Temat: Odpowiedzialność cywilna i karna nieletnich.

Uwagi o realizacji:

Problematyka odpowiedzialności cywilnej i karnej nieletniego przedstawiona została w sposób skrótowy - nie sposób bowiem zawrzeć tutaj wszystkich postanowień zawartych np. w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, czy w kodeksie cywilnym.

Zawsze należy pamiętać , że w praktyce prawniczej istnieje wiele wyjątków od ogólnych zasad przedstawionych poniżej .

Materiały nadają się do wykorzystania w pracy z uczniami , ale to wychowawca musi zdecydować w jakiej formie to uczyni : wykładu, pracy w grupach, czy innej z przedstawionych w całym bloku programowym.

Podstawowe informacje można także przedstawić rodzicom w czasie spotkań z nimi.

Materiały dla nauczyciela:

W prawie polskim możemy wyróżnić odpowiedzialność cywilna i karną. Różnice miedzy nimi nie sprowadzają się tylko do nazwy - że odpowiedzialność cywilna wynika z przepisów kodeksu cywilnego, a karną ponosi się na podstawie przepisów kodeksu karnego.

Podstawowe różnice są następujące:

1. odpowiedzialność cywilna ma postać wyłącznie majątkową, a odpowiedzialność karna i postać majątkową i osobistą , np. możliwość wymierzenia kary grzywny i kary pobawienia wolności.

2.odpowiedzialność cywilna powstaje dopiero wtedy, gdy zostanie wyrządzona szkoda, natomiast karnie można odpowiadać nawet gdy szkody nie wyrządzono, np. jeżeli ktoś popełni przestępstwo porzucenia osoby którą miał obowiązek się opiekować, lub przestępstwo nieudzielenia pomocy, - to nawet gdy nic się nie stanie odpowiedzialność karna powstaje.

3.inne są sposoby dochodzenia odpowiedzialności - zwykle -w zakresie prawa karnego procedura uruchamiana jest z urzędu , natomiast w prawie cywilnym - tylko na wniosek. Istnieją wyjątki np. kodeks karny zna przestępstwa ścigane na wniosek .

1. Inna jest granica wiekowa odpowiedzialności

Jedna odpowiedzialność nie wyklucza drugiej np. jeżeli spowodujemy wypadek samochodowy, to będziemy odpowiadać na podstawie kodeksu karnego, ale możemy dodatkowo ponieść odpowiedzialność cywilną - jeżeli osoba poszkodowana pozwie nas do sądu.

Odpowiedzialność cywilna osoby nieletniej.

Odpowiedzialność ta w pierwszym rzędzie uzależniona jest od pojęcia zdolności do czynności prawnej osoby fizycznej - zwłaszcza od wieku osoby nieletniej.

Zgodnie z postanowieniami kodeksu cywilnego , a konkretnie artykułem 426. małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę.

Zgodnie z następnym artykułem, odpowiedzialność ta jest przeniesiona na na osobę sprawującą opiekę nad małoletnim. Odpowiedni przepis stanowi że:

Art. 427. Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychiczne­go lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis ten stosuje się rów­nież do osób wykonywających bez obowiązku ustawowego ani umow­nego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psy­chicznego lub cielesnego winy poczytać nie można.

Art. 428. Gdy sprawca z powodu wieku albo stanu psychiczne­go lub cielesnego nie jest odpowiedzialny za szkodę, a brak jest osób zobowiązanych do nadzoru albo nie można od nich uzyskać napra­wienia szkody, poszkodowany może żądać całkowitego lub częścio­wego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

1. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru zajmuje ważne miejsce w prawie cywilnym. Wiążą się z nią pytania i problemy wymagające odrębnego potraktowania.

Po pierwsze, chodzi o określenie osób, które z tego czy innego powodu pozostają pod nadzorem. Należący do tej kategorii sprawca szkody (dziecko, osoba chora psychicznie) z reguły nie ponosi odpowie­dzialności za wyrządzoną szkodę. Przepis art. 426 k.c. wprowadza granicę wieku, gdy chodzi o odpowiedzialność małoletniego. Wyłącza on odpowiedzialność osób małoletnich do lat 13 na zasadzie winy, z uwagi na to, że osobom w tym przedziale wiekowym winy przypisać nie można. Granica 13 lat, o której mowa w art. 426, dotyczy chwili wyrządzenia szkody.

Małoletni, który w chwili wyrządzenia szkody nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę także wówczas, gdy w chwili wyrokowania jest już pełnoletni ( zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 22 marca 1996 r.). W piśmiennictwie zarysowały się dwa przeciwstawne stanowiska dotyczące znaczenia art. 426 dla rozkładu ciężaru dowodu stopnia rozwoju umysłowego (dojrzałości) nieletniego, który ukończył 13 lat.

2. Według pierwszego stanowiska — z art. 426 k.c. wynika domniema­nie prawne usuwalne, że małoletni, który ukończył 13 lat, jest osobą dojrzałą w stopniu pozwalającym na ponoszenie winy. W razie zatem stwierdzenia, że małoletni pozwany w chwili wyrządzenia szkody miał ukończone 13 lat. rzeczą tego małoletniego jest obalenie wspomnianego domniemania przez wykazanie, iż w czasie wypadku nie osiągnął on jeszcze odpowiedniego stopnia rozwoju intelek­tualnego. W przeciwnym razie zostanie on uznany za zdolnego do ponoszenia winy i będzie mógł odpowiadać za szkodę na zasadzie winy. Według drugiego stanowiska — z art. 426 k.c. nie wynika wspomniane do­mniemanie. Rzeczą zatem poszkodowanego powoda jest wykazanie, że małoletni pozwany, mający w chwili wyrządzenia szkody ukończone 13 lal, był w tym czasie dojrzały w stopniu pozwalającym na działanie z rozeznaniem. Jeżeli dowód ten nie powiedzie się. małoletni sprawca nie zostanie uznany za zdolnego do ponoszenia winy, co wykluczy jego odpowiedzialność odszkodowawczą opartą na tej zasadzie. Bardziej przekonują argumenty przytaczane przez zwolenników drugiego stano­wiska. W świetle zaś tego stanowiska — zgodnie z wcześniej­szymi wyjaśnieniami — dowiedzenie odpowiedniego stopnia rozwoju umysłowego małoletniego, który ukończył lat 13, warunkuje jego odpowiedzialność odszkodo­wawczą na zasadzie winy Z art. 426 nie sposób wyprowadzić — generalnej tezy. że osoby małoletnie powyżej 13 lat mają pełną zdolność deliktową i odpowiadają za wyrządzoną szkodę tak samo jak osoby pełnoletnie. Przeciwnie, nieosiągnięcie dostatecznego stopnia dojrzałości w zakresie rozezna­nia, swobodnej decyzji i jej wyrażania przez osoby niepełnoletnie w wieku od 13 do 18 lat. może uzasadniać odbieganie od normy poczytalności w określonych sytuacjach z powodu wieku.

Jak to trafnie stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 16 maja 1973 r., l CR 203/73 , przy ocenie roszczeń odszkodowawczych dochodzonych od małoletnich w wieku powyżej 13 lat, w świetle art. 5 k.c., jako okoliczności wyrządzenia szkody nie mogą być obojętne takie, jak: stopień winy sprawców oraz zachowanie się. a przede wszystkim zakres ich świadomości co do rozmiarów skutków czynu. Jeżeli okoliczności ustalone w sprawie cywilnej wskazują na zupełną przypadkowość czynu małoletnich pozwanych, to fakt uznania przez sąd karny, że pozwani działali z rozeznaniem, oraz zastosowanie wobec nich środków wychowawczych, nie przesądza samo przez się o tym, że pozwani uświada­miali sobie w pełni rozmiar skutków czynu i wysokość wyrządzonej nim szkody, jak również, że mieli świadomość własnej odpowiedzialności cywilnej za tę szkodę Nato­miast art. 428 k.c. przewiduje wyjątkowo odpowiedzialność sprawcy szkody na zasadzie słuszności.

Należy dodać, że konieczną przesłankę odpowiedzialności z art. 427 k.c. stanowi bezprawność działania sprawcy. Jeżeli bezprawność ta była z jakiego­kolwiek powodu wyłączona, odpowiedzialność z art. 427 k.c. nie wcho­dzi w rachubę. Mówiąc inaczej, jeżeli małoletni działał w sposób zgodny z prawem, a przynajmniej przez prawo dopuszczony, np. wyrządził szkodę , działając w granicach obrony koniecznej

Reasumując sprawa osobistej odpowiedzialności małoletniego stanowi przedmiot kontrowersji w piśmiennictwie polskim. Przyjęte w art. 426 k.c. roz­wiązanie nie usunęło wszystkich wątpliwości w tym zakresie. Przy bliż­szej analizie okazuje się jednak, że różnica zapatrywań nie ma charak­teru zasadniczego. W zasadzie uważa się, że małoletni, który ukończył 13 lat, ponosi zasadniczo odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę, chyba że działał bez należytego rozeznania. Inni autorzy uważają, że w każdym wypadku wyrządzenia szkody przez małoletniego, który ukończył 13 lat, sąd ma obowiązek zbadania, czy sprawcy można przy­pisać winę.

Odpowiedzialność osób sprawujących nadzór nad nieletnim.

W art. 427 uregulowano jeden z wypadków odpowiedzialności za cudze czyny, czyli odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez inną osobę. Jest to odpowiedzial­ność osób zobowiązanych do nadzoru nad osobami powierzonymi ich pieczy. Konstrukcje przyjętą w art. 427 charakteryzuje odpowiedzialność za winę w nadzorze (a zatem własne zachowanie się noszące znamiona winy nadzorujące­go) i cudzy czyn (zachowanie się osoby, która jest bezpośrednim sprawcą szkody).

Przepis art. 427 k.c. wskazu­je w sposób ogólny krąg osób, które ponoszą odpowiedzialność za sprawcę szkody. Musi istnieć określony stosunek prawny (wynikający z ustawy, umowy itd.), uzasadniający wspomnianą odpowiedzialność. chodzi o określenie przesłanek odpowiedzialności wymie­nionych osób. Z przepisu art. 427 k.c. wynika, że ciąży na nich do­mniemanie winy w nadzorze.

W praktyce największe znaczenie ma odpowiedzialność osób zobo­wiązanych do nadzoru z mocy ustawy. Art. 427 odnosi się także do przypadków, gdy zarówno poszkodowany, jak i sprawca szkody poddani są nadzorowi tej samej osoby sprawującej pieczę. Tego typu sytuacje powstają np. na tle stosunków szkolnych, w zakładach wychowaw­czych, w zakładach leczniczych

Art. 427 nie ma natomiast zastosowania, gdy nadzorowany wyrządza szkodę sam sobie.. Poza unormowaniem art. 427 pozostaje sytuacja, gdy zostanie ustalone, że osobie pozostającej pod nadzorem można przypisać winę, czyli osoba ta będzie odpowiadać za czyn własny.

Sprawa przedstawia się dość prosto, gdy nadzór był wykonywany przez rodziców lub opiekunów. Jak wiadomo, władza rodzicielska przysługuje normalnie obojgu ro­dzicom ( wynika to z art. 93 § l kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Są oni wówczas solidarnie odpowiedzialni za szkodę wyrządzoną przez dziecko. Jak to stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 27 stycznia 1971 r., III CRN 448/70 (niepubl.): „rodzice odpowiadają z tytułu nadzoru za szkodę wyrządzoną w sposób zawiniony przez, małoletniego powyżej 13 lat wtedy, gdy zostanie im udowodniona konkretna wina (art. 415), pozostająca w związku przyczynowym ze szkodą". Art. 427 wprowadza domniemanie winy w nadzorze osoby zobowiązanej do nadzoru oraz domniemanie związku przyczynowego między wyrządzeniem szkody przez osobę poddaną pieczy a wadliwym wykonywaniem nadzoru. Poszkodowane­go obciąża ciężar wykazania szkody i jej wysokości oraz związku przyczynowego między działaniem sprawcy a szkodą.

Znacznie więcej wątpliwości wyłania się, gdy chodzi o odpowiedzialność innych osób zobowiąza­nych do nadzoru z mocy ustawy (nauczycieli, wychowawców, lekarzy, personel pomocniczy szpitala itd.). Poszkodowany niemal zawsze wy­stępuje wy­stępuje z powództwem odszkodowawczym przeciw Skarbowi Państwa

Domniemanie winy osoby sprawującej nadzór jest domniemaniem wzruszalnym Zobowiązany do nadzoru, chcąc się uwolnić od odpowiedzialności, musi obalić to domniemanie, czyli wykazać swoją „bezwinność". Wiąże się to z ustaleniem zakresu nadzoru, gdyż wina w nadzorze polega najczęściej na zaniechaniu.

Zakres obowiązku nadzoru zależny jest najczęściej od konkretnych danych, takich jak: rodzaj stosunku uzasadniającego obowiązek nad­zoru, właściwości osoby podlegającej nadzorowi, stopień zagrożenia, jaki stwarza osoba poddana nadzorowi osobom trzecim, faktyczne możliwości wykonywania nadzoru itp.

Zgodnie z art. 427, odpowiedzialność z tytułu nadzoru może wynikać z trzech tytułów:

1. ustawy,

2. umowy,

3. jednostronnego podjęcia się stałego, faktycznego wykonywania pieczy, mimo braku obowiązku.

Ad a. Obowiązek nadzoru wynikający z ustawy ma w praktyce największe znacze­nie, przy czym przewidują go przede wszystkim przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz przepisy z zakresu prawa administracyjnego. Jeśli chodzi o przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, to kreują one wyraźnie obowiązki nadzorcze rodziców, przysposabiających, opiekunów i kurato­rów (por. art. 150 k.r.o.). Nadzór rodziców ma oczywisty związek z władzą rodzi­cielską. Zgodnie z art. 95 § l k.r.o., władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka; władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (§ 3 art. 95 k.r.o.); rodzice wychowują dziecko pozo­stające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim (art. 96 k.r.o.). W świetle tych unormowań nie sposób zasadnie kwestionować tezy, że działalność wychowawcza rodziców ma wpływ na zachowanie się dziecka. W szczególności może ona zapo­biegać wyrządzaniu szkód osobom trzecim przez stosowanie — w ramach proce­sów wychowawczych — odpowiednich pouczeń, zaleceń, zakazów czy sankcji. Okoliczności konkretnego przypadku będą decydować o tym, jak ocenić postępo­wanie rodziców, którzy tych środków w ogóle nie stosowali albo. mimo ich stoso­wania, okazały się one niewystarczające. Z reguły chodzi o ustalenie, czy rodzice uczynili wszystko, co było możliwe — w ramach ich obowiązków zawodowych, możliwości materialnych i rodzinnych — aby dziecku stworzyć odpowiednie wa­runki wychowawcze, możliwości kształcenia, spędzania wolnego czasu, czy inte­resowali się środowiskiem, w jakim dziecko się obraca itp.

Można w związku z tym wymienić wiele ciekawych orzeczeń Sądu Najwyższego. Np. Sąd Najwyższy w wyroku z 24 września 1971 r., II CR 375/71 (niepubl.),orzekł: „...w obecnej dobie, kiedy z reguły oboje rodzice pracują zawodowo, nie można wymagać od nich, aby nadzorowali każdy krok swoich dzieci, jeśli specjalne za­chowanie dzieci tego nie uzasadnia. W szczególności brak dozoru ze strony osób starszych nad zabawą dzieci 12-13-letnich nie może być poczytany za brak nad­zoru w rozumieniu art. 427 k.c."

W wyroku z 2 grudnia 1982 r., IV CR 484/82 (OSPiKA 1984, nr I. po/. 4) Sąd Najwyższy stwierdził m.in.: „(...) na rodzicach spoczywa ciężar obowiązku ochrony osób trzecich w zakresie ustanowionym w art. 427 k.c., a także ochrona samych małoletnich dzieci przed grożącymi im niebezpieczeństwami i szkodami, których z racji wieku nie są w stanie dostrzegać i unikać. Zatem charakter łączącej te osoby więzi domowej wspólności gospodarczej oraz obowiązki rodziców co do zaspokajania potrzeb materialnych i wychowania dzieci (a także zakres odpowie­dzialności rodziców określonych w art. 427 k.c.) w pełni uzasadniają przyjęcie, że przyczynienie się rodziców do powstania szkody, która dotknęła ich małoletnie dzieci, jest równoznaczne w zakresie skutków określonych w art. 362 k.c. z przy­czynieniem się samych poszkodowanych". Oczywiście zawsze rozstrzyga analiza konkretnej sytuacji w tym przede wszystkim, zakres obowiązków związanych z pełnieniem pieczy, przypisanych do danej osoby, a ten może być zróżnicowany zważywszy m. in. na szereg możliwych wariantów rozstrzygnięć sądowych o władzy rodzicie!skiej w ramach nadzoru nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej bądź np w związku z orzeczeniem rozwodowym. Osoba dysponująca pewnymi atrybu­tami władzy rodzicielskiej, jednakże w wyniku ingerencji sądowej pozbawiona możliwości sprawowania bezpośredniej pieczy faktycznej nad dzieckiem w zasadzie nie będzie adresatem roszczenia z art. 427 (np. rodzic, któremu sąd rozwodowy nie powierzył wykonywania władzy rodzicielskiej, a szkoda został wyrządzona w momencie pozostawania dziecka pod nadzorem drugiego z rodziców; podobnie nie będą adresatami tego obowiązku rodzice, których władza rodzicielska została ograniczona przez umieszczenie dziecka w ośrodku opiekuńczym, lub rodzinie zastępczej.

Ustawowy obowiązek nadzoru wynika nie tylko z przepisów kodeksu ro­dzinnego i opiekuńczego, lecz przepisy kreujące taki obowiązek zawarte są także w przepisach prawa cywilnego, administracyjnego, czy karnego. Z dotychczasowej praktyki wynika, że najczęściej chodzi tu o dwie kategorie, tj. nauczycieli, wy­chowawców i inne osoby zobowiązane do nadzoru nad małoletnimi z jednej strony, z drugiej zaś — o lekarzy i pomocniczy personel służby zdrowia.

Ad b .Obowiązek nadzoru może także wynikać z umowy. Obecnie można założyć, że wzrasta liczba sytuacji, w których umowa będzie źródłem obowiązku nadzoru, np. umowa między ułomnym a pielęgniarką, umieszczenie dziecka w prywatnym pensjonacie, umieszczenie dziecka w prywatnej szkole. Z tym, że w niektórych przypadkach rodzice mogą ponosić współodpowiedzialność, jeżeli powierzyli opiekę osobie niekompetentnej, bez sprawdzenia kwalifikacji. Wówczas mogą odpowiadać za nieprawidłowy wybór takiej osoby.

Ad .c Art. 427 zd. 2 przewiduje odpowiedzialność osób wykonujących — bez obowiązku ustawowego lub umownego — stałą pieczę nad sprawcą szkody, które­mu nie można przypisać winy z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego. W tym zakresie należy stosować zasady rządzące odpowiedzialnością osób zobowiązanych do nadzoru. Przepis ten będzie miał zastosowanie tylko wów­czas, gdy wykonywana piecza ma charakter stały. Bardzo istotne jest tu ustalenie elementu stałości pieczy, od którego zależy ewentualna odpowiedzialność. Stałość to stan trwający jakiś czas, nieprzypad­kowy i nieprzejściowy, ale niekonieczne liczony w latach. Znaczenie istotne i rozstrzygające może tu mieć intencja osoby sprawującej pieczę nakierowana na traktowanie danego stanu jako stałego. Do kategorii nadzoru faktycznego można by również zaliczyć sytuacje, gdy piecza sprawującego nadzór wpraw­dzie wynika z umowy, ale umowy nieważnej, np. zawartej przez osobę nieu­prawnioną- rodzica pozbawionego władzy rodzicielskiej.

Osobami faktycznie wykonującymi nadzór wobec małoletnich, którzy nie ukończyli 13 lat, są często krewni (dziadkowie, starsze rodzeństwo itp.). W rachu­bę może także wchodzić np. nadzór sprawowany przez ojczyma (macochę).

Ustalenie, kiedy miało miejsce przejęcie stałej pieczy nad osobą, której nie można przypisać winy z powodu stanu psychicznego lub cielesnego, może nastąpić tylko przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności konkretnej sprawy, np. rodzice sprawują stalą pieczę nad dorosłym dzieckiem, które cierpi na niedorozwój umys­łowy; mąż, mimo że nie jest formalnym opiekunem lub kuratorem, sprawuje faktyczny nadzór nad chorą psychicznie żoną.

Zakres wymaganej staranności przy wykonywaniu obowiązku nadzoru nie da się określić według kryteriów jednolitych dla wszystkich wchodzących w grę. przypadków i musi być dostosowany do okoliczności (wieku pozosta­jącego pod nadzorem, stopnia rozwoju i osobowości, sytuacji w jakiej sprawo­wany jest nadzór i rodzaju zagrożeń itp.).

Odpowiedzialność na zasadzie słuszności

Odpowiedni artykuł kodeksu cywilnego stanowi, że:

Art. 428. Gdy sprawca z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego nie jest odpowiedzialny za szkodę, a brak jest osób zobowiąza­nych do nadzoru albo gdy nie można od nich uzyskać naprawienia szkody, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

Z zestawienia art. 427 i 428 wynika, że odpowiedzialność na zasadzie słusz­ności będzie uzasadniona w przy spełnieniu następujących przesłanek:

a) wyrządzenie szkody przez osobę, która z powodu wieku lub stanu psy­chicznego bądź cielesnego, nie jest odpowiedzialna za szkodę,

b) brak osób zobowiązanych do nadzoru nad sprawcą szkody odpowiedzial­nych według art. 427 bądź

c) niemożność uzyskania od tych osób naprawienia szkody,

d)wystąpienie okoliczności, których ocena według zasad współżycia spo­łecznego uzasadnia żądanie poszkodowanego całkowitej lub częściowej kompensacji szkody przez sprawcę.

Zakres stosowania art. 428 ograniczony jest do wypadków, gdy sprawca ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną ze swej winy (art. 415). Brak poczytalności nic wyłącza bowiem odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Odpowiedzialność na zasadach słuszności stosuje się nie tylko do osób, które z uwagi na swój wiek lub stan psychiczny pozostają pod nadzorem władzy rodzicie­lskiej albo opiekuna lub kuratora, lecz także do osób. które takiego nadzoru nie wymagają, jakkolwiek z uwagi na swój stan psychiczny nic odpowiadają za wy­rządzoną szkodę na zasadzie winy W ustawie nie sprecyzowano sytuacji, kiedy zasady współżycia społecznego przemawiają za przyjęciem istnienia obowiązku naprawienia szkody przez sprawcę, któremu winy przypisać nie można. Taka regulacja jest uzasadniona, jeśli chodzi o oparcie odpowiedzialności na zasadzie słuszności. Ustawa wszakże nakazuje, aby przede wszystkim porównać stan majątkowy sprawcy i poszkodowanego, uwzględ­nić inne ..okoliczności" sprawy oraz dokonać oceny w aspekcie zasad współżycia społecznego. Obok okoliczności mających podstawowe znaczenie dla oceny sądu , a dotyczących porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wymienić można przykładowo i inne elementy oceny, takie jak: rozmiary doznanej szkody, sytuacja zawodowa (możliwości zarobkowe) i rodzinna poszkodowanego, ale też i sama ocena zdarzenia np. fakt znaczącego przyczynienia się do szkody przez poszkodowanego.

Ograniczona zdolność do czynności prawnych osoby nieletniej

Należy pamiętać o tym, ze osoba w wieku od 13 do 18 lat w świetle prawa cywilnego posiada tzw. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych, to znaczy że może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania we własnym imieniu tylko po spełnieniu określonych warunków.

Niektóre czynności mogą być przez nią dokonane, ale dla swej ważności wymagają zgody przedstawiciela ustawowego, np. rodziców, innych czynności nie może dokonać nawet po wyrażeniu takiej zgody, np. spisać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Jest także grupa czynności których może dokonać samodzielnie, np. drobne zakupy w sklepie. Oczywiście nawet przy takich czynnościach wskazana jest ostrożność np. zawarcie umowy, która byłaby nieważna z powodu sprzeczności z prawem lub zasadami współżycia spo­łecznego; np. trudno byłoby mówić o ważności umowy sprzedaży chociażby bardzo drobnego przedmiotu, w warunkach świadomości obu stron umowy, że przedmiot umowy pochodzi z przestępstwa i nie stanowi własności zbywcy.

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opie­kuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.

Zarobek w rozumieniu art. 21k.c. obejmuje każdą korzyść majątkową uzy­skaną przez ograniczonego w zdolności do czynności prawnych w wyniku swojej aktywności życiowej. Chodzi tu więc o wynagrodzenia uzyskane z ty­tułu umowy o pracę lub umów o świadczenie usług, honoraria otrzymane za działalność twórczą, artystyczną lub sportową, korzyści odniesione ze zbiera­nia ziół, grzybów, owoców, opakowań lub makulatury itp.

Obojętna jest postać zarobku. Nie ma więc znaczenia to, czy stanowią go pieniądze, czy też świad­czenie w naturze. Niektórzy autorzy dopuszczają możliwość swobodnego dysponowania przedmiotami nabytymi za zarobione pieniądze. W myśl art. 101 § 2 KRO zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez rodziców, którym służy władza rodzicielska, nie obejmuje zarobku dziecka. Należy podkreślić, że możliwość rozporządzania zarobkiem przez osobę mającą ograniczoną zdol­ność do czynności prawnych bez zgody przedstawiciela ustawowego nie oznacza, że przedstawiciel taki nie powinien interesować się sposobem, w jaki osoba ta nim rozporządza. Gdyby okazało się, że wykorzystuje ona zarobek niewłaściwie (np. przeznacza go na alkohol czy też narkotyki), zawsze może zwrócić się do sądu opiekuńczego o wydanie postanowienia określającego sposób dysponowania osią­ganymi środkami. Orzeczenie takie może polegać na upoważnieniu przedstawiciela ustawowego do pobierania wynagrodzenia przypadającego osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych i wydawania jej tylko części tego wynagrodzenia do swobodnego użytku.

Podobnie, jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czyn­ności prawnych odda jej określone przedmioty majątkowe do swobodne­go użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności praw­nych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności praw­ne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawi­ciela ustawowego.

Na podkreślenie zasługują następujące przesłanki stosowania omawianego przepisu:

a) stosuje się go, gdy oddania przedmiotów majątkowych dokonał przed­stawiciel ustawowy; nie obejmuje więc sytuacji, gdy przedmioty oddane zostały przez rodzica, któremu nie służy władza rodzicielska lub innych krewnych (np. dziadków), chyba że będzie to krewny, który został ustano­wiony opiekunem;

b) chodzić może zasadniczo o przedmioty indywidualnie określone (za wy­starczające uznaje się jednak określenie wysokości sumy pieniężnej lub ilo­ści rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku),

c)oddanie nastąpiło do swobodnego użytku ograniczonego w zdolności do czynności prawnych; nie musi to być jednak wyraźnie przez przedstawicie­la zaznaczone, a wystarczy że wynika z jego zachowania (jest do ustalenia w trakcie oceny jego zachowania); jest też oczywiste, że samo oddanie do użytku (a nie do swobodnego użytku) nie uzasadnia zastosowania , np. jeżeli rodzice kupują dziecku komputer, to po to aby z niego korzystało, a nie po to żeby go jak najszybciej odsprzedało

Mówiąc inaczej, osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych, aby rozporządzić skutecz­nie jakimś przedmiotem, musi wiedzieć, a przynajmniej być przekonana, że otrzy­mała go do swobodnego użytku, a wiec nie do wykorzystania tylko przez siebie. Oświadczenie przedstawiciela ustawowego w tej sprawie musi być na tyle wyraźne, by wskazywało jednoznacznie jego wolę.

W myśl art. 101 § 2 KRO zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez rodziców, którym przysługuje władza rodzicielska, nie obejmuje przedmio­tów oddanych dziecku do swobodnego użytku, podobnie jak to miało miejsce z zarobkiem.

Podsumowanie:

Prawo polskie uznaje małoletniego, który nie ukończył trzy­nastu lat za osobę nie mającą rozeznania. Konsekwencją tego jest wyłączenie odpowiedzialności takiego małoletniego za szkodę, któ­rą wyrządził przez swój czyn (wyjątek od tej zasady, przewidziany jest w art. 428 k.c.)

Za szkodę, którą wyrządził małoletni przed osiągnięciem trzy­nastego roku życia odpowiada ten, kto nad nim w chwili wyrzą­dzenia szkody sprawował nadzór. Sprawujący nadzór nad mało­letnim odpowiada za wyrządzoną przez niego szkodę w razie speł­nienia przesłanek określonych przepisem art. 427 k.c.

Z chwilą ukończenia trzynastego roku życia małoletni naby­wa tzw. zdolność deliktową. Wyraża się ona w tym, że obowiązu­jące przepisy prawa przypisują takiemu małoletniemu zdolność działania z rozeznaniem w zakresie czynów niedozwolonych (deliktów), a w następstwie — ponoszenie odpowiedzialności za szko­dę spowodowaną danym czynem. Przepisy kodeksu cywilnego nie nakładają na sąd obowiązku badania stopnia rozeznania sprawcy w każdym wypadku wyrządzenia szkody przez małoletniego.

W dziedzinie zdolności deliktowej więc kodeks zrównuje małolet­niego powyżej trzynastu lat z osobami pełnoletnimi. Rozwiązanie przyjęte w odniesieniu do czynów niedozwolonych małoletniego odbiega nieco od unormowania w zakresie zdolności do czynności prawnych, ale też obie kategorie działań różnią się w sposób istotny.

W kontekście naszych zainteresowań spadający na osobę spra­wującą nadzór nad małoletnim obowiązek naprawienia szkody, którą wyrządził pozostający pod nadzorem, obciąża tę osobę dla­tego, że nie wywiązała się należycie ze swego obowiązku nadzoru i że nie uczyniła zadość temu obowiązkowi. Wskutek tego możli­wość zastosowania omawianej sankcji oddziałuje prewencyjnie, za­pobiega nienależytemu wykonywaniu nadzoru nad dziećmi — chro­niąc tym samym interesy i dobro dziecka oraz interesy osób, któ­rym wskutek nienależytego sprawowania nadzoru, pozostające pod ich nadzorem dziecko mogłoby wyrządzić szkodę. Inaczej mówiąc, funkcja prewencyjna obowiązku odszkodowawczego zapobiega na­ruszaniu sfery cudzych interesów.

Odpowiedzialność karna.

Odpowiedzialność karną nieletnich reguluje w zasadniczej części ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich i kodeks karny.

Zgodnie z postanowieniami ustawy stosuje się ją do osób które nie ukończyły 18 lat - w celu zapobiegania i zwalczania demoralizacji, w stosunku do osób, które dopuściły się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17 ,i w stosunku do osób, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby 21 lat.

Następnie ustawa stanowi, że przewidziane w niej środki podejmuje się w wypadkach, gdy nieletni wykaże przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego.

W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekunów ich obowiązków wobec nieletniego uwzględniając przy tym interes społeczny.

W postępowaniu z nieletnimi bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego.

Zawsze zamiast postępowania przed sądem może być zastosowane postępowanie mediacyjne, prowadzone przez instytucję lub osobę godną zaufania.

Wobec nieletniego mogą być zastosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym

W szczególności sąd rodzinny może:

1. udzielić upomnienia

2. zobowiązać do określonego zachowania, w szczególności do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze terapeutycznym lub szkoleniowym

do zaniechania używania alkoholu lub innego środka odurzającego, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach.

3. ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów

4. ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji lub osoby udzielającej poręczenia za nieletniego.

5. zastosować nadzór kuratora

6. skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji lub instytucji zajmujących pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją

7. orzec zakaz prowadzenia pojazdów

8. orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego

9. orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo - wychowawczej albo ośrodku szkolno - wychowawczym

10. orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym - ale w zasadzie tylko wtedy, gdy nieletni dopuścił się czynu karalnego, jeżeli dodatków przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.

Sąd rodzinny może także zobowiązać rodziców lub opiekunów do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego , a także do ścisłej współpracy ze szkołą, poradnia, zakładem pracy w którym nieletni jest zatrudniony, lekarzem lub zakładem leczniczym. Może także zobowiązać rodziców lub opiekunów do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.

Jeżeli nieletni jest upośledzony umysłowo, chory psychicznie, lub stwierdzono inne zakłócenie czynności psychicznych, bądź nałogowe używanie alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodziny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej sąd może umieścić go w odpowiedniej placówce opiekuńczo - wychowawczej a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki - w domu pomocy społecznej.

W sprawach nieletnich nie stosuje się niektórych grup przepisów np. o postępowaniu uproszczonym, o postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego, o powództwie cywilnym

Ustawa nakazuje ustanawia też obowiązek powiadamiania opiekunów nieletniego, policji szkoły, sądu rodzinnego, przez wszystkie osoby którym wiadome jest istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego lub popełnienia przez niego czynu karalnego.

Nieletni może również odpowiadać na podstawie przepisów kodeksu karnego.

Jeżeli wyjdzie to na jaw toku postępowania sędzia rodziny wydaje postanowienie o przekazaniu sprawy prokuratorowi. Postępowanie toczy się według przepisów postępowania karnego, z tym że np. tymczasowe aresztowanie może być zastosowane tylko wtedy, gdy umieszczenie w schronisku dla nieletnich byłoby niewystarczające, przesłuchanie nieletniego przez policje odbywać się powinno w obecności rodziców, opiekuna lub obrońcy, a jeżeli zapewnienie ich obecności byłoby niemożliwe, to należy wezwać nauczyciela, przedstawiciela centrum pomocy rodzinie, lub organizacji społecznej do której zadań statutowych należy oddziaływanie wychowawcze na nieletnich lub wspomaganie procesu ich resocjalizacji.

Na zasadach określonych w kodeksie karnym odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. - jest to ogólna granica odpowiedzialności.

Zgodnie z art. 10 § 2 no­wego k.k. nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się jednego lub kilku spośród wyczerpująco wymienionych w tym przepisie czynów zabronionych, może odpowiadać na zasadach w tym kodeksie określonych, jeżeli przemawia­ją za tym: okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właści­wości i warunki osobiste, a w szczegól­ności bezskuteczność stosowanych po­przednio środków wychowawczych lub poprawczych.

Do przestępstw tych kodeks karny zalicza:

1. zamach na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (art. 134 k. k.)

2. zabójstwa i morderstwa(art. 148 § 1,2,lub 3k.k )

3) umyślne ciężkie uszkodzenie ciała (art. 156 § l lub 3 k.k.);

4) umyślne sprowadzenie katastrofy go­dzącej w bezpieczeństwo powszechne (art. 163 § l lub 3 k.k.);

5) przejęcie kontroli nad statkiem wod­nym lub powietrznym przez sprawcę sto­sującego podstęp, gwałt na osobie lub groź­bę bezpośredniego użycia takiego gwałtu (art. 166 k.k.);

6) umyślne sprowadzenie katastrofy w komunikacji (art. 173 § l lub 3 k.k.);

7) zgwałcenie ze szczególnym okrucień­stwem lub wspólnie z inną osobą (art. 197 § 3 k.k.);

8) wzięcie lub przetrzymanie zakładni­ka (art. 252 § l lub 2 k.k.);

9) rozboje (art. 280 k.k.).

Wymierzając karę nieletniemu ,albo młodocianemu sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować. (młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.).Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.

W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sad zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze, albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy , jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. (należy pamiętać, że przestępstwo może być zbrodnią lub występkiem. Zbrodnia jest zagrożona karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat trzech.).

Przy wymierzaniu kary, sad może zastosować nadzwyczajne złagodzenie, a orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo.

Nie ma żadnych wątpliwości co do tego, że zwalczanie przestępczości nieletnich, a w szczególności jej zapobieganie, wymaga całych kompleksów działań, podejmowa­nych w różnych dziedzinach życia. Przepi­sy kodeksu karnego stanowić mogą tylko środek uzupełniający.

Literatura:

1. St. Dmowski. St. Rudnicki - Komentarz do kodeksu cywilnego. Wyd. Lexis - Nexis ,

2. Warszawa 2003

3. Kodeks cywilny Tom 1 - trzecie wydanie pod red. K. Pietrzykowskiego Wyd. C. H Beck Warszawa 2002, z serii Duże Komentarze Becka

4. Podstawy prawa cywilnego i handlowego pod red. E. Gniewka, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego - Wrocław 1998r.

5. Kodeks karny -, ustawa z dnia 6 czerwca 1997r Dz. U. Nr 88, poz.553 ze zmianami

6. Kodeks postępowania karnego , ustawa z dnia 6 czerwca 1997r, Dz. U. Nr 89, poz.555 ze zmianami.

7. T. Bojarski, E. Skrętowicz - Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem. Lublin. Wydawn. UMCS 2002r. T. Bojarski, E. Skrętowicz - Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem. Lublin. Wydawn. UMCS 2002r.

---