Poznawanie rzeczywistości przez niewidomych.
Zjawiskiem zwiększającym możliwość poznania otaczającego świata przez ludzi niewidomych jest kompensacja zmysłów. Ma ona na celu zastąpienie wrażeń wzrokowych przez inne, będące z pierwszymi w korelacji. Im ściślejsza będzie ta korelacja, tym prawdziwszy będzie wytworzony obraz świata i tym lepsze porozumienie z widzącymi. Najbardziej naturalną formą kompensacji wzroku i słuchu jest kompensacja w obrębie tego samego analizatora, którego jakaś część została uszkodzona. Kompensacja ta ma charakter fizjologiczny i odbudowa czynności analizatora następuje poprzez własne ośrodki zapasowe ustroju. Kompensacja dokonywana za pomocą innego analizatora polega na zastępczym przejęciu funkcji analizatora, który uległ całkowitemu uszkodzeniu przez inny. U człowieka nie może nastąpić zastępstwo zmysłów w znaczeniu doskonalenia obwodowych narządów recepcyjnych - ich pobudliwość nie podlega wyćwiczeniu. Natomiast zdolność wysubtelnienia prostego różnicowania podlega rozwojowi osobniczemu, co stanowi podstawę wystąpienia zjawiska indywidualnego przystosowania do warunków środowiska. Zadanie kształcenia zmysłów musi być połączone z kształceniem całości procesów psychicznych danego człowieka. Tłumaczone jest to powstawaniem w korze mózgowej dynamicznych układów strukturalnych opartych na różnych wrażeniach zmysłowych, które wchodząc w nowe całości bogacą stosunki między nimi i nabierają nowych znaczeń przez większą złożoność.
Niewidomi posługują się wieloma analizatorami, jednakże analizator dotykowy odgrywa u nich rolę wiodącą. Bez niego zjawiska takie jak ciężar, twardość, byłyby bezpośrednio nieuchwytne, percepcja formy i kształtu również w dużej mierze opiera się na dotyku. Percepcja dotykowa związana jest głównie z uciskiem na narząd dotykający oraz z jego ruchem. W procesie bezpośredniej percepcji dotykowej niewidomi badają najpierw ogólne właściwości przedmiotu, następnie za pomocą kolejnych ruchów rąk, czy tez całego ciała poznają jego poszczególne cechy. Percepcja dotykowa zawsze wymaga skupienia świadomej uwagi, przebiega wolniej i jest znacznie bardziej mecząca, niż percepcja wzrokowa. Uwaga dotykowa u osób niewidomych umożliwia im odczucie jakości dotykowych o wiele subtelniejszych i bardziej złożonych oraz jaśniej zarysowujących się w świadomości niż mogą to osiągnąć widzący. Przy percepcji jakiegoś przedmiotu wyczuwanego dotykiem, do powstania wyobrażenia dotykowego odpowiadającego rzeczywistości, muszą współdziałać ze sobą wrażenia ruchowe (odgrywające decydującą rolę) oraz sytuacyjne. Różnica między niewidomymi a widzącymi polega na ich nastawieniu. Wzrok ogarnia jednorazowo całość obrazu, natomiast dotyk wytwarza pojęcie kształtu i przez scalanie poszczególnych spostrzeżeń, buduje całkowity obraz przedmiotu. Wzrokowe oraz dotykowo - ruchowe spostrzeżenia przestrzenne mają wspólne cechy charakterystyczne: postaciowanie przedmiotu, określenie jego kształtu i wzajemnego związku między częściami a całością. Czynnikiem prowadzącym poznanie do osiągnięcia większego stopnia doskonałości jest wielokrotne powtarzanie doświadczenia (wprawa). Dyspozycje percepcji dotykowej osoby niewidzące wyrobiły sobie właśnie pod wpływem ćwiczeń. Wprawa prowadzi do coraz bardziej precyzyjnego spostrzegania dotykowego. Jeśli chodzi o dotyk, rozróżnia się bierny i czynny. W skład dotyku biernego wchodzą: wrażenia dotknięcia, ucisku, ciepła i zimna. Przy nim następuje szybka adaptacja i znieczulenie powierzchni dotykającej ciało. Jeśli do wrażeń dotyku biernego dołączą się wrażenia związane ze zmianą miejsca jako następstwo poruszania się narządu dotykającego, dotyk staje się czynny. Dzięki niemu niewidomy może z dużą dokładnością określić kształt i cechy badanego przedmiotu.
Kompensacyjną rolę w życiu osób niewidomych pełni także słuch. Dzięki większej koncentracji wewnętrznej niewidomi są bardziej wrażliwi na dźwięki i im zawdzięczają większość spostrzeżeń o otaczającym świecie. Niewidomi poznają po głosie ludzi i ich nastrój, orientują się w otoczeniu. Większe wyćwiczenie narządu słuchu powoduje u tych osób większą wrażliwość słuchu, niż u osób widzących. Dla niewidomych najcenniejsze są dźwięki o umiarkowanym natężeniu, pozwalające na dostrzeganie ich wielkości i powodujące koncentrację uwagi. Natomiast dźwięki o bardzo silnym natężeniu wszystko zagłuszają, wywołują dezorientację i utrudniają poruszanie się. Przy różnicowaniu podniet dźwiękowych dużą rolę odgrywa uwaga w połączeniu z pamięcią oraz zdolność wyciągania prawidłowych wniosków. Ważne jest także określenie kierunku, z którego pochodzi dźwięk oraz odległości od źródła dźwięku. Pewne znaczenie poznawcze ma dla niewidomych tzw. zmysł przeszkód, zlokalizowany w okolicy czoła i skroni, a niekiedy także policzków. Jego działanie polega na wywoływaniu lekkiego ucisku, gdy niewidomy w niewielkiej odległości od siebie napotyka dany przedmiot, znajdujący się na poziomie twarzy. Struktura zmysłu przeszkód składa się z czterech głównych członów. Pierwszy to człon zmysłowy, powstający na tle specyficznych wrażeń dotykowo - słuchowych, wywołanych obecnością przeszkody. Drugi to człon intelektualny, polegający na zrozumieniu grożącego niebezpieczeństwa. Trzeci to człon emocjonalny w postaci obawy lub niepokoju wobec zagrażającego niebezpieczeństwa, natomiast czwarty jest członem reakcji ruchowej osobnika. Ma on na celu uniknięcie niepożądanego zetknięcia. Drugi układ sygnałowy rozwija się u niewidomych bardzo dobrze, lecz wykazuje tendencję do pomijania pierwszego układu i często przerasta go, co powoduje wybujałość fantazji. Drugi układ sygnałowy odgrywa kierowniczą rolę w kompensacji jako mechanizm wyższej analizy i syntezy oraz jako środek komunikowania się z myślą ludzką. Słowo informuje niewidomych o zjawiskach, sytuacjach i zmianach, które zachodzą w przestrzeni i w czasie, a są niedostępne poznaniu zmysłowemu.
Brak wyobrażeń wzrokowych powoduje zwiększenie roli wyobrażeń innego typu. Wyobrażenie słuchowe są najbogatszym źródłem życia intelektualnego i uczuciowego niewidomych. Odgrywają bowiem istotna rolę w trzech dziedzinach: poznania (w połączeniu z wyobrażeniami dotykowymi, kinestetycznymi i innymi informują niewidomego o odległości i położeniu przedmiotów, ułatwiając orientację w przestrzeni), mowy (pozwalają na wyuczenie się mowy i posługiwanie się nią, co ułatwia kontakt z innymi ludźmi i umożliwia zdobycie doświadczenia) oraz doznań estetycznych (pozwalają na przeżywanie piękna opisów literackich, choć pod względem treści utwory nie zawsze są zrozumiane przez niewidomego). Wyobrażenia dotykowe powstają nie tylko dzięki dotykowym doznaniom ręki, ale także języka i warg. Zwłaszcza ważne jest to dla poznania kształtu i budowy drobnych przedmiotów oraz materiału, z jakiego zostały one wykonane. Dzięki zróżnicowanym technikom poznawania dotykowego, wyobrażenia tego typu są bogate. Z wyobrażeniami dotykowymi łączą się wyobrażenia kinestetyczne. Ułatwiają one orientację przestrzenną. Tak jest w przypadku czasu trwania ruchu mierzonego liczbą kroków, który umożliwia wytworzenie wyobrażenia przebytej drogi. Stosunki czasowe przechodzą przy tym w przestrzenne. Wyobrażenia zastępcze natomiast są substytutami psychicznymi tych treści poglądowych, które ludziom niewidzącym są niedostępne, a odgrywają ważną rolę w kształtowania ich świata wyobrażeń i pojęć. Bodźcem wywołującym te wyobrażenia są słowa osób z otoczenia. Tylko część wyrazów używanych przez niewidomych posiada pełne pokrycie w treści ich wyobrażeń, co zmusza ich do wypełniania powstałej luki właśnie wyobrażeniami zastępczymi. Są one wyrazem dążności niewidomych do zdobycia jak największej ilości danych o świecie i do wyrównania poniesionej straty. Jeśli chodzi o wyobrażenia przedmiotów, to są one konstrukcją uwarunkowaną wrażeniami pochodzącymi z wielu receptorów zmysłowych. To, co widzący ujmuje jednym spojrzeniem, niewidomy musi ustalić po dłuższym badaniu za pomocą dotyku, słuchu czy powonienia. Przy zaznajamianiu się z dużym przedmiotem niewidzący w procesie obserwacji wytwarza sobie całościowy obraz tego przedmiotu, co wymaga uzdolnień syntezujących i procesu abstrakcji. Mimo to, wyobrażenia tych osób są uboższe i mniej dokładne niż u osób widzących. Dzieje się tak dlatego, że wyobrażenia są tym wierniejsze, im większa jest ilość i wyrazistość danych zmysłowych. Z wyobrażeniami przedmiotów wiążą się wyobrażenia przestrzeni. Ich warunkiem wytworzenia jest oddziaływanie przedmiotów lub zjawisk charakteryzujących daną przestrzeń. Należą one do najbardziej skomplikowanych, ponieważ należy w nich brać pod uwagę wiele czynników: rozciągłość, położenie, formę, kierunek, głębokość. W ich tworzeniu wiodącą rolę pełni dotyk i słuch. Nie wiadomo jednak, czy przestrzeń w wyobrażeniach niewidomych jest równoznaczna z przestrzenią osób widzących. Im bogatsze są wyobrażenia przestrzenne, tym łatwiejsza staje się orientacja przestrzenna. Jest to podstawowy warunek zaradności i samodzielności życiowej niewidomych, której tak bardzo potrzebują.
Bibliografia:
W. Dolański, Czy istnieje zmysł przeszkód u niewidomych, Warszawa 1954.
Z. Sękowska, Kształcenie dzieci niewidomych, Warszawa 1974.