Rozpad bloku wschodniego
Wielkie przemiany systemowe w państwach Europy Środkowej i Wschodniej stały się nieuchronnie impulsem dla przewartościowań sensu istnienia i roli dotychczasowych struktur bloku wschodniego. Na plan pierwszy wysuwały się dyskusje na temat Układu Warszawskiego, głównego instrumentu sankcjonowania politycznej i wojskowej hegemonii ZSRR w tym bloku. Państwa nowych demokracji uważały, że dotychczasowa formuła Układu Warszawskiego przeżyła się. Pod ich naciskiem Moskwa zgodziła się na powołanie pełnomocników do spraw przemian w funkcjonowaniu Układu. W drugim półroczu 1990 r. odbyli oni trzy posiedzenia. Pełnomocnicy uzgodnili likwidację większości wojskowych i politycznych organów Układu Warszawskiego, pozostawiając jedynie organy konsultacyjne. Zmiany te miały być zatwierdzone przez Doradczy Komitet Polityczny i wejść w życie w pierwszym półroczu 1991 r. W praktyce przygotowania do likwidacji Układu Warszawskiego przeciągały się, ponieważ Związek Radziecki pod różnymi pretekstami odwlekał zgodę na zwołanie Doradczego Komitetu Politycznego. Tymczasem z Układu Warszawskiego odeszła NRD (24 IX 1990 r.), która m.in. w ten sposób przygotowywała się do wejścia w skład RFN. Moskwę niepokoiła rozlegająca się w pozostałych stolicach retoryka na rzecz wstępowania do NATO. Ostatecznie struktury wojskowe Układu Warszawskiego przestały istnieć z dniem 1 kwietnia 1991 r. i to z inicjatywy Moskwy, która poprzez "ucieczkę do przodu" chciała uniknąć indywidualnego występowania państw z Układu. Zamiar przekształcenia go w instytucję polityczno- konsultacyjną nie powiódł się, ponieważ zakres wspólnych interesów okazał się znikomy, a konsultacje (głównie między Czechosłowacją, Polską i Węgrami) zaczęto odbywać na innych zasadach. Na podstawie budapeszteńskich uzgodnień ministrów spraw zagranicznych i obrony (z 25 II 1990 r., kiedy to zdecydowano o likwidacji struktur wojskowych), doszło w Pradze 1 lipca do rozwiązania Układu Warszawskiego. Podpisany tam protokół mówił o utracie mocy przez układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej (z 14 Y 1955 r.) oraz przedłużający jego trwanie protokół (z IV 1985 r.). Dokument podlegał ratyfikacji przez parlamenty państw sygnatariuszy. Byli nimi prezydenci Polski, Czechosłowacji, Bułgarii i Rumunii 0 Lech Wałęsa, Vaclav Havel, Żeliu Żelew, łon Iliescu, premier Węgier Jozsef Antall oraz wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew. Podpisali oni również wspólny komunikat mówiący o potrzebie tworzenia nowego kształtu stosunków europejskich na zasadach sformułowanych w Akcie Końcowym KBWE i w Paryskiej Karcie Nowej Europy. Ratyfikacji protokołu praskiego przez państwa sygnatariuszy dokonano bardzo szybko. W ten sposób Układ Warszawski odszedł w przeszłość. Powstała po nim próżnia w Europie Środkowej zaczęła powoli i nie bez oporów wypełniać się siecią układów dwustronnych i porozumień o współpracy wojskowej). Był to czas, kiedy jednostki Armii Radzieckiej opuściły już Czechosłowację (27 VI1991 r.) i Węgry (19 VI1991 r.); rozpoczynały się przygotowania do ich odejścia z Polski, jak również Litwy, Łotwy i Estonii. Załamywała się również RWPG, będąca drugim filarem bloku wschodniego. W 1990 r. zaczęto opracowywać projekt statutu nowej organizacji, która mogłaby ją zastąpić. Po tych przygotowaniach Komitet Wykonawczy RWPG na posiedzeniu w Moskwie (4-5 11991 r.) wysunął hasło integracji na zasadzie równego partnerstwa. Przyjął też plan przekształcenia RWPG w dostosowaną do praw rynku Międzynarodową Organizację Współpracy Gospodarczej, nie mającą uprawnień decyzyjnych i koncentrującą się na działalności konsultacyjno-doradczej. W jej skład weszłoby 9 dotychczasowych członków RWPG oraz Jugosławia i RFN jako spadkobierca NRD. Nowa organizacja miałaby ułatwiać integrację krajów członkowskich z gospodarką zachodnią.
Rozpad RWPG przyspieszyło gwałtowne załamanie się od początku 1991 r. wymiany handlowej między ZSRR a krajami Europy Środkowej, co pogłębiło w nich recesję i zwiększyło bezrobocie. Do brutalnego zerwania więzi ekonomicznych prowadziła ponadto rezygnacja (1 I 1991 r.) z transakcji w rublach transferowych, gdyż żadnego z państw nie było stać na gotówkowe rozliczenia w dolarach. Gwałtowny spadek wymiany okazał się w poszczególnych krajach katastrofalny dla wielu gałęzi przemysłów, które były uzależnione od rynków sąsiadów. Towary zachodnie zaczęły zalewać niedostatecznie zabezpieczone rynki krajów Europy Środkowej. Koncepcja nowej organizacji gospodarczej, niezależnie od przyświecających Moskwie motywów politycznych, zmierzała do zapobiegania wielkiej nierównowadze wymiany w obu kierunkach. RWPG nie nadawała się do tego celu. W pół roku po obradach moskiewskich przedstawiciele rządów 9 państw członkowskich RWPG (tzn. 6 państw Układu Warszawskiego oraz Wietnamu, Kuby i Mongolii) podpisali w Budapeszcie protokół kładący kres jej istnieniu (28 VI 1991 r.). Protokół przewidywał ostateczne rozwiązanie RWPG w 90 dni po podpisaniu dokumentu. W tym czasie komisja likwidacyjna miała zająć się sprawami dotychczasowego majątku organizacji. Przy okazji ostatniego posiedzenia Komitetu Wykonawczego niektórzy członkowie wspominali o kontynuacji współpracy w ramach organizacji konsultacyjnej. Nie było jednak zgodności co do jej utworzenia. Tym samym RWPG zmarła bezpotomnie. Wymownym świadectwem nierówności stosunków wewnątrz tej organizacji był spór wokół gmachu RWPG w Moskwie, wybudowanego przez wszystkich członków, ale zatrzymanego jednostronnie przez władze ZSRR, a potem Rosji, bez jakiegokolwiek odszkodowania dla pozostałych udziałowców.