicznych reakcji może ulegać zmianie poprzez wpływ wolicjonalny człowieka;

• podejście poznawczo-behawioralne: kładzie duży nacisk na rolę myśli i wyobrażeń w nabywaniu, podtrzymywaniu lub eliminowaniu zachowań mających związek ze stanem zdrowia (wzorzec);

• podejście psychofizjologiczne: zajmuje się badaniami związków pomiędzy procesami fizjologicznymi i psychicznymi; ukazuje ważne z punktu widzenia zdrowia fizjologiczne reakcje na zdarzenia psychiczne i odwrotnie; ważne okazało się odkrycie, iż pacjenci nie byli w stanie zaobserwować, że stres psychiczny prowadzi do zagrażających życiu zmian czynnościowych serca; znacznie łatwiej kontrolować zagrożenia towarzyszące wysiłkom fizycznym niż psychicznym (biofeedback);

• podejście psychologii klinicznej: psycholog kliniczny jest w stanie ocenić, czy dany pacjent może korzystać z określonej formy pomocy medycznej, ale także opracowują i wprowadzają w życie programy profilaktyczne, pomagają ludziom w radzeniu sobie z traumatycznym doświadczeniem i zapewniają wsparcie personelowi medycznemu;

• podejście ogólnej teorii systemów: zakłada, że wszystkie systemy są częścią innych struktur co zmusza badaczy i praktyków do całościowego ujmowania formułowanych pytań badawczych lub metod leczenia i postępowania;

• podejście środowiskowe: łączy teorię systemów z rolą środowiska, podkreśla, że wiele problemów psychologicznych stanowi konsekwencję funkcjonowania systemów społecznych, stąd postulat zajmowanie się systemem (np. społecznym, środowiskowym), a nie jednostką; psychologia środowiskowa jest dyscypliną zorientowana na wartości; głównym celem jest zapobieganie zaburzeniom psychicznym, a działania profilaktyczne powinny być prowadzone na poziomie systemu i dobrze osadzone w strukturze społecznej;

• podejście systemowo-rodzinne: zakłada, że patologiczne zachowanie członków rodziny stanowi próbę adaptacji do systemu rodzinnego, dlatego indywidualna patologia może być niezbędna do utrzymania równowagi systemu;

• podejście egzystencjalno-fenomenologiczne: opiera się na fenomenologii; analiza fenomenologiczna istoty człowieczeństwa dowodzi, że dysponujemy pewnymi podstawowymi możliwościami, których nie można lekceważyć, a także iż wszyscy staramy się osiągnąć spełnienie, jeśli nie uda się nam rozwijać własnych możliwości, domagają się one swojej ekspresji; zgodnie z tym podejściem różne zdarzenia życiowe uniemożliwiają nam wyrażanie siebie i samospełnienie, co sprawia, że sposób ekspresji podstawowych, egzystencjalnych motywów przybiera formę patologii; ciało człowieka jest jednym ze środków wyrazu, toteż czasem wyrażamy siebie poprzez objawy; leczenie zatem musi uwzględniać próbę rozpoznania aspektu człowieczeństwa, który został stłumiony i wyraża się poprzez chorobę;

• podejście holistyczne: kładzie większy nacisk na aspekt duchowy, dlatego sięga po metody nie mieszczące się w modelu naukowym; ogólnie przyjmuje się, że człowiek funkcjonuje na kilku poziomach, np. fizycznym, psychicznym i duchowym; poważnie traktuje się wpływ czynników psychicznych i społecznych na zdrowie; podejście to sugeruje, że lekarstwem na fizyczne dolegliwości są często metody niemedyczne, np. zachęca się pacjentów do zmiany postawy wobec ludzi bądź też budowania bardziej duchowej perspektywy - przekazywanie własnych problemów w ręce istoty wyższej lub rozwijanie w sobie miłości do siebie i innych.

Istotą podejścia salutogenetycznego jest koncentracja na efektywnym (skutecznym) radzeniu sobie, na czymś, co można nazwać behawioralną immunologią. Antonovsky zauważył, że większość z nas utrzymuje się przy życiu, a nawet znakomicie prosperuje w świecie stresorów fizycznych, psychologicznych, społecznych i kulturowych. Co ułatwia człowiekowi być bardziej zdrowym?

W literaturze poświęconej stresowi można znaleźć znaczną liczbę zmiennych opisujących proces radzenia sobie i obejmujących wiele tematycznie różnych obszarów. Antonovsky uważa, że podstawową cechą odpowiedzialną za odporność na stres jest poczucie koherencji zawierające trzy komponenty: zrozumiałość (comprehensibility), zaradność (manageabllity) i sensowność (meaningfulness).

Komponent zrozumiałości odnosi się do zakresu, w jakim jednostki odbierają napotykane bodźce jako posiadające sens poznawczy, jako raczej uporządkowaną, spójną, ustrukturalizowaną i jasną informację, która zatem jest przewidywalna.

Komponent zaradności odnosi się do zakresu spostrzegania posiadania odpowiednich środków wymaganych przez bodźce koniecznych do radzenia sobie z wymaganiami życia, aktywnego wpływania na sytuację, w której się znajduje.

Poczucie sensowności wyraża się w przekonaniu, że warto się angażować, inwestować energię w swoje życie i jego wyzwania. Dzięki tej właściwości osoba ma poczucie sensowności swoich działań; oznacza poczucie wartości życia, wolę życia.

Konsekwencje przyjęcia tego paradygmatu są następujące:

1. otwarcie drogi do myślenia o zdrowiu i chorobie według kontinuum rozciągającym się od zdrowia do choroby;

2. uwolnienie od ograniczeń związanych z przynależnością do jednej konkretnej jednostki chorobowej;

3. przeniesienie uwagi badawczej na zasoby pomagające w radzeniu sobie z szerokim spektrum stresorów i patogenów;

4. kierowanie akcentu na nauczanie życia w zdrowiu, ze stresorami, w miarę możliwości obracając je na korzyść jednostki;

5. skoncentrowanie uwagi na ogólnym problemie adaptacji, na walce o środki dla niej, na negatywnej entropii (tendencji do uporządkowania);

6. koncentracja na wieku tych, którzy uniknęli choroby i utrzymali zdrowie pomimo zagrożeń na jakie narażona jest ludzka egzystencja.

Poczucie koherencji i jego wpływ na zdrowie

Teoria Antonovsky'ego stawia hipotezę, że im silniejsze jest poczucie koherencji, tym łatwiej jest ludziom unikać zagrożeń i niebezpieczeństw. Mają oni większe szanse na zaangażowanie się w działania o charakterze prozdrowotnym i unikać tych, które są dla zdrowia szkodliwe. Przekonanie, że życie ma sens (które daje ludziom dobry powód do dbania o własne zdrowie, aby być zdolnym do optymalnego funkcjonowania), że ma się zasoby pozwalające radzić sobie i że życie jest uporządkowane i przewidywalne dostarcza solidnej podstawy do unikania niekorzystnych dla zdrowia zachowań. Ludzie z taką perspektywą uważają, że warte zachodu jest inwestowanie czasu i wysiłku w zachowania prozdrowotne. Posiadają mniejszą tendencję do myślenia katastroficznego typu “mnie się to nie uda”.

Im silniejsze jest poczucie koherencji, tym większe jest prawdopodobieństwo, że ludzie będą oceniać niezliczone bodźce nie jako zagrożenia czy niebezpieczeństwa, lecz jako okazje oferujące znaczące nagrody i wyzwania warte zainwestowania energii i jako sytuacje, którymi można z powodzeniem kierować.

Niezależnie od posiadanych możliwości unikania zagrożeń lub redefiniowania sytuacji jako nieszkodliwej, życie w sposób nieunikniony konfrontuje nas ze stresorami. Zasoby wspierające radzenie ze stresorami muszą zostać przekształcone kinetycznie, zanim będą mogły zwalczać i przezwyciężać patogeny. Ludzi różni także gotowość i chęć wykorzystania zasobów. To zróżnicowanie odróżnia ludzi z silniejszym i słabszym poczuciem koherencji.

Źródła poczucia koherencji

Zjawiska określane mianem zasobów odpornościowych prowadzące do dobrego zdrowia dostarczają w sposób powtarzalny doświadczeń życiowych, które mają trzy charakterystyki: stałość, równowaga przeciążenia/niedociążenia i udział w podejmowaniu decyzji. Antonovsky utrzymuje, że posiadanie pieniędzy, przynależność do wyższej klasy społecznej, życie w ustabilizowanym społeczeństwie, posiadanie jasnych przekonań religijnych, jasno określonej tożsamości ego, społecznego wsparcia itp. są wynikiem takich właśnie doświadczeń.

Stałość odnosi się do zakresu w jakim dane doświadczenie pasuje do uprzednich lub współczesnych doświadczeń. Istotą pojęcia stałości jest zakres, w jakim życie jednostki jest wypełnione niespodziankami, których nie da się odpowiedzialnie wyjaśnić. Im większa jest stałość doświadczeń życiowych, tym bardziej życie jest przewidywalne. (→zrozumiałość poczucia koherencji).

Równowaga przeciążenia/niedociążenia oznacza zakres, w jakim doświadczenia życiowe są odpowiednie do możliwości jednostki.

Udział w podejmowaniu decyzji jest trzecim aspektem doświadczenia życiowego stymulującym rozwój poczucia koherencji.

Literatura

Antonovsky A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa: IPN.

Antonovsky A. (1997). Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. Warszawa: PWN. W: I. Heszen-Niejodek, H. Sęk (red.). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN, s. 206-231.

Dolińska-Zygmunt G. (1996). Orientacja salutogeniczna w problematyce zdrowotnej. Model Antonovsky'ego. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.). Elementy psychologii zdrowia. Wrocław: Wyd. UW, s. 17-29.

Mellibruda L. (1999). Psychologia zdrowia - wprowadzenie w problematykę. W: Remedium 3(72)10-12.

Sheridan C.L., Radmacher S.A. (1999). Psychologia zdrowia. Warszawa: IPZ.

Profilaktyka i promocja zdrowia

Autorzy niemal wszystkich publikacji na temat promocji zdrowia odwołują się do I Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia, która odbyła się w 1986 roku w Ottawie i jej oficjalnego dokumentu zwanego powszechnie Kartą Ottawską, w której podano, że “promocja zdrowia jest to proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymywania”. Ujęcie to akcentuje socjo-ekologiczny aspekt promocji zdrowia. Istota promocji zdrowia jest działalność inicjująca i podtrzymująca procesy społeczne sprzyjające podnoszeniu i szerzeniu zdrowia jako wartości i sprzyjająca zaangażowaniu wszystkich ludzi w troskę o tę wartość. Dla psychologa definiowanie promocji zdrowia jako procesu nie jest łatwe do przyjęcia. Znacznie bardziej trafne są modyfikacje tej definicji ujmujące promocję zdrowia jako zespół działań, których celem jest umocnienie i rozwój zdrowia. Rozwój koncepcji promocji zdrowia jest możliwy dzięki temu, że zdrowie jest kategorią ujmowaną w terminach potencjałów (zasobów) lub w terminach procesu rozwojowego uwzględniającego wielorakie powiązania podmiotu i grup społecznych ze środowiskiem. Istnieje zgoda co do tego, że celem promocji zdrowia jest potęgowanie, szerzenie, krzewienie, popieranie zdrowia pojmowanego pozytywnie. Różnice pojawiają się dopiero przy pozytywnym ujęciu zdrowia i sposobie dookreślania cząstkowych celów oraz uwarunkowań promocji zdrowia.

Potocznie promocja zdrowia jest rozumiana jako “...proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę” (zdrowie jako zdolność umożliwiająca realizację aspiracji, zaspokajanie potrzeb, przeobrażanie i kontrolę środowiska). Słońska podaje, że zdrowie jest “zdolnością człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska... Zdrowie nie jest więc celem samym w sobie, ale środkiem umożliwiającym człowiekowi takie wykorzystanie istniejących możliwości, by życie uczynić lepszym, bardziej satysfakcjonującym i produktywnym”. Promowanie zdrowia ma więc sprzyjać poprawie zasobów zdrowia będących środkiem do realizacji ważnych celów indywidualnych i społecznych, przy czym warunkiem koniecznym jest aktywne uczestnictwo w procesie potęgowania zdrowia.

Gniazdowski promocję zdrowia określa jako “...działania, których ostatecznym celem jest umocnienie i rozwój zdrowia jednostek, a w konsekwencji wzrost potencjału zdrowotnego złożonych z nich zbiorowości”, przy czym zdrowie rozumie jako dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny wiążący się z optymalną zdolnością do efektywnego wykonywania cenionych zadań i zdolnością do możliwie najlepszego funkcjonowania w swoim środowisku.

Noack i Abelin podkreślają, że promocja zdrowia jest zintegrowanym na różnych poziomach działaniem wpływającym na relację między zdrowiem i ekonomią, zdrowiem i środowiskiem, zdrowiem i społeczeństwem oraz zdrowiem a jednostką, zmierzającym do rozwoju i ochrony zdrowia i określającym problemy oraz zadania promocyjne dla poszczególnych uczestników tego procesu.

Wenzel podkreśla, promocja zdrowia jest działaniem ukierunkowanym na całą populację i jej codzienne życie celem poprawy czynników warunkujących zdrowie poprzez efektywny udział wszystkich w określaniu problemów zdrowotnych i podejmowaniu decyzji zdrowotnych.

Heszen-Niejodek proponuje określenie promocji zdrowia jako “procesu skierowanego na osoby zdrowe, ale obejmujące obok działań podnoszących i umacniających zdrowie także prewencje pierwszego stopnia”.

Promocja zdrowia a prewencja zaburzeń

Najtrafniejsza jest zapewne odpowiedź stwierdzająca, że pojęcia te się krzyżują lub na siebie zachodzą. Jednakże zwraca się uwagę na to, że są to dwie odrębne kategorie działań, gdyż kierują się inna filozofią zdrowia i nawiązują do innych modeli interpretacyjnych.

Unowocześniając równanie ryzyka zaburzeń przedstawione przez Albee'go można stwierdzić, że:

Liczba nowych zachorowań jest więc zależna od stosunku czynników ryzyka do zasobów. Przez czynniki ryzyka należy rozumieć czynniki biologiczne zagrażające zdrowiu (obciążenie genetyczne, niekorzystne cechy strukturalne i funkcjonalne organizmu, zwłaszcza mózgu (B); ryzyko psychologiczne podmiotu (P), np. cechy osobowości, samoocena, struktury poznawcze, temperament, wzory motywacji i zachowań (typ A), poziom obciążenia psychicznego (stres) itp., społeczne czynniki ryzyka (S), jak niski status społeczny, bezrobocie, izolacja, alienacja itp. i czynniki ekonomiczne (E), szkodliwe działania środowiska naturalnego, kosmicznego itp. Te czynniki mogą być zrównoważone odpowiednimi cechami odporności na uszkodzenie, które nazywa się zasobami. Są to cechy, podmiotowe i otoczenia, które warunkują prozdrowotną transakcję człowieka ze środowiskiem i obciążeniami życiowymi, czyli stresem życiowym. Do wyróżnionych czynników zalicza się kompetencje człowieka, wsparcie społeczne i nisze ekologiczne.

Zapobieganie ujawnieniu się ryzyka patologii może polegać na minimalizowaniu zagrożeń, czyli zmniejszaniu czynników ryzyka (zmniejszanie wartości licznika). W profilaktyce określa się to jako strategię negatywną (negatywne kampanie antynikotynowe, antyalkoholowe, kardiologiczne, onkologiczne). Zapobiegać także można poprzez zwiększanie odporności człowieka, rozwijanie jego kompetencji życiowych i umiejętności przeciwdziałania zagrożeniom, także przez korzystne oddziaływanie na środowisko i tworzenie sieci wsparcia społecznego. Takie podejście określa się mianem strategii pozytywnej w prewencji. Możliwe są także kombinacje tych strategii.

Podobnie sprawa ma się przy następującym podejściu:

Zarówno promocja zdrowia, jak i pierwotna prewencja posługują się tymi samymi strategiami nastawionymi na wzmocnienie potencjałów zdrowia i odporności. Polega to na akcentowaniu wszystkich mocnych stron jednostki i środowiska. W strategii pozytywnej stosuje się metody i techniki trenowania (ćwiczenia) ważnych z punktu widzenia zadań rozwojowych kompetencji: poznawczo-rozwojowych (optymalizacji wzorów i podejmowania decyzji), społecznych (komunikowania się i tworzenia oraz korzystania z sieci wsparcia) i kompetencji radzenia sobie z wydarzeniami krytycznymi).

To podobieństwo strategii i metod działania powoduje, że niektórzy proponują nie odróżniać promocji od prewencji. Jednakże jak pokazują teorie społecznej psychologii poznawczej konieczne są metody ukierunkowane na uświadomienie zagrożenia chorobą. W sytuacji znacznego ryzyka obejmującego określone grupy osób i dobrze określone czynniki patogenne strategia prewencyjna jest także ekonomiczniejsza.

Autorzy zainteresowani utrwaleniem orientacji na promocję zdrowia i zaangażowani w rozwój tego kierunku, opowiadają się za odróżnieniem promocji zdrowia od prewencji.

Klein i Goldston twierdzą, że prewencja jest ukierunkowana na zmniejszenie lub wyeliminowanie incydentów wysoce prawdopodobnych, a niepożądanych skutków zdarzeń. Dlatego termin prewencja nie powinien być stosowany zamiennie z terminem promocja zdrowia psychicznego lub podnoszenie jakości życia. Podobnie Danish i D'Augelli uważają, że podejście promocyjne jest kontrastowo różne od podejścia zapobiegającego patologii. Dotyczy to: a) oczekiwanych wyników, b) adresatów i c) ewaluacji.

W promocji cele są rozwojowe, długodystansowe, zorientowane na całą populację; w prewencji natomiast cele są zachowawcze, zorientowane na prawdopodobieństwo choroby i jej zapobieganie, a działania prewencyjne są adresowane przede wszystkim do grupy ryzyka. Podejście prewencyjne jest wąskie i ograniczone.

Karski pisze, że promocja zdrowia nie może być synonimem profilaktyki, gdyż profilaktyka, czyli zapobieganie odnosi się do choroby, a promocja odnosi się do zdrowia. Włodarczyk uważa, że dla polityki zdrowotnej, która jest ważna dziedziną promocji zdrowia, bardzo istotne jest czy się przyjmie prewencyjny, czy promocyjny model interpretacji zjawisk.

W modelu prewencyjnym poszukuje się zależności przyczynowo-skutkowych między czynnikami ryzyka (cechy otoczenia, człowieka i jego zachowania) a pojawieniem się choroby czy grupy chorób (metabolicznych, układu krążenia, nowotworowych). Działanie jest nastawione na likwidowanie czynników uszkadzających w odniesieniu do ograniczonych grup. W modelu promocyjnym nie przyjmuje się wąskiego, przyczynowo-skutkowego rozumowania, ale zakłada się systemowe powiązanie wielu aspektów zgodnie ze społeczno-ekologicznym podejściem do zdrowia, a orientacja działań jest wszechstronnie prozdrowotna. To modelowe podejście promocyjne wymaga jeszcze, aby zdrowie rozumieć holistycznie i funkcjonalnie jako proces równoważenia zasobów i wymagań środowiska. W procesie tym istotną rolę odgrywają potencjały zdrowia tkwiące zarówno w jednostce, jak i w otoczeniu i zależne od aktywności człowieka.

Edukacja dla celów prewencyjnych to w głównej mierze informowanie o konsekwencjach behawioralnych czynników ryzyka, o przyczynach chorób cywilizacyjnych. Edukacja zdrowotna dla celów promocji zdrowia wykracza poza akcje uświadamiania, jest aktywnym uczestnictwem w uczeniu się i nabywaniu kompetencji i uwzględnia innowacje zorientowane na zdrowie jednostki i środowiska.

Najbardziej przekonująco przedstawia odmienność podejścia promocyjnego w stosunku do prewencyjnego Słońska. Pisze ona, że “...punktem wyjścia dla prewencji jest choroba, a jej celem jest zapobieganie wystąpieniu schorzeń, natomiast punktem wyjścia dla promocji zdrowia jest zdrowie, a jej celem pomnażanie rezerw i zdrowotnego potencjału”.

Autorka ta powiązała promocję zdrowia z jakością życia, co stanowi szczególnie przekonujący argument odróżnienia promocji zdrowia od prewencji.

PREWENCJA

PROMOCJA

PODNOSZENIE JAKOŚCI ŻYCIA

Warto jeszcze uzupełnić to rozumowanie metaforą figury i tła. Dla promocji zdrowie jest tą figurą, która się rozwija, podnosi, umacnia, potęguje i w związku z tym choroba, która jest w tle kurczy się, zostaje pomniejszona, staje się mało prawdopodobna. W tym pozytywnym rozwojowym działaniu wzmacniamy także jakość życia, tzn. wzmacniamy warunki obiektywne dla subiektywnej satysfakcji z różnych sfer życia i zadowolenia z życia w ogóle. Tym samym działania promocyjne uzyskują poparcie ze strony innego ważnego nurtu badań interdyscyplinarnych, w których także psychologia ma już pokaźny dorobek.

Jak widać z rysunku, przy podejściu prewencyjnym figurą jest zagrożenie chorobą, stąd wynika strategia przeciwdziałania i utrzymania status quo, zdrowie natomiast znajduje się w tle tego przedsięwzięcia.

Podsumowując, model promocyjny posługuje się strategią pozytywną z wyboru, jest ukierunkowany na całą populacją i dąży do stymulowania ogólnego zaangażowania problemami zdrowia, do powiększania świadomości społecznej odnośnie zdrowia jako wartości istotnej dla pełnego satysfakcjonującego życia ludzkiego i dobra społecznego. Model promocyjny przenika wszystkie sfery życia człowieka; zadania popierania zdrowia są zadaniami wszystkich znaczących grup społecznych i wszystkich ludzi, którzy przyjmują je dobrowolnie za własne i działają podmiotowo na rzecz zdrowia i jakości życia.

Skoro promocja zdrowia jest adresowana do całej populacji, jest to więc z punktu widzenia odbiorców najszerszy zespół działań. Pozytywne strategie i metody promocji zdrowia mogą w związku z tym dotyczyć grup osób zagrożonych chorobą i powracających do zdrowia. W odniesieniu do ludzi chorych powinna być najpierw stosowana terapia, a w stosunku do ludzi z grup wysokiego ryzyka odpowiednia prewencja.

Promocję zdrowia w ramach psychologii można określać jako złożony zespół działań profesjonalnych psychologa, których celem jest rozwój i wzmacnianie zdrowia całej populacji w kontekście codziennego życia. Szczególnie ważnymi i bardziej skonkretyzowanymi celami są:

1. podnoszenie świadomości jednostkowej i świadomości społecznej zdrowia,

2. umożliwienie człowiekowi kontroli nad procesami zdrowia i udziału w realizacji celów zdrowotnych;

3. rozwój i wzmacnianie zasobów zdrowotnych tkwiących w jednostce i jej środowisku.

W wyniku uzgodnień w ramach Światowej Organizacji Zdrowia ustalono pięć obszarów działania promocyjnego, które uznaje się też za główne zadania:

• budowanie prozdrowotnej polityki,

• tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu,

• wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia,

• rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu,

• reorientacja służby zdrowia.

profilaktyka :

pierwszego stopnia (primary prevention)- celem jest zmniejszanie ryzyka zachorowań w całej populacji;

drugiego stopnia (secondary prevention)- zmniejszanie czynników ryzyka w grupach wysokiego ryzyka dla danej choroby;

trzeciego stopnia (tertiary prevention) - skracanie czasu trwania choroby lub złagodzenie jej nasilenia u osób już chorujących.

Literatura:

Sęk H. (1997). Psychologia wobec promocji zdrowia. W: I. Heszen-Niejodek, H. Sęk (red.). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN, s. 40-61.

Poznawanie wzorca objawu

Pytania:

• kto doświadcza objawu?

• czego doświadcza i jak?

• co robi?

• co mówi?

• gdzie?

• na co zwraca uwagę?

• jak długo?

• jak często?

• o jakiej porze?

• od kiedy trwa objaw?

• co się dzieje przedtem?

• co się dzieje potem?

• z kim /reakcje, relacje/?

• kto jak reaguje na objaw?

• kto jak komentuje objaw?

• od czego zależy natężenie objawu?

• ...

Zmienne towarzyszące zdrowiu (czynniki demograficzne, wsparcie społeczne, sposoby radzenia sobie ze stresem, udział pacjenta w procesie leczenia, zachowania prozdrowotne, zachowania antyzdrowotne m.in. uzależnienia)

Chociaż niektórzy nadal starają się negować wagę i wpływ zmiennych psychospołecznych na zdrowie, większość badaczy tego obszaru ludzkiego życia i funkcjonowania uważa, że wiedza oraz techniki jakimi dysponują nauki o zachowaniu, mogą przyczynić się do zrozumienia zjawisk zdrowia i choroby przez uzupełnienie teoretycznej i praktycznej wiedzy biomedycznej. Medycyna behawioralna została zdefiniowana jako połączenie podejścia reprezentowanego przez nauki o zachowaniu z wiedzą i technikami biomedycznymi oraz jako zastosowanie metod terapii behawioralnej do leczenia zaburzeń o charakterze somatycznym. Psychologia zdrowia jest natomiast wynikiem zastosowania podstaw teoretycznych psychologii do zrozumienia natury zdrowia i choroby

ZMIENNE NIEZALEŻNE ISTOTNE DLA ZDROWIA I CHOROBY

Czynniki predysponujące do zdrowia i choroby

Sugeruje się istnienie kilku możliwych sposobów powiązania typu osobowości człowieka z chorobą:

1. niektóre cechy osobowości mogą stanowić wynik oddziaływania choroby na człowieka;

2. czynniki osobowościowe mogą spowodować chorobę w wyniku motywowania człowieka do zachowań nie sprzyjających zdrowiu;

3. osobowość może wpływać bezpośrednio na powstanie choroby za pomocą mechanizmów psychofizjologicznych;

4. osobowość może być powiązana z choroba poprzez istnienie trzeciej, nieznanej dotąd zmiennej, o charakterze biologicznym;

5. w relacji między osobowością i powstaniem choroby może pośredniczyć wiele różnych sprzężeń zwrotnych pomiędzy czynnikami wyzwalającymi chorobę a efektami przez nie wywołanymi.

W badaniach przeprowadzonych nad osobowością i chorobą, osobom badanym nie można przypisać za pomocą randomizacji pewnej osobowości a następnie obserwować je w określonym przedziale czasu. Dlatego też żadne z pojedynczych badań nie jest w stanie dostarczyć dowodów na istnienie związków przyczynowych pomiędzy typem osobowości a predyspozycja do zachorowania.

Wzór zachowania A jako pewien zespół emocji i działań obejmujący: (a) predyspozycje behawioralne (np. ambicja, agresywność, współzawodnictwo i niecierpliwość); (b) specyficzne zachowania (np. napięcie mięśni, gwałtowny i ekspresyjny sposób mówienia); (c) reakcje emocjonalne (np. w postaci nadpobudliwości, wrogości i złości).

Predyspozycje do zachowania dobrego zdrowia -predyspozycje jednostki do odpowiadania na napotykane trudności w sposób optymistyczny, wytrwały i elastyczny a związanymi z tymi tendencjami dobrymi wynikami zdrowia. Całościowe spojrzenie na te zmienne w szerszym ujęciu teoretycznym może mieć większą wartość dla przewidywania ich wpływu na poziom zdrowia. Inne badania uznają spostrzeganą samoskuteczność (perceived self-efficacy) człowieka za mechanizm łączący czynniki psychospołeczne ze zdrowiem.

Trudności w wyrażaniu emocji - aleksytymia, czyli niezdolność do używania języka w celu opisu doznań emocjonalnych wiązana jest z wystąpieniem wielu zaburzeń psychosomatycznych (np. przewlekły ból, trudności związane z funkcjonowaniem układu oddechowego). Inny typ trudności związany z wyrażaniem emocji nazywany jest represyjnym stylem osobowości charakteryzującym się unikaniem sytuacji spotkań z ludźmi, jeśli mogą się one okazać zagrażające dla jednostki, czy też podobnych, powiązanych ze sobą myśli mogących powodować wystąpienie u człowieka świadomych konfliktów czy kłopotliwych przeżyć.

Aktywność poznawcza

Myśli i poglądy jednostki wpływają na sposoby jej reagowania na sytuacje, w których zdrowie stanowi zagadnienie priorytetowe.

Poznawcza reprezentacja choroby - zdaniem Leventhala ludzie oceniają zakłócenia na poziomie fizjologicznym funkcjonowania organizmu lub odczuwane objawy na podstawie pewnej naukowej lub zdroworozsądkowej poznawczej reprezentacji choroby w rozumieniu ogólnym, która jest inna dla każdego człowieka i zawiera oczekiwania dotyczące choroby, jak i przykłady poszczególnych chorób. Osoby badane tworzą poznawczą, mentalną reprezentację swoich trudności zdrowotnych w oparciu o cztery cechy: (a) tożsamość choroby (nazwa i objawy); (b) przyczyny; (c) konsekwencje; (d) czas trwania. Lau i Hartman dodali do tego piąty wymiar - sposób leczenia. Atrybucja przyczyn stanu zdrowia i choroby to inny rodzaj mentalnej reprezentacji. Jest ona tutaj rozumiana jako wyciąganie wniosków na temat przyczyn wydarzeń i stanów. Ludzie przypisują odpowiedzialność za powstanie i przebieg choroby sobie i innym czynnikom środowiskowym. To komu lub czemu człowiek przypisuje odpowiedzialność za powstanie chorób wpływa na stan jego zdrowia za pomocą wielu mechanizmów.

Spostrzeganie ryzyka i podatności na zachorowanie - ludzie wykazują tendencje do niedoceniania ryzyka oraz wystąpienia właśnie w ich życiu trudnych sytuacji na tle innych osób, ten rodzaj nierealistycznego optymizmu może mieć ważne konsekwencje zdrowotne. Istnieją czynniki wpływające na spostrzeganie własnej podatności na chorobę. Ludzie, którzy nie doświadczyli w swoim życiu poważniejszych trudności, mają tendencje do spostrzegania siebie jako szczególnie niepodatnych na zachorowanie. Odnotowano również przeciwne zjawisko: ludzie chorzy spostrzegają swoje ryzyko zachorowania w przyszłości jako podobne, a nie mniejsze niż innych osób chorych, jednakże nadal uważają, iż jest stosunkowo mało prawdopodobne, by to właśnie im przydarzyły się inne, trudne sytuacje życiowe (tzw. “fałszywe porozumienie” obejmujące także podjecie zachowań wpływających na stan zdrowia).

Kontrola - obecność lub brak kontroli (spostrzegana umiejętność panowania nad kolejami życia może być zjawiskiem traktowanym jako podstawowy czynnik motywujący człowieka do działania) ma niezwykle ważny wpływ na emocjonalny, fizyczny i poznawczy dobrostan człowieka. Utrata kontroli psychologicznej może odgrywać potencjalnie ważna rolę w zachorowaniach na nowotwory i choroby sercowo-naczyniowe.

Zasoby środowiska społecznego

Zdrowie i choroba podlegają wpływom wywieranym przez środowisko społeczne, przez które rozumie się małżonków i innych bliskich członków rodzin i przyjaciół z miejsca pracy. Każdy z tych aspektów środowiska społecznego ma pewien wpływ na zdrowie jednostki, ale jednocześnie zdrowie jednostki ma wpływ na myśli i zachowania osób znaczących z jej środowiska i być może zmienia również środowisko pracy.

Wsparcie społeczne - schorzenia somatyczne i psychiczne częściej występują w społeczeństwach o naruszonych przez zmiany zachodzące w schematach zatrudnienia, migracje ludności, starzenie się i śmierć więziach i sieciach powiązań. Wsparcie społeczne uwalnia człowieka od stresu przeżywanego na poziomie psychologicznym w okresie kryzysów. Wsparcie społeczne może, lub nie, bezpośrednio wpływać na rozwój choroby. Jeśli jednostka jest już chora, wsparcie społeczne odgrywa ważną i pozytywna rolę jako czynnik przyspieszający przystosowanie do choroby i wyzdrowienie. Jednakże wsparcie społeczne może odgrywać pewna rolę w promowaniu zachowań nieadaptacyjnych z punktu widzenia zdrowia lub wręcz szkodzących zdrowiu. Narkomania nastolatków zaczyna się często dzięki zaobserwowaniu podobnych wśród rówieśników.

Małżeństwo i rodzina - być może najważniejszym źródłem wsparcia społecznego jest dla człowieka małżonek i rodzina, a utrata tego wsparcia jest znaczącym stresorem. Niezadowalająca relacja ze współmałżonkiem związana jest z gorszym funkcjonowaniem układu odpornościowego.

Środowisko pracy - różnorodne aspekty życia zawodowego mają znaczny wpływ na zdrowie. Należą do nich: (a) fizyczne, biologiczne i chemiczne czynniki ryzyka; (b) wymogi fizyczne związane z daną pracą; (c) warunki bezpieczeństwa pracy; (d) wymogi psychospołeczne; (e) poczucie kontroli i swobody podejmowania decyzji; (f) wsparcie społeczne. Bezrobocie wiąże się z wysokim poziomem stresu i częstym zapadaniem na choroby. Osoby nie posiadające pracy różnią się od ludzi mających zatrudnienie na poziomie fizjologicznych wskaźników stresu, jak również gorzej wykonują skomplikowane zadania, demonstrując często zachowania związane z wyuczoną bezradnością. Stres zawodowy zazwyczaj związany jest z sytuacją zatrudnienia, w której uwidaczniają się narzucone jednostce liczne i współzawodniczące ze sobą wymagania, a sam człowiek ma niewielką władzę i możliwości kontroli. Spostrzeganie tego typu sytuacji zawodowych wydaje się być bardziej związane z zachowaniami zdrowotnymi i zapadalnością na choroby niż rzeczywista charakterystyka warunków pracy. Miejsce pracy może również wpływać pozytywnie na stan zdrowia. Współpracownicy mogą być ważnym źródłem wsparcia społecznego. Mogą także dostarczać informacji i zachęcać do dokonania zmian stylu życia w kierunku zachowań prozdrowotnych.

Zmienne demograficzne

Płeć - zazwyczaj kobiety są mniej podatne na zachorowanie na większość współczesnych chorób zagrażających życiu. Mają niższe ciśnienie krwi w sytuacjach stresowych, niższy poziom adrenaliny. Kobiety częściej zasięgają porady lekarskiej. Oceniają zdrowie jako ważniejsze. Wydają się mieć większą wiarę w prewencyjną opiekę zdrowotną.

Wiek - stan zdrowia fizycznego populacji osób starszych odzwierciedla zarówno naturalne zmiany biologiczne zachodzące w organizmie, jak narastającą liczbę przypadków występowania u tych ludzi wielu poważnych schorzeń. Wzrastająca podatność na zachorowanie uwidacznia się także w fakcie, że wpływ ostrego stanu chorobowego jest często w starszym wieku bardziej dotkliwy, a proces zdrowienia przedłużony. Wiele chorób przewlekłych doświadczanych przez ludzi w starszym wieku powodowanych jest częściowo stylem życia i zwyczajami zdrowotnymi posiadanymi w młodości. Ważne jest dostrzeżenie faktu postępującego wraz z wiekiem zróżnicowania interindywidualnego.

Pochodzenie etniczne i społeczne - niska pozycja społeczno-ekonomiczna powoduje zazwyczaj posiadanie przez człowieka mniej stabilnego środowiska fizycznego, a także mniej stałego i wspierającego środowiska społecznego, zmianę sposobu spostrzegania samego siebie i własnej grupy społecznej oraz zmianę w zakresie możliwości przystosowania psychologicznego i behawioralnego. Nieadekwatne zasoby środowiskowe, praca o niskim prestiżu społecznym, społeczna stygmatyzacja i niższy poziom wykształcenia wchodzą w interakcję z różnicami w zakresie fizjologii, odżywiania, czynników ryzyka środowiskowego i stylami radzenia sobie ze stresem, co daje w odpowiedzi zespół cech niekorzystnych z punktu widzenia zachowania zdrowia.

ZMIENNE POŚREDNICZĄCE

Procesy radzenia sobie ze stresem

W badaniach nad tym, jak ludzie przystosowują się do stresujących wydarzeń życiowych, zasoby służące do radzenia sobie ze stresem są w pewien sposób odróżniane od sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi. Do zasobów tych zalicza się osobowość, postawy oraz czynniki poznawcze zapewniające kontekst psychologiczny dla reakcji na stres. Reakcje na stres są rezultatem procesów oceny, na które mogą wpływać zasoby służące do radzenia sobie z tym zjawiskiem. Moos i Billings sugerują istnienie trzech podstawowych dziedzin odpowiedzi na stres: (a) sposób radzenia sobie skoncentrowany na ocenie sytuacji, w tym próby określenia osobistego jej znaczenia; (b) radzenie sobie w formie koncentracji na problemie, usiłowania zmiany lub wyeliminowania źródła stresu; oraz (c) radzenie sobie z uczuciami wywołanymi przez sytuację stresową i próby zachowania równowagi emocjonalnej. Ostatnio reakcje na stres podzielono na unikowe i nieunikowe (lub inaczej związane z koncentracją uwagi na sytuacji trudnej). Z kolei Stone i współpracownicy sugerują, że należałoby pogrupować strategie radzenia sobie ze stresem na podstawie kilku ogólnych tematów, takich jak: poszukiwanie wsparcia społecznego, poszukiwanie informacji, religijność, próba zmiany znaczenia sytuacji, unikanie poznawcze i behawioralne, redukcja napięcia i rozwiązywanie problemów. Suls i Fletcher odkryli, że 1.radzenie sobie oparte na unikaniu jest w efekcie tak samo efektywne jak jego aktywne formy; 2. oba rodzaje radzenia sobie owocują lepszym przystosowaniem niż to ma miejsce w warunkach laboratoryjnych. Uwzględniając czas oddziaływania stresora w krótkim okresie odpowiedź na sytuacje w postaci reakcji unikowej okazała się być efektywniejsza, chyba że radzenie sobie oparte na poświęcaniu uwagi w sytuacji trudnej koncentrowało się na aspektach sensorycznych funkcjonowania, nie zaś na interpretacjach emocjonalnych. Przy dłuższym okresie radzenia sobie opartego na koncentracji uwagi na problemie wiązało się ono z lepszym przystosowaniem. Efektywne radzenie sobie może odgrywać ważną rolę w promocji zdrowia, zapobieganiu chorobom i szybszym zdrowieniu. To, jak ludzie radzą sobie ze stresem, jest ważnym czynnikiem pośredniczącym w relacji miedzy stresem a zachorowaniem. Skuteczne radzenie sobie niweluje wpływ wywierany przez stresor, ale dzieje się to pewnym kosztem. Procesy radzenia sobie wymagają wysiłku, a konieczność długotrwałego radzenia sobie z sytuacją trudną wyczerpuje zasoby energetyczne jednostki. Skuteczne radzenie sobie ze stresem może także skutkować nadmiernie częstym stosowaniem efektywnych metod, służących do jego opanowania, w niewłaściwych sytuacjach (generalizacja). Może także powodować efekty patologiczne.

Uzależnienia

Palenie papierosów, nadużywanie alkoholu oraz otyłość to główne zagrożenia dla stanu zdrowia człowieka.

Zachowania promujące zdrowie

Ludzie mogą angażować się w szereg stałych praktyk wpływających pozytywnie na zdrowie. Przekonanie o istnieniu wielu zależności prowadzi do przyjęcia hipotezy, zgodnie z którą zachowania sprzyjające zdrowiu są częścią ogólnego stylu życia, odzwierciedlającego zdolność przewidywania trudności, mobilizowania się do ich pokonania i aktywnego radzenia sobie. Oprócz intrapersonalnych czynników motywujących do zachowań sprzyjających zdrowiu, ważne są także czynniki interpersonalne.

Rola wsparcia społecznego w promowaniu zachowań prozdrowotnych jest złożona. Niektóre dane wskazują na istnienie związku pomiędzy spostrzeganym poziomem wsparcia społecznego (szczególnie ze strony osób znaczących) a długotrwałym praktykowaniem zachowań sprzyjających zdrowiu. Próby eksperymentalnego wsparcia (np. poprzez aktywne włączenie partnerów i instruowanie ich w zakresie użytecznych technik wspierających) okazały się skuteczne.

Bardzo duża część prac naukowych poświęcona zdrowiu behawioralnemu dotyczyła aktywności fizycznej, zdrowej diety, dbałości o zdrowy stan zębów i zagadnień bezpieczeństwa. Wyznaczniki tych zachowań prozdrowotnych pozostają niejasne. Obecnie są one bardziej znane w odniesieniu do aktywności fizycznej. Okazuje się, że uczestnictwo w programach ćwiczeń przeznaczonych dla grup pracowników okazało się wpływać na inne zachowania związane ze zdrowiem, a w efekcie zaowocowało mniejsza liczbą zwolnień lekarskich oraz zmniejszeniem kosztów opieki społecznej.

Sensening i Cialdini sugerują, że w celu zwiększenia zainteresowania uczestnictwem w różnych formach aktywności sprzyjającej zdrowiu leżą zasady:

1. zaangażowanie wynikające z nacisków na stałość postaw i zachowań;

2. wykorzystywanie dowodów z życia społecznego w celu przekonania osób, na które ukierunkowane jest oddziaływanie, do przejawiania określonych zachowań (udowadnianie środkami społecznymi;

3. wysoki poziom wiarygodności argumentów i

4. wtórne korzyści.

Niektóre zachowania, które jak sądzi się, mają pozytywny wpływ na zdrowie, mogą mieć również konsekwencje negatywne z punktu widzenia zdrowia. Na przykład, zaprzestanie palenia łączy się z przybraniem na wadze. Innym przykładem paradoksalnego efektu wywieranego przez podjęcie zachowań sprzyjających zdrowiu, są ostatnie dowody na fakt, że samo stosowanie diety obniża poziom przemiany materii, zwiększa gromadzenie zapasów tkanki tłuszczowej i sprawia, że ludzie jeszcze lepiej wykorzystują spożywane pożywienie.

Współpraca

Zagadnienie związane z wypełnianiem zaleceń znajdują się w centrum uwagi personelu medycznego i psychologów zdrowia. Ważnym krokiem naprzód w tym zakresie było odejście od terminu “wypełnianie zaleceń” zakładającego posłuszeństwo pacjenta i zastąpienie go określeniem “współpraca” zakładającym istnienie dobrowolnego wysiłku podejmowanego przez jednostkę. Poziom współpracy jest bardzo zróżnicowany i zależy od rodzaju zaleceń i terapii. Najwyższy poziom współpracy stwierdzany jest w sytuacji przeprowadzania bezpośrednich zabiegów medycznych, w sytuacjach koniecznej stałej kontroli oraz w przypadkach nagłych zachorowań. Niższy poziom współpracy spotyka się u pacjentów cierpiących na choroby przewlekłe, nie stwarzające bezpośredniego zagrożenia dla życia i nie dające natychmiastowych objawów, tam, gdzie wymagane są zmiany w zakresie stylu życia oraz kiedy pożądanym rezultatem terapii jest zapobieganie zachorowaniu, a nie eliminacja objawów czy leczenie.

CZYNNIKI MOTYWACYJNE

Stres

Zjawisko stresu obejmuje określone predyspozycje, procesy oceny, mechanizmy radzenia sobie, korzystanie ze wsparcia społecznego, nadużywanie substancji uzależniających i tym podobne czynniki. W wielu przypadkach stres może wpływać niszcząco na zdrowie poprzez różne kombinacje wymienionych czynników. Obiektywna natura stresora jest mniej znacząca z punktu widzenia stanu zdrowia od spostrzegania go przez jednostkę. Reakcje na ten sam rodzaj stresora różnią się w zależności od znaczenia przypisywanego mu przez osobę.

W badaniach nad stresem nacisk kładziony jest obecnie na analizowanie codziennych trudności i problemów, nie zaś katastrof życiowych. Trudności tego typu spostrzegane są jako niemożliwe do uniknięcia uwarunkowania życiowe każdego człowieka, oceniane jako najważniejsze i niszczące oraz zagrażające dobrostanowi człowieka. Lazarus sugerował, że tego typu codzienne problemy pozostają w silniejszym związku ze zmiennymi ważnymi z punktu widzenia stanu zdrowia, takimi jak poziom stresu psychologicznego czy manifestowanie pewnych objawów somatycznych, niż stresujące ważne wydarzenia życiowe. Owe ważne wydarzenia mogą wpływać na stan zdrowia przez tworzenie nowych problemów lub nasilanie intensywności trudności już istniejących.

Pomiar psychologiczny reakcji stresowej:

Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości (WISKAD)

Cattell 16 PF

Skala Przejawianego Lęk (TAS)

Inwentarz Lęku (STAI)

Lista Przymiotnikowa Uczuć (AACL)

Skala Subiektywnego Stresu (SSS)

Profil Nastrojów (POMS)

Literatura

Rodin J., Salovey P. (1997). Psychologia zdrowia. W: : I. Heszen-Niejodek, H. Sęk (red.). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN, s. 62-110.

Everly G.S., Rosenfeld R. (1992). Stres. Przyczyny, terapia, autoterapia. Warszawa: PWN.Lista kontrolna stresu

Jak często w ciągu ostatnich 6-12 miesięcy zdarzały się poniższe sytuacje:		Nigdy 1	Rzadko 2	Często 3	Stale 4
	Bóle głowy, migreny	1	2	3	4
	Trudności w zasypianiu	1	2	3	4
	Używanie środków uspokajających	1	2	3	4
	Zmęczenie	1	2	3	4
	Infekcje (np. katar, przeziębienia, grypy etc.)	1	2	3	4
	Bóle karku	1	2	3	4
	Zmęczenie (ciężar odczuwany w nogach bądź w rękach)	1	2	3	4
	Bóle krzyża	1	2	3	4
	Picie alkoholu	1	2	3	4
	Picie kawy lub napojów energetyzujących typu Red Bull	1	2	3	4
	Rozdrażnienie	1	2	3	4
	Poczucie braku czasu	1	2	3	4
	Palpitacje serca	1	2	3	4
	Gwałtowne skoki ciśnienia	1	2	3	4
	Alergie	1	2	3	4
	Obstrukcje	1	2	3	4
	Utrata apetytu albo objadanie się	1	2	3	4
	Trudności w koncentracji uwagi	1	2	3	4
	Trudności w porozumiewaniu się z innymi ludźmi	1	2	3	4
	Obniżony w stosunku do normalnego poziom aktywności seksualnej i/lub brak satysfakcji seksualnej	1	2	3	4
	Nadmierne pocenie się	1	2	3	4
	Ból brzucha lub inne dolegliwości żołądkowe	1	2	3	4
	Utrata zainteresowania rzeczami, zajęciami, które zwykle sprawiają przyjemność	1	2	3	4
	Poczucie bezradności	1	2	3	4
	Przyspieszony oddech	1	2	3	4
	Poczucie, że “jestem do niczego”	1	2	3	4
	Pojadanie słodyczy	1	2	3	4
	Smutny nastrój bez wyraźnego powodu	1	2	3	4

Ocena stresu Holmesa-Rahe

Zsumuj punkty przypisane wydarzeniom, jakie miały miejsce w twym życiu w ciągu ubiegłego roku.

Wydarzenie		JŻZ
Śmierć współmałżonka		100
Rozpad małżeństwa i separacja		65
Śmierć członka bliskiej rodziny		63
Własny wypadek lub choroba		63
Ślub		50
Utrata pracy		47
Pogodzenie się ze współmałżonkiem		45
Przejście na emeryturę		45
Zmiana stanu zdrowia u członka rodziny		44
Ciąża		40
Problemy seksualne		39
Przybycie nowego członka rodziny		39
Zmiana sytuacji finansowej		38
Śmierć przyjaciela		37
Zmiana rodzaju pracy		36
Częstsze lub rzadsze przypadki kłótni ze współmałżonkiem		35
Zaciągnięcie wysokiej hipoteki na dom		31
Odwołanie przez bank hipoteki lub pożyczki		30
Zmiana obowiązków w pracy		30
Wyprowadzenie się z domu córki lub syna		29
Problemy z teściami		29
Wielkie osobiste osiągnięcie		28
Podjęcie lub utrata pracy przez współmałżonka		29
Zmiana swych przyzwyczajeń		24
Problemy ze zwierzchnikami w pracy		23
Zmiana godzin lub warunków pracy		20
Zmiana miejsca zamieszkania		20
Zmiana szkoły		20
Zmiana rozrywek		19
Zmiana w życiu towarzyskim		19
Zaciągnięcie niewielkiej pożyczki hipotecznej		17
Zmiana godzin snu		16
Zmiana ilości rodzinnych spotkań		15
Zmiana przyzwyczajeń kulinarnych		15
Wakacje		13
Drobne wykroczenie		11
Prawdopodobieństwo choroby w zależności od ilości jednostek życiowej zmiany (JŻZ)
150-199	Niewielkie prawdopodobieństwo choroby
200-299	Umiarkowane ryzyko
pow. 300	Bardzo wysokie ryzyko poważnej choroby bądź zaburzeń emocjonalnych, przy czym należy uwzględnić w tym wypadku umiejętności radzenia sobie ze stresem oraz wpływ na źródło stresu

RZETELNE WYKONYWANIE POLECEŃ. CZY TO POTRAFISZ?

Masz 5 minut na wykonanie tego ćwiczenia. Czas minimalny, w jakim możliwe jest poprawne wykonanie ćwiczeń, wynosi ok. 2 minut. Zanim przystąpisz do wykonania ćwiczenia - przygotuj kartkę papieru formatu A-4 i długopis.

Wykonaj bardzo dokładnie podane poniżej polecenia. Zanim jednak przystąpisz do ich wykonania najpierw bardzo uważnie je przeczytaj.

1. Spójrz na zegarek.

2. Na środku kartki, w górnej jej części, wpisz bardzo dokładny czas rozpoczynania wykonywania ćwiczenia.

3. W lewym górnym rogu wpisz swoje nazwisko i imię oraz podaj dokładny adres (z kodem pocztowym) zamieszkania lub Twój adres korespondencyjny.

4. Zagnij lewy górny róg kartki tak, aby Twoje imię i nazwisko oraz adres były niewidoczne.

5. W prawym górnym rogu kartki wpisz dzisiejszą datę oraz podaj raz jeszcze dokładny czas oraz oblicz, ile czasu minęło od chwili, gdy zacząłeś wykonywać ćwiczenie. Wpisz ten czas pod wypisaną datą. Zagnij prawy róg kartki tak, by czas podany przez Ciebie był niewidoczny.

6. Na wysokości 1/3 kartki wpisz cyfry od 1 do 12 uszeregowane w jednym rzędzie (linijce).

7. Dokładnie pod każdą z cyfr podaj odpowiednik litery alfabetu łacińskiego, poczynając od litery G a kończąc na S.

8. Wpisz słownie datę swoich urodzin (dzień, miesiąc, rok).

9. W lewym dolnym rogu kartki wpisz obecną porę roku.

10. Obok dopisz miesiąc i dzień tygodnia.

11. W prawym dolnym rogu wpisz jaką mamy dziś pogodę. Podaj przypuszczalną temperaturę.

12. Spójrz na zegarek. Na środku dołu kartki wpisz dokładny czas.

13. Oblicz, ile czasu zajęło Ci wykonywanie dotychczasowych czynności. Zapisz to obok wcześniej podanej informacji o czasie.

14. Jeśli już przeczytałeś uważnie podane wyżej polecenia - wykonaj tylko polecenie 1 i 2. Pozostałe polecenia pomiń.

15. Oddaj kartkę z wypisanym poleceniem z punktu 2 prowadzącemu zajęcia. Dziękuję za dokładne wykonanie polecenia poprzedzającego ćwiczenie, tj. za uważne przeczytanie go.

Instrukcje wstępne

Przed rozpoczęciem procedury progresywnej relaksacji neuromięśniowej dokonajmy krótkiego przeglądu pewnych zasadniczych kwestii.

Przede wszystkim powinieneś znaleźć jakieś spokojne miejsce bez zakłócających bodźców czy jarzących się świateł. Powinieneś mieć wygodne krzesło, w którym będziesz uprawiał relaksację, chociaż przekonasz się, że jest ona użyteczna także wtedy, gdy leżąc wieczorem w łóżku przeprowadzasz ją, żeby pomogła ci zasnąć. Powinieneś rozluźnić ciasne części garderoby, zdjąć okrycie wierzchnie (marynarkę, kurtkę czy żakiet), krawat, okulary, zdjąć soczewki kontaktowe.

Po drugie, system progresywnej relaksacji neuromięśniowej wymaga, abyś każdą grupę mięśni naprężał dwukrotnie, za każdym razem przez ok. 5 sekund. Możesz jednak naprężać każdą z tych grup nawet do siedmiu razy, jeśli czujesz utrzymujące się w nich napięcie. Napięcie mięśniowe nie jest tym samym, co naciągnięcie mięśnia. Będziesz wiedział, że masz naciągnięty mięsień, jeśli odczujesz ból w tym mięśniu lub w którymś z sąsiednich stawów, albo jeśli mięsień ten zacznie drżeć lub dygotać tak, iż nie można nad tym zapanować. Takie przypadki będą świadczyły o tym, że powinieneś zastosować mniejszy stopień napięcia, lub po prostu unikać tego ćwiczenia. Cała procedura relaksacji neuromięśniowej trwa około 20 minut - jeżeli chcesz zrelaksować całe ciało. Czas ten będzie krótszy, jeśli zdecydujesz się odprężyć tylko kilka grup mięśni.

I na koniec - nie wstrzymuj oddechu podczas skurczu mięśni. Oddychaj normalnie, lub wdychaj powietrze gdy napinasz mięśnie, a wydychaj, gdy rozluźniasz napięcie.

Instrukcja zasadnicza

Teraz jesteś gotów odprężać kolejno główne grupy mięśni twego ciała w celu osiągnięcia stanu całkowitej relaksacji. Chciałbym, żebyś wygodnie usiadł i poczuł się jak najswobodniej. Możesz rozluźnić lub zdjąć ciasne części garderoby, takie jak buty, krawat, marynarkę, kurtkę czy żakiet. Powinieneś także zdjąć okulary, wyjąć soczewki kontaktowe. Chciałbym, żebyś zamknął oczy. Po prostu usiądź wygodnie i zamknij oczy. A teraz chciałbym zacząć od skierowania twej uwagi na twoje oddychanie. Oddech jest metronomem organizmu. Bądźmy więc świadomi tego metronomu. Zdaj sobie sprawę z tego, jak powietrze wchodzi przez twoje nozdrza do twych płuc, jak przy wdechu twój żołądek i klatka piersiowa rozszerzają się, a przy wydechu - zapadają. Skoncentruj się na swoim oddychaniu. (zrób tu 30-sekundową przerwę)

W przypadku każdej grupy mięśniowej, na której będziemy się koncentrować, zawsze najpierw opiszę ci starannie dane ćwiczenie, a dopiero potem rzeczywiście je wykonasz. Nie zaczynaj więc opisywanego ćwiczenia dopóty, dopóki nie powiem: “Jesteś gotów? Zaczynaj”.

Klatka piersiowa

Zacznijmy od klatki piersiowej. Chciałbym, żebyś na moją prośbę, ale nie wcześniej, wziął bardzo, bardzo głęboki oddech. Chciałbym, żebyś wciągnął w płuca całe powietrze znajdujące się wokół ciebie. Zrób to teraz. Jesteś gotów? Zaczynaj. Weź bardzo głęboki wdech; głębszy, głębszy, głębszy, utrzymaj to... i rozluźnij się. Po prostu wypuść całe powietrze z płuc i wróć do normalnego oddychania. Czy zauważyłeś napięcie w klatce piersiowej, gdy brałeś wdech? Czy zauważyłeś odprężenie, gdy zrobiłeś wydech? Jeśli zwróciłeś na to uwagę, czy potrafiłbyś opisać różnicę między napięciem a odprężeniem? Pamiętaj o tym, gdy powtórzymy to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Weź bardzo, bardzo głęboki wdech. Jeszcze głębszy. Jeszcze głębszy. Najgłębszy ze wszystkich. Utrzymaj to i rozluźnij się. Po prostu zrób wydech i wróć do normalnego oddychania. Czy potrafiłeś tym razem odczuć napięcie? Czy potrafiłeś odczuć odprężenie? Postaraj się koncentrować na tej różnicy we wszystkich grupach mięśni, którymi będziemy się zajmować. (zawsze rób przerwę 5-10-sekundową między ćwiczeniami)

Dolna część nóg

Przejdźmy teraz do dolnej części nóg i mięśni łydki. Zanim zaczniemy, chciałbym, żebyś postawił obie stopy płasko na podłodze. Następnie, już w ramach tego ćwiczenia, chciałbym, żebyś po prostu, trzymając nadal palce stóp na podłodze, podniósł jednocześnie obie pięty tak wysoko, jak tylko możesz. Jesteś gotów? Zaczynaj. Podnieś pięty. Podnieś obie bardzo wysoko, bardzo wysoko. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Po prostu pozwól piętom opaść lekko na podłogę. Powinieneś odczuć skurcz w tylnej części łydek. Powtórzmy teraz to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Podnieś pięty bardzo wysoko, bardzo wysoko, wyżej niż poprzednim razem. Jeszcze wyżej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Gdy się odprężysz, możesz odczuwać jakieś mrowienie, jakieś ciepło. Może jakieś uczucie ciężkości, gdy mięsień staje się rozluźniony i odprężony. Teraz, aby pracowała antagonistyczna grupa mięśni, chciałbym, żebyś - trzymając nadal pięty na podłodze - podniósł palce obu stóp bardzo, bardzo wysoko. Podnieś je ku sufitowi tak wysoko, jak tylko możesz. To jest taki sam ruch, jaki byś wykonywał zdejmując stopę z pedału gazu w samochodzie. Różnica polega tylko na tym, że wykonasz ten ruch obydwoma stopami równocześnie. Zrób to teraz. Jesteś gotów? Zaczynaj. Podnieś palce stóp bardzo wysoko. Podnieś palce wyżej, jeszcze wyżej. Dużo wyżej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Pozwól palcom opaść na podłogę. Teraz powtórzmy to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Podnieś wysoko palce stóp. Wyżej niż przedtem. Jak najwyżej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Powinieneś odczuwać w dolnej części nóg jakieś mrowienie lub ciężkość. To odczucie jest tam. Musisz go po prostu poszukać. Postaraj się więc przez chwilę poczuć to mrowienie, ciepło lub może tę ciężkość, które mówią ci, że twoje mięśnie są teraz rozluźnione. Pozwól, żeby te mięśnie stały się jeszcze bardziej rozluźnione i jeszcze cięższe. (zrób przerwę 20-sekundową)

Uda i żołądek

Następna grupa mięśni, na której będziemy się koncentrować, to mięśnie ud. To ćwiczenie jest proste. Chciałbym, żebyś na moją prośbę po prostu wyciągnął obie nogi poziomo do przodu, wyprostowując je tak bardzo, jak tylko możesz. (jeśli jest to dla klienta niewygodne, pozwól mu ćwiczyć każdą nogę osobno). Pamiętaj, żebyś pozostawił łydki rozluźnione. Nie napinaj ich. Zróbmy to teraz. Jesteś gotów? Zaczynaj. Wyciągnij obie nogi poziomo do przodu.

Wyprostuj je mocno. Bardzo mocno. Jeszcze mocniej. Najmocniej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Po prostu pozwól, żeby twoje stopy opadły łagodnie na podłogę. Czy czułeś napięcie w górnej części ud? Powtórzmy to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Wyciągnij obie nogi poziomo do przodu. Wyprostuj je mocno. Bardzo mocno. Mocniej niż przedtem. Najmocniej - i rozluźnij mięśnie. Pozwól stopom opaść na podłogę. Teraz, aby pracowała antagonistyczna grupa mięśni, chciałbym, żebyś wyobraził sobie, że jesteś na plaży i wciskasz pięty w piasek. Jesteś gotów? Zaczynaj. Wciskaj pięty w podłogę. Bardzo mocno. Bardzo mocno. Jeszcze mocniej. Mocniej - i rozluźnij mięśnie. Teraz powtórz to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Wciskaj pięty w podłogę. Bardzo mocno. Bardzo mocno. Mocniej. Jeszcze mocniej - i rozluźnij mięśnie. Teraz w górnej części nóg powinieneś odczuwać odprężenie. Pozwól im na coraz większe odprężenie i rozluźnienie - jeszcze większe. Skoncentruj się teraz na ty odczuciu. (tu zrób 20-sekundową przerwę)

Ręce

Teraz zajmiemy się rękami. Najpierw chciałbym, żebyś obie dłonie zacisnął bardzo mocno w pięści. Zaciśnij pięści tak mocno, jak tylko możesz. Jesteś gotów? Zaczynaj. Zaciśnij pięści bardzo mocno. Bardzo mocno. Mocniej. Jeszcze mocniej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Ćwiczenie to jest doskonałe, jeśli w ciągu dnia dużo piszesz, ręczni lub na maszynie. Teraz powtórzmy je. Jesteś gotów? Zaczynaj. Zaciśnij obie pięści bardzo mocno. Bardzo mocno. Najmocniej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Aby pracowały mięśnie antagonistyczne, po prostu rozstaw palce obu dłoni tak szeroko, jak tylko możesz. Jesteś gotów? Zaczynaj. Rozstaw palce bardzo szeroko. Szerzej. Jeszcze szerzej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Teraz powtórzmy to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Rozstaw szeroko palce. Szerzej. Szerzej. Najszerzej. Utrzymaj - i rozluźnij mięśnie. Skoncentruj się na cieple lub mrowieniu w twoich dłoniach i przedramionach. (zrób tu 20-sekundową przerwę)

Barki

Teraz popracujemy nad barkami. Mamy skłonność do tego, aby wiele naszego napięcia i stresu magazynować w barkach. Ćwiczenie to polega po prostu na wzruszaniu ramionami - na podnoszeniu barków ku uszom. Wyobraź sobie, że starasz się dotknąć barkami płatków uszu. Zróbmy to teraz. Jesteś gotów? Zaczynaj. Podnieś barki wysoko. Bardzo wysoko. Jeszcze wyżej. Dużo wyżej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Teraz powtórzmy to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Podnieś barki wysoko. Wyżej. Wyżej. Dużo wyżej. Najwyżej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Powtórz to ćwiczenie jeszcze raz. Jesteś gotów? Zaczynaj. Podnieś barki tak wysoko, jak tylko możesz. Wyżej. Jeszcze wyżej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Bardzo dobrze. Teraz skoncentruj się na odczuciu ciężkości w barkach. Pozwól twoim barkom opaść, pozwól im zupełnie się odprężyć - niech staną się cięższe, jeszcze cięższe. (tu zrób 20-sekundową przerwę)

Twarz

Zajmijmy się teraz obszarem twarzy. Zaczniemy od ust. Chciałbym, żebyś najpierw uśmiechnął się tak szeroko, jak tylko możesz. Uśmiechnij się od ucha do ucha. Jesteś gotów? Zaczynaj. Bardzo szeroki uśmiech. Bardzo szeroki. Szerszy. Jeszcze szerszy. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Teraz powtórzmy to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Bardzo szeroki uśmiech. Bardzo szeroki. Dużo szerszy. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Antagonistyczna grupa mięśni zostanie zaktywizowana, gdy ściągniesz usta w taki sposób, jakbyś chciał kogoś pocałować. Jesteś gotów? Zaczynaj. Ściągnij usta. Ściągnij je bardzo mocno. Jeszcze mocniej... Jeszcze mocniej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Teraz powtórzmy to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Ściągnij usta. Mocniej. Jeszcze mocniej. Najmocniej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Pozwól twoim ustom odprężyć się. Niech mięśnie rozluźnią się, bardziej, jeszcze bardziej.

Przejdźmy teraz do oczu. Chciałbym, żebyś nadal miał oczy zamknięte, ale żebyś zacisnął powieki jeszcze mocniej. Wyobraź sobie, że myjąc głowę starasz się nie dopuścić mydlin do oczu. Jesteś gotów? Zaczynaj. Zaciśnij powieki bardzo mocno. Bardzo mocno. Bardzo mocno. Jeszcze mocniej. Mocniej - i rozluźnij mięśnie. Powtórzmy to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Zaciśnij powieki, mocniej. Mocniej. Mocniej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie.

Ostatnie ćwiczenie polega po prostu na podniesieniu brwi tak wysoko, jak tylko możesz. Pamiętaj, żebyś nadal miał oczy zamknięte, a jednocześnie brwi podniesione jak najwyżej. Jesteś gotów? Zaczynaj. Podnieś brwi wysoko. Jeszcze wyżej. Dużo wyżej. Dużo wyżej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Teraz powtórzmy to ćwiczenie. Jesteś gotów? Zaczynaj. Podnieś brwi wyżej. Jeszcze wyżej. Najwyżej. Utrzymaj to - i rozluźnij mięśnie. Zróbmy krótką przerwę, żebyś mógł poczuć odprężenie w twarzy. (zrób 15-sekundową przerwę)

Zakończenie

Odprężyłeś w ten sposób większość głównych mięśni swego ciała. Aby upewnić się, że wszystkie one zostały rozluźnione, będę jeszcze raz, w odwrotnej kolejności wymieniał mięśnie, które przed chwilą zaktywizowałeś i rozluźniałeś. W miarę, jak będę je wymieniał, pozwól im odprężyć się jeszcze bardziej. Będziesz czuł ciepłą falę odprężenia spływającą w dół przez całe ciało. Poczujesz teraz odprężenie mięśni w czole, a potem jak to odprężenie schodzi do oczu i policzków, jak towarzyszące odprężeniu poczucie ciężkości zstępuje do szczęk, szyi i karku, przez barki do klatki piersiowej, żołądka, ramion i dłoni. Odprężenie zstępuje do twoich nóg, do ud, łydek i stóp. Teraz czujesz, że całe twoje ciało jest bardzo ciężkie, bardzo rozluźnione. To jest przyjemne odczucie. Teraz masz trochę czasu, żeby cieszyć się tym uczuciem odprężenia. (tu zrób 2-minutową przerwę)

Przebudzenie

Teraz chcę, żebyś znów skierował swoją uwagę na siebie samego i otaczający cię świat. Będę liczyć od 1 do 10. Z każdą kolejną liczbą będziesz czuł, że twój umysł staje się coraz bardziej czujny, a twoje ciało coraz bardziej ożywione i pełne energii. Gdy dojdę do 10, otwórz oczy, a będziesz się czuł lepiej niż w którymkolwiek momencie całego dnia - będziesz się czuł rześki, ożywiony, pełen energii i chętny do podjęcia swych zajęć. Zaczynamy: 1, 2 - zaczynasz czuć się bardzo rześki; 3, 4, 5 - jesteś coraz bardziej rozbudzony; 6, 7 - teraz zacznij rozprostowywać dłonie i stopy; 8 - teraz zacznij rozprostowywać ręce i nogi; 9, 10 - teraz otwórz oczy. Czujesz się rześki, rozbudzony, twój umysł jest jasny, a twoje ciało pokrzepione.

Noo-psychiczne uwarunkowania chorób: (osobowościowe predyspozycje do zachowania dobrego zdrowia, wzór zachowania A, poznawcza reprezentacja zdrowia i choroby, przykładowe kategorie chorób uwarunkowanych noopsychicznie)

29

---