Nurt pozytywistyczny
W ramach nurtu kryminologii pozytywistycznej wyróżnia się niekiery trzy kierunki: biologiczny, psychologiczny i socjologiczny. Z podziału trójczłonowego należy jednak zrezygnować, gdyż cechy somatyczne pełnią jedynie rolę zewnętrznego wskaźnika kryminogennego ukształtowania psychiki. Stąd w nurcie pozytywistycznym zostają wyróżnione tylko dwa kierunki, tj. biopsychologiczy oraz socjologiczny.
Założenia kierunku biopsychologicznego:
decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębne indywiduum,
niektóre z tych cech - dziedziczone, wrodzone lub nabyte (np. w wyniku urazu lub choroby) - tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych,
można ustalić, jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych, czyli możliwe jest wykrycie związku przyczynowego między określoną cechą a określonym zachowaniem,
ustalenie takiego związku jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawisku.
Założenia kierunku socjologicznego:
na zachowanie człowieka rozstrzygający wpływ wywierają czynniki społeczne,
niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępne, a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań,
można ustalić, jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne,
usunięcie takich czynników lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości.
Klasyfikacja teorii biopsychologicznych i socjologicznych.
Teorie biopsychologiczne
A. teorie kładące nacisk na cechy somatyczne:
a) teorie antropologiczne,
b) koncepcje nawiązujące do genetyki (dziedziczenia cech, aberracji chromosomalnych),
c) koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego (OUN),
d) pozostałe koncepcje, m.in. zaburzeń biochemicznych.
B. teorie kładące nacisk na cechy psychiczne:
a) teorie konstytucjonalno-typologiczne,
b) koncepcje dotyczące nieprawidłowej osobowości,
c) koncepcje pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia).
Teorie socjologiczne
a) koncepcje ekologiczne,
b) teorie strukturalne,
c) teorie zróżnicowania kulturowego,
d) teorie uczenia się,
e) teorie kontroli.
Teorie biopsychologiczne
A) kładące nacisk na cechy somatyczne
a) teorie antropologiczne
najdonioślejszą teorią jest sformułowana przez C. Lombroso teoria „przestępcy z urodzenia”,
badania przeprowadzone na więźniach doprowadziły do twierdzenia, że niektórzy ludzie wykazują trwałą tendencję do popełniania przestępstw, którą można rozpoznać po cechach budowy ciała,
przestępca z urodzenia musiał mieć co najmniej sześć takich cech, występujących najczęściej w obrębie głowy (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości policzkowe, specyficzna budowa ucha), ale także polegających na odmiennościach budowy organów wewnętrznych lub płciowych, leworęczności itd. W zależności od konfiguracji takich cech można - zdaniem C. Lombroso - określić, na popełnianie jakich kategorii przestepstw jest nastawiony dany osobnik (przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu, seksualne, podpalenia itd.),
krytycy zarzucali C. Lombroso błędy metodologiczne (niewłaściwy dobór próby, jednostronność analizy), obwiniano go o zahamowanie rozwoju kryminologii,
z koncepcji C. Lomroso wywodzi się uznanie potrzeby odmiennego traktowania osób popełniających czyny karalne, lecz niezdolnych do ponoszenia odpowiedzialności karnej (wyłączenie winy), które we współczesnych kodeksach karnych znajduje odbicie w przewidywaniu tzw. Środków zabezpieczających, stosowanych wobec osób psychicznie chorych i zagrażających otoczeniu.
b) koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych
dziedziczenie skłonności do zachowań kryminalnych starano się potwierdzić poprzez badania: genealogiczne, bliźniąt, adopcyjne,
genealogiczne: najsłynniejszym badaniem było badanie genealogiczne rodziny oznaczonej kryptonimem Kallikak, gdzie prześledzono losy dwóch gałęzi tej rodziny wywodzących się od jednego protoplasty; jedną z gałęzi, zapoczątkowaną przelotnym pożyciem z kobietą z nizin społecznych, określono jako „złą”, drugą, wywodzącą się ze związku małżeńskiego odpowiadającego pozycji społecznej protoplasty, jako „dobrą”; stwierdzono, że w gałęzi „złej” wobec niemal 90% członków można wysunąć różnorodne zastrzeżenia co do ich społecznego funkcjonowania (alkoholizm, prostytucja, przestępczość, włóczęgostwo), w gałęzi „dobrej” zaś takie jednostki były wyjątkiem.
bliźniąt: we wszystkich badaniach znajdowano tendencję do zgodności zachowań u bliźniąt monozygotycznych, nie wykrywano albo wykrywano w stopniu nieznacznym u bliźniąt dwuzygotycznych,
adopcyjne: wskazywano na istotny związek między przestępczością rodziców naturalnych i ich dzieci, podczas gdy takich związków nie wykrywano w relacji: rodzice przybrani - dzieci adoptowane.
c) zaburzenia struktury chromosomów
chromosomy w komórce człowieka, których powinno być 46, ułożone są w 23 pary, z czeego 22 pary to tzw. Autosomy, a ostatnia tworzona jest przez chromosomy płciowe, określane symbolami X i Y,
w normalnym układzie u kobiet występują dwa chromosomy X, a u mężczyzn po jednym X i Y,
taki układ bywa jednak zaburzony, przy czym, w niektórych badaniach ustalono, że posiadanie dodatkowego chromosomu męskiego ma wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym.
d) koncepcje odwołujące się do zaburzeń OUN
wpływ ograniczonego uszkodzenia lub schorzenia ośrodkowego układu nerwowego na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zwłaszcza na zachowania kryminalne, nie jest wyjaśniony,
nie można przeczyć, że zmiany organiczne w OUN mogą przyczyniać się do powstawania zachowań kryminalnych, to przypadki takie mogą mieć znaczenie przy wyjaśnianiu jedynie nieznacznej części przestępnych zachowań,
psychiatrzy podkreślają znaczenie mikrouszkodzeń OUN prowadzące do dysfunkcji mózgowych, mikrouszkodzenia mogą powstać jeszcze w okresie życia płodowego, w czasie porodu, a także wskutek pozornie niegroźnych urazów mechanicznych głowy,
twierdzenia, że mikrouszkodzenia, czy choćby poważniejsze uszkodzenia OUN prowadziły nieuchronni do zachowań antyspołecznych, traktować trzeba jako neolombrozjanizm, przyjmujący założenie skrajnego determinizmu.
B) kładące nacisk na cechy psychiczne
a) koncepcje typów psychosomatycznych (konstytucjonalnych)
koncepcja łącząca właściwości psychiczne z cechami somatycznymi, wyróżniająca następujące typy psychosomatyczne: a) sangwinik - silnie reagujący i niewytrwały w działaniu, b) choleryk - silnie reagujący i wytrwały w działaniu, c) melancholik - słabo reagujący i wytrwały w działaniu, d) flegmatyk - słabo reagujący i niewytrwały w działaniu.
b) koncepcje nieprawidłowej osobowości
osobowość wg tej koncepcji to organizacja struktur poznawczych,
za istotną nieprawidłowość osobowości uznawane są zaburzenia w obrębie obrazu samego siebie, chodzi tu zwłaszcza o niezgodność między jaźnią subiektywną a odzwierciedloną,
wiązać się z tym może przekonanie o zmniejszonej własnej wartości albo - przeciwnie - wyobrażenie nadmierne w stosunku do realnych możliwości,
nie są wykluczone stany depresji oraz mała odporność na frustrację,
zespół ogólnego niepowodzenia: nikła odporność na stres, niewielka zdolność koncentracji, brak wytrwałości w realizowaniu celów, niskie kwalifikacje zawodowe, nadużywanie alkoholu.
c) psychopatia
najczęściej rozumie się psychopatię jako nieprawidłowe ukształtowanie osobowości,
niezdolność do trwałych związków uczuciowych (upośledzenie sfery uczuciowości wyższej),
przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji zachowania,
zachowania impulsywne,
brak poczucia winy,
nieumiejętność odroczenia gratyfikacji,
skłonność do agresji.
II. Teorie socjologiczne
a) koncepcje ekologiczne
wpływ środowiska na zachowanie człowieka jest oczywisty, skłania to do poszukiwania związków między zachowaniem przestępnym a środowiskiem, ograniczonym nierzadko do wpływów klimatycznych lub ukształtowania terenu.
Rozwój badań określanych jako ekologiczne jest jednak w kryminologii wiązany z dokonaniami tzw. szkoły chicagowskiej, która zajmowała się przestrzennym rozkładem przestępczości w miastach, a wyniki ich badań wydawały się wskazywać na to, że w zależności od ukształtowania środowiska w obrębie wielkiego miasta zmienia się też nasilenie przestępczości,
wyróżniono następujące strefy powstające w wyniku rozwoju miasta: I - centralna (centra handlowe, finansowe, kulturalne, administracyjne, w związku z czym pojawiają się w niej każdego dnia tysiące interesantów), II - przejściowa (wdzierają się do niej instytucje ze strefy I oraz przemysł lekki, III - mieszkań pracowniczych (zajmowana przez ludzi opuszczających strefę II, lecz pragnących mieszkać blisko miejsca pracy), IV - willowa (zasiedlona przez osoby należące do klasy średniej i wyższej), V - podmiejska (obejmująca tereny leżące poza granicami miasta oraz osiedla i miasteczka satelitarne.
b) teorie strukturalne
zróżnicowanie społeczne wywołuje przede wszystkim tę konsekwencję, że ludzie uplasowani w różnych miejscach lub na różnych poziomach struktury społecznej mają odmienne możliwości działania,
wszyscy członkowie społeczeństwa podlegają naciskowi wywieranemu przez społeczeństwo celem skłonienia ich do osiągnięcia uznanych w tym społeczeństwie wartości,
w toku socjalizacji jednostki internalizują kulturowo określone wartości (cele) i z tą chwilą zostają poddane naciskowi wewnętrznemu, wynikającemu z przekonania, co należy osiągnąć,
określone kulturowo cele można osiągnąć za pomocą różnych środków,
im ktoś ma korzystniejszą sytuację społeczną, tym łatwiej jest osiągnąć społecznie cenione wartości,
taka sytuacja prowadzi do pojawienia się problemu przystosowania się jednostki do stawianych przez otoczenie wymagań,
wyróżniono różne sposoby przystosowania do możliwości osiągnięcia kulturowo uznanych celów: konformizm, innowacja, rytualizm, wycofanie, bunt.
c) teorie zróżnicowania kulturowego
przyjęto, że warstwą dominującą w społeczeństwie amerykańskim jest warstwa średnia, która narzuca swoje standardy zachowania i miary sukcesu warstwie niższej,
osoby z warstwy średniej zmuszają osoby wywodzące się z innych warstw do spełniania stawianych im wymagań przy staraniach o uzyskanie wyższej niż dotychczasowa pozycji społecznej,
cechy, które w hierarchii wartości warstwy średniej są wysoko cenione, a posiadanie ich warunkuje osiągnięcie wyższego statusu społecznego: ambicja, osobista odpowiedzialność, szacunek dla osiągnięć, świecki ascetyzm, racjonalność, dbałość o wygląd i maniery, eliminacja agresji fizycznej i przemocy, rozsądny wypoczynek, szacunek dla własności.
d) teorie uczenia się zachowań przestępczych
zachowanie przestępne jest wyuczone - nie jest wrodzone,
zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się,
zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach,
gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to uczenie obejmuje techniki popełniania przestępstw oraz specyficzne ukierunkowanie motywów,
specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących,
jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu przepisów prawa,
zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością,
w procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi i antykryminalnymi wzorcami występują te mechanizmy, które występują przy każdym uczeniu się,
ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go wyjaśniać, odwołując się do tych potrzeb i wartości, gdyż zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości.
e) teorie kontroli
zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo, nie pozwalającym mu trwać w bezruchu, a zmusza je do nieustannej rewizji swego poglądu do własnych wytworów kulturowych, dostarczając przy tym kryteriów ocen; gdyby stworzyć społeczeństwo aniołów, w którym nie popełniano by przestępstw, to ludzie i tak wynajdą zachowania godne potępienia, czyli wykreują przestępczość,
człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi,
społeczeństwo musi wytwarzać środki zdolne do powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach,
przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi społecznej, gdyż zmniejsza to gotowość jednostki do przestrzegania norm społecznych,
elementami więzi społecznej są: przywiązanie, zaangażowanie, zaabsorbowanie, przekonanie.
Zjawisko przestępczości a zmiany społeczne
Społeczeństwa nigdy nie znajdują się w bezruchu, podlegają ciągłym zmianom i transformacjom. Różny bywa ich rodzaj, zasięg i tempo. Dokonują się zmiany w strukturze społecznej, we wzorach kulturowych, a co się z tym wiąże - w zachowaniach społecznych.
Istotne zmiany społeczne
A. Zmiany demograficzne:
liczebność,
struktura wiekowa,
płeć,
narodowość,
ruchy migracyjne.
B. Zmiany zasad funkcjonowania podstawowych instytucji społecznych:
gospodarka,
system władzy,
system oświaty,
religia,
medycyna.
C. Stratyfikacja społeczna - nierówności w uwarstwieniu społeczeństwa. Każde społeczeństwo jest zróżnicowane, bowiem w większym bądź mniejszym stopniu nierówno rozdziela dobra (dochody, prestiż, władzę).
D. Kultura. Jest ona społecznie przekazywanym dziedzictwem wytworów, wiedzy, przekonań, wartości i oczekiwań normatywnych. Wartości pozwalają na odróżnienie tego, co dobre od tego, co złe i niesłuszne.
Próby wyjaśnienia wpływu zmian społecznych na przestępczość
koncepcje jednoczynnikowe: związek przyczynowy ubóstwa społeczeństwa i przestępczości, zwłaszcza przestępczości przeciwko mieniu; np. wraz ze wzrostem cen zboża ma wzrastać liczba przestępstw przeciwko mieniu, maleć natomiast liczba przestępstw przeciwko osobie; wzrost bądź spadek przestępczości zależał od pojemności rynku pracy, dynamiki płacy lub od tendencji rozwojowych przemysłu oraz zdolności konsumpcyjnej ludności;
warunki gospodarcze a przestępczość: (I) skoro ekonomiczne warunki wpływają na prawie wszystkie aspekty społecznego życia, to musi istnieć również związek między nimi a zjawiskiem przestępczości, (II) warunki ekonomiczne mogą kreować pewne sytuacje, stany, w których dochodzić może do przestępczości, (III) ekonomiczne napięcia mogą powodować sytuacje stresujące dla ludności, a wskutek ekonomicznej frustracji może dochodzić do przestępczości;
dobra sytuacja gospodarcza a przestępczość: w okresie dobrej sytuacji ekonomicznej rosną dochody w skali kraju oraz w skali gospodarstw domowych indywidualnych jednostek, wraz ze wzrostem dochodów rośnie konsumpcja; kiedy konsumpcja wzrasta nieznacznie lub nawet spada, przestępczość przeciwko mieniu rośnie stosunkowo szybko, jeśli natomiast nastąpi zdecydowany wzrost konsumpcji to przestępczość przeciwko mieniu wzrasta nieznacznie.
zła sytuacja gospodarcza a przestępczość: zwraca się tu uwagę na obniżanie poziomu produkcji, zatrudnienia, zwiększanie bezrobocia i inflację; badania wskazują na istnienie zależności pomiędzy bezrobociem a wzrostem poziomu przestępczości; kiedy natomiast rośnie inflacja rośnie ilość przestępstw skarbowych (ludzie unikają płacenia podatków);
redukcja dochodów a agendy sformalizowanej kontroli i wpływ na przestępczość; system wymiaru sprawiedliwości reaguje zwykle w trojaki sposób na pogorszenie ekonomicznych warunków: (I) ze względu na ograniczenia finansowe następuje redukcja wydatków w danej instytucji, najczęściej poprzez „cięcia” personalne i programowe, (II) pojawia się problem manipulacji statystykami: jeśli policja chce uzyskać dodatkowe środki, może przy pomocy danych wskazywać na wzrost przestępczości, jeśli natomiast chce pokazać jak jest skuteczna, może wskazywać na spadek przestępczości; (III) reorientacja systemu co do rodzaju kontrolowanej przestępczości: a) selektywne ściganie lub b) wzmocnienie kontroli pewnej strefy.
Zmiany w zjawisku przestępczości w krajach postkomunistycznych:
wzrost rozmiarów i nasilenia przestępczości ujawnionej,
różna jest dynamika poszczególnych rodzajów przestępstw,
zmieniają się sposoby popełniania przestępstw,
nasila się przestępczość zorganizowana,
następuje umiędzynarodowienie przestępczości.