Kryminologia antynaturalistyczna
Koncepcje naznaczenia społecznego
Rozwój nurtu antynaturalistycznego we współczesnej socjologii zachowań dewiacyjnych i kryminologii zapoczątkowany został w latach pięćdziesiątych XX wieku przez kierunek określany teorią naznaczenia społecznego, teorią stygmatyzacji lub teorią etykietowania. Ze względu na związki łączące ten kierunek z socjologiczną teorią symbolicznego interakcjonizmu, określa się go także mianem podejścia interakcjonistycznego.
1. Koncepcja dewiacji wtórnej - Edwin Lemert
źródłem inspiracji było pojęcie jaźni odzwierciedlonej,
każda jednostka ma zdanie na temat samej siebie, posiada samoocenę, która wywiera istotny wpływ na jej zachowania,
zasadniczy wpływ na kształtowanie się owego „ja” każdej jednostki,
szczególnie ważne są sądy i oceny ze strony „innych” ludzi, którzy mają dla jednostki istotne znaczenie, kształtowanie obrazu samego siebie jest wynikiem skomplikowanego procesu interakcji zachodzącej pomiędzy tą jednostką a otoczeniem,
takie spojrzenie na mechanizmy zachowania doprowadziło do zaproponowania rozróżnienia dwóch pojęć: dewiacji pierwotnej oraz dewiacji wtórnej,
rozróżnienie to opierało się na próbie rozdzielenia zjawisk społecznych i procesów psychicznych przed i po dopuszczeniu się przez jednostkę zachowania naruszającego normę,
tym co interesuje Lemerta jest społeczna reakcja pojawiająca się w momencie uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, a szczególnie problem konsekwencji tej reakcji dla jednostki uznanej za dewianta czy przestępcę,
te konsekwencje, które można określić mianem reakcji jednostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania, to właśnie wspomniana dewiacja wtórna,
konsekwencją naruszenia jakichś norm społecznych, a raczej uznania przez grupę, że takie naruszenie miało miejsce jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i związana z tym stygmatyzacja, czyli „proces nadawania jednostkom widocznych oznak moralnej niższości”,
jedną z konsekwencji działania instytucji kontroli społecznej jest nadawanie jednostkom etykiet dewiantów, chorych umysłowo, homoseksualistów, narkomanów, złodziei, zabójców itp.
2. „Outsiderzy” - Howard S. Becker
świat społeczny jest pewnym konstruktem o społecznym rodowodzie,
konstrukt ten powstaje w procesie interakcji, w jakie wchodzą między sobą jednostki i grupy społeczne,
w procesie interakcji ludzie nadają przedmiotom, zjawiskom i zachowaniom określone znaczenia, o których decyduje interakcja,
dewiacja też jest cechą, do której ma zastosowanie ten proces, cecha ta jest konsekwencją dokonania przez grupę społeczną określonej interpretacji zachowania i nadania mu określonego znaczenia,
zachowaniem dewiacyjnym jest zachowanie, które ludzie tak naznaczają,
tak więc dewiacyjność zachowania przestaje być fakt naruszenia tak czy inaczej rozumianej normy społecznej, a staje się nim społeczna reakcja na dane zachowanie,
brak reakcji, nawet jeśli teoretycznie można mówić o naruszeniu jakiejś normy, oznacza, że nie ma mowy o zachowaniu dewiacyjnym,
cechą procesu definiowania jednostki jako dewianta nie jest jej zachowanie, ale raczej interpretacje, jakie inni czynią na temat tych zachowań, bez względu na to, czym te zachowania są,
wprowadzono pojęcie tzw. „karier dewiacyjnych” - utrwalania się u osób, którym otoczenie nadało etykietę i status dewianta, zachowań sprzecznych z normami i oczekiwaniami społecznymi,
istotą procesu powstawania kariery dewiacyjnej jest to, że status i rola dewianta zaczynają w percepcji społecznej dominować nad innymi rolami społecznymi jednostki - jednostka jest traktowana jako dewiant niezależnie od innych ról społecznych,
dotknięta naznaczeniem jednostka może mieć trudności w pełnieniu konwencjonalnych ról społecznych,
jednostka raz uznana za dewianta jest bacznie obserwowana przez społeczeństwo,
zachowania przez nią dokonywane, które u innych są „normalne”, u niej będą postrzegane jako podejrzane lub jako kolejne przejawy dewiacji,
może stworzyć się mechanizm błędnego koła - ostrzejsze sankcje społeczne mogą pogłębiać zachowania dewiacyjne,
naznaczenie może skutkować prognozą samorealizującą - jednostka uczy się bycia dewiantem, wierzy w to i w końcu staje się nim.
3. Proces naznaczania społecznego w ujęciu Edwina M. Schura
1) stereotypizacja:
w każdej zbiorowości ludzkiej funkcjonują rozmaite wyobrażenia, sądy i opinie na temat jednostek i grup społecznych - pozytywne lub negatywne, które pozwalają szybko i sprawnie porządkować rzeczywistość społeczną i ustosunkować się wobec innych ludzi i grup społecznych,
są to daleko uproszczone sposoby postrzegania rzeczywistości i mogą być od niej całkowicie oderwane,
jednostka uznana za dewianta zaczyna być postrzegana przez otoczenie przede wszystkim przez pryzmat określonego negatywnego stereotypu przestępcy, który funkcjonuje niezależnie od tego, kim w rzeczywistości taka osoba jest.
2) retrospektywna interpretacja:
ujawnienie, że dana osoba jest homoseksualistą czy dopuściła się kradzieży, powoduje, iż otoczenie zaczyna interpretować jej przeszłe zachowania, które dotychczas nie budziły zastrzeżeń, przez pryzmat wspomnianego negatywnego stereotypu,
problem polega na tym, iż inne jednostki utrzymujące dotychczas z dewiantem kontakty mogą przeżywać silny dysonans poznawczy,
okazuje się nagle, że osoba ta „zawsze taka była”, następuje nagłe „olśnienie” normalizujące sytuację, wykazujące, że to, co zostało ujawnione nie było niczym niespodziewanym, a dotychczasowe związki z tą osobą wynikały stąd, że zdołała ona oszukać otoczenie, ukryć swoje prawdziwe oblicze.
3) negocjacje:
jednostka, do której przyłożono etykietę dewianta nie jest bezsilna, może bowiem dojść do negocjacji pomiędzy jednostką a otoczeniem na temat jej statusu dewiacyjnego,
w skrajnych przypadkach może dojść nawet do całkowitego pozbycia się negatywnego stygmatu, w wielu innych przypadkach jego osłabienie bądź redukcję,
możliwości obrony zależeć mogą od całego szeregu okoliczności, takich jak np. pozycja społeczna danej jednostki, rodzaj przypisywanego zachowania dewiacyjnego, rygoryzm otoczenia, itp.
4) pochłanianie ról:
pomimo możliwości negocjacji proces stygmatyzacji prowadzi często do zjawiska pochłaniania ról,
jedna z ról społecznych pełnionych przez dewianta nabiera charakteru roli czy też statusu dominującego,
wszystkie inne role społeczne zostają w percepcji społecznej podporządkowane lub też pochłonięte przez tę rolę dominującą,
dla osoby naznaczonej oznacza to, że będzie ona przede wszystkim złodziejem, zanim będzie ojcem, mężem, sąsiadem, kolegą, pracownikiem, itp.,
identyfikacja dewiacyjna rozciągnięta zostaje na całość aktywności danej osoby.
4. Wizja dewiacji i przestępstwa w ujęciu Davida Matzy
koncepcja Davida Matzy opera się na rozróżnieniu pomiędzy pojęciami patologii i zróżnicowania i wynikającym stąd przeciwstawieniu pozytywistycznej postawie korekcjonalizmu wobec zjawisk dewiacyjnych postawy, którą zaproponował on określić mianem docenienia,
nie ma żadnych obiektywnych kryteriów zdrowia i patologiczności, wizja obrazu świata społecznego jako skrajnie zatomizowanego, stanowiącego wielość równouprawnionych grup,
rzeczywistość społeczna to seria alternatywnych rzeczywistości, z których każda ma własne znaczenie i żadna z nich nie jest zdrowa lub patologiczna,
dewiacja i dewiant powinni zostać docenieni, to znaczy zaakceptowani takimi, jakimi są,
postulat prawa do bycia odmiennym,
zachowania dewiacyjne są traktowane jako jedna z wielu możliwych adaptacji do rzeczywistości, której nie może jednak znieść konwencjonalne społeczeństwo, uciekające się w związku z tym do brutalnych metod czynienia odmieńców na powrót normalnymi.
Koncepcje nurtu kryminologii konfliktowej
1. Analiza konfliktowa wg Thomasa Bernarda
warunki społeczne i środowiskowe, w jakich żyją ludzie, decydują o ich interesach i celach oraz kształtują ich systemy wartości,
zachowanie człowieka jest na ogół zgodne z wyznawanymi przez niego wartościami, zatem tworzenie prawa jest rezultatem wielu przeprowadzonych konfliktów oraz podjętych kompromisów między grupami społecznymi mającymi różne wartości i interesy,
im wyższa jest polityczna i ekonomiczna pozycja danej grupy społecznej, tym bardziej prawo ma tendencję do reprezentowania wartości i interesów owej grupy,
im wyższa jest ekonomiczna i polityczna pozycja danej grupy, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo, że wzory zachowania charakterystyczne dla tej grupy będą naruszały prawo,
im niższa jest pozycja ekonomiczna i polityczna danej grupy, tym większe jest prawdopodobieństwo, że wzory zachowania tej grupy będą niezgodne z ustalonym prawem,
koncentracja przestępczości ujawnionej ma miejsce w ramach niższych warstw społecznych.
2. Teoria konfliktu grupowego wg Georga Volda
dla zarysowania tej koncepcji konieczne jest zdefiniowanie zjawiska konfliktu grupowego: człowiek jest istotą grupową, bowiem społeczeństwo stanowi zbiór grup utrzymywanych w zmiennej, lecz dynamicznej równowadze przeciwstawnych interesów grupowych; grupy społeczne powstają, gdy jednostki posiadają wspólne interesy i potrzeby; do konfliktu dochodzi wtedy, gdy interesy i cele grup zaczynają nachodzić na siebie,
w przypadku zaistnienia konfliktu wartości i interesów różnych grup społecznych dochodzi zawsze do mobilizacji w procesie tworzenia prawa jednej grupy przeciwko drugiej, poprzez wpływanie na zmiany w prawie,
grupa, która zdoła uzyskać większe poparcie członków legislatywy dla swoich propozycji, uzyskuje korzystny dla siebie kształt prawa,
zatem przestępstwo może być traktowane jako zachowanie członków grupy mniejszościowej, ponieważ pozostaje w sprzeczności z poglądami większości i dlatego te zachowania są przez tę grupę kryminalizowane.
3. Teoria kryminalizacji wg Austina Turka
podwaliną teoretyczną było założenie, że przestępstwo i „bycie przestępcą” stanowi cechy definiowane i nadawane przez członków społeczeństwa,
to ludzie nadają pewnym zachowaniom i działaniom określenie przestępcze, czyli decydują o tym, co należy do zbioru przestępstw,
każde społeczeństwo dzieli się na dwie grupy: dominującą - władzę: grupę podejmującą decyzję i tworzącą prawo i podporządkowaną - grupę poddanych, której prawo dotyczy, ale która nie ma wpływu na treść prawa,
prawo jest tworem grupy posiadającej władze i zorganizowanej politycznie,
władza tworzy prawo, ustala i nazywa pewne kategorie przestępstw,
kryminalizacja stosowana jest najczęściej wobec osób o niskim statusie społeczno-ekonomicznym oraz wobec mniejszości,
wskutek tego utworzony system społeczny funkcjonuje dobrze, dopóki związki łączące władzę i poddanych nie ulegają zakłóceniu i poddani nie zaczynają dostrzegać niesprawiedliwości sytuacji, w której się znajdują,
zakłócenia systemu równowagi między dwiema grupami prowadzą do tego, że władza może używać zbyt dużo lub też zbyt mało przymusu, co może prowadzić do destabilizacji systemu,
łamanie prawa oznacza wskaźnik załamania się lub brak władzy.
Problematyka ofiary przestępstwa w kryminologii
Termin „wiktymologia” pojawił się w literaturze kryminologicznej dopiero z końcem lat czterdziestych XX wieku. Wiktymologia jest nauką niezwykle dynamiczną. Wyniki badań oraz rozważań teoretycznych prezentowane są co trzy lata na międzynarodowych sympozjach wiktymologicznych.
Koncepcje wiktymologii:
wiktymologia ogólna: ujmowana jako samodzielna, odrębna dyscyplina naukowa, zajmująca się wszystkimi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia: ofiary sił przyrody oraz działań ludzkich,
nowa wiktymologia: zajmuje się ofiarami praw człowieka oraz ofiarami przestępstw (w tym ofiarami nadużyć władzy),
wiktymologia jako nauka o cierpiącym człowieku: osoby zagrożone, pokrzywdzone lub unicestwione przez działanie lub zaniechanie człowieka bądź strukturę, organizację będącą jego wytworem,
wiktymologia kryminalna: najwęższa koncepcja, ujmująca wiktymologię jako subdyscyplinę kryminologii, przedmiotem której są ofiary pokrzywdzone przestępstwem.
Definicja ofiary
nie ma jednej definicji ofiary,
wiktymologia kryminalna operuje pojęciem, które jest w literaturze rozumiane przynajmniej na trzy sposoby: pierwszy (najwęższy) - ofiarą przestępstwa jest konkretny człowiek, który ponosi szkodę, doznaje nieuzasadnionej krzywdy lub cierpienia w wyniku popełnionego przestępstwa, drugi (szerszy) - oprócz jednostki ludzkiej ofiarą jest także grupa lub instytucja pokrzywdzona lub poszkodowana, trzeci (najszerszy) - nie tylko jednostka ludzka czy instytucja, lecz również porządek moralny lub prawny, zagrożony, poszkodowany lub zniszczony przez czy karalny,
definicja z Deklaracji o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy z 1985 r.: ofiarami są osoby, które, indywidualnie lub zbiorowo, poniosły uszczerbek w zdrowiu fizycznym lub psychicznym, doznały zaburzeń emocjonalnych, strat materialnych lub istotnego naruszenia swoich podstawowych praw w wyniku działania lub zaniechania będącego naruszeniem ustaw karnych obowiązujących w państwach członkowskich, w tym również ustaw dotyczących przestępczego nadużycia władzy.
Typologie ofiar
wiktymność: podatność i predyspozycje do stawania się ofiarą.
typy ogólne ofiar najbardziej narażone na pokrzywdzenie przestępczość (o najwyższej wiktymności): ludzie młodzi, kobiety, ludzie starsi, niedorozwinięci psychicznie lub wykazujący zaburzenia psychiczne, imigranci i mniejszości, osoby ociężałe umysłowo,
typy psychologiczne ofiar najbardziej narażone na pokrzywdzenie przestępczość: osoby depresyjne, żądne zysku i zachłanne, osoby lubieżne i rozpustne, osoby terroryzujące otoczenie, osoby samotne, osoby uwikłane w szczególnie trudne sytuacje,
„urodzona ofiara” - jednostka, która „przyciąga” do siebie przestępców z powodu stałej predyspozycji do roli ofiary (staje się ofiarą recydywistą, wielokrotnie pokrzywdzoną przestępstwem).
Rola ofiary w procesie wiktymizacji
przyczynienie się ofiary do popełnienia przestępstwa - są sytuacje, w których ofiara jak gdyby rozpoczyna zdarzenie - pierwsza używa siły fizycznej przeciwko przyszłemu sprawcy, wyciąga broń, wszczyna kłótnię, prowokuje sprawcę, wywołuje lub ułatwia popełnienie przestępstwa,
„wina ofiary” - koncepcja, która mówi, że stopień winy ofiary powinien znaleźć odzwierciedlenie w sposobie karania sprawcy,
odpowiedzialność funkcjonalna - rozłożenie odpowiedzialności miedzy sprawcą i ofiarą w zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie.
Wiktymizacja pierwotna i wtórna
wiktymizacja pierwotna: proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa, którego konsekwencją jest wyrządzenie przez sprawcę szkody ofierze,
w zależności od rodzaju czynu przestępnego może polegać na utracie lub uszkodzeniu własności oraz doznaniu krzywdy fizycznej lub psychicznej,
wiktymizacja bezpośrednia dotyczy ofiary przestępstwa, wiktymizacja pośrednia dotyczy osób bliskich bezpośredniej ofiary oraz osób, która doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia,
wiktymizacja wtórna: powtórne doznanie krzywd i szkód w wyniku reakcji społecznej na wiktymizację,
można być wtórnie wiktymizowanym w wyniku reakcji najbliższego otoczenia w miejscu zamieszkania, pracy, szkole, gdyż ciekawość, oburzenie czy też potępienie środowiska może powodować w stosunku do ofiary efekt stygmatyzujący i utrudniać jej powrót do stanu sprzed popełnienia przestępstwa.
Pojednawcze sposoby rozwiązywania konfliktów karnych
jest to koncepcja rozwiązywania konfliktów karnych nieformalnie, poza organami wymiaru sprawiedliwości,
do form rozwiązywania konfliktów zalicza się głównie: arbitraż, koncyliację, mediację,
arbitraż - procedura pojednawcza, w której strony konfliktu zwracają się do osoby trzeciej, neutralnej, arbitra, aby rozpatrzyła sprawę i wybrała sprawiedliwe rozwiązanie,
koncyliacja - strony konfliktu same rozwiązują konflikt w obecności osoby trzeciej, obserwatora, którego sama obecność i autorytet zapewniają klimat sprzyjający porozumieniu się,
mediacja - proces pojednawczy, w którym rola mediatora nie ogranicza się tylko do obecności ani też sam nie rozwiązuje on konfliktu, lecz wspólnie ze stronami skonfliktowanymi stara się znaleźć satysfakcjonujące dla nich rozwiązanie,
warunki przeprowadzenia mediacji: dobrowolność, prostota dowodowa (niebudzące wątpliwości okoliczności sprawy), sprawca nie kwestionuje zarzucanego mu czynu.