Wykład piąty

Temat VII

Logiczna teoria nazw

Logiczna teoria nazw

Nazwy - pojęcia wprowadzające

Definicja nazwy

Nazwą jest każde wyrażenie językowe, które może być podmiotem lub orzecznikiem w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym o budowie

S jest (to) P

Przykłady nazw.

Giewont jest górą.

Róża jest biała.

On jest zmęczony.

Niedorzeczne jest noszenie drzewa do lasu.

Charakterystyka nazw

Nazwy (nomina, termini) charakteryzują się:

1) formą

2) znaczeniem (treścią)

3) oznaczaniem przedmiotów

Ad 1) Forma odnosi się do ilości wyrazów tworzących daną nazwę.

Ad 2) Znaczenie (treść) nazwy można określić jako sposób jej rozumienia i użycia w języku.

Konotacją (treścią charakterystyczną) nazwy jest zestaw cech (właściwości) przedmiotów oznaczanych łącznie przez daną nazwę. Mówiąc ściślej:

„Treść charakterystyczna nazwy N, przy pewnym jej znaczeniu, jest to jakikolwiek zbiór cech T taki, że każdy desygnat nazwy N posiada każdą z cech zbioru T i tylko desygnaty

nazwy N posiadają każdą z cech zbioru T”. (K. Ajdukiewicz Logika pragmatyczna)

Każda nazwa ostra, mająca określoną treść językową, posiada treść dla niej charakterystyczną. Aby ustalić treść charakterystyczną (konotację) danej nazwy (np. nazwy kwadrat):

1) tworzymy (ustalamy) listę cech, które można o niej orzec (właściwości oznaczanych przez nią przedmiotów). W rozważanym przypadku będą to:

a) figura płaska

b) czworobok, lepiej: czworoboczność

c) równobok

d) prostokąt

e) figura mająca boki parami równoległe

f) figura mająca równe przekątne

g) figura, której przekątne dzielą się wzajemnie na połowy

h) figura mająca prostopadłe przekątne

i) figura dająca się wpisać w koło

j) figura dająca się opisać na kole

2) Z tej listy wybieramy taki zespół cech, który jest konieczny i wystarczający do odróżnienia desygnatów danej nazwy (tu: kwadratów) od innych przedmiotów (tu: w szczególności figur geometrycznych). Taki zespół cech nazywamy cechami konstytutywnymi danej nazwy, można dobrać go na różne sposoby. Dla kwadratu będą to np. zespoły cech:

a, b, c, d

a, b, c, f

a, b, f, g, h

Zespołem cech konstytutywnych nie będą natomiast zestawy: a, b, c, e czy: a, b, d, f, g.

Z punktu widzenia sposobu posługiwania się nazwą w języku można powiedzieć, że znaczeniem nazwy jest taki zestaw cech oznaczanych przez nią przedmiotów, na podstawie którego użytkownik języka gotów jest:

a) uznać jakiś (dowolny) przedmiot za desygnat tej nazwy, jeśli stwierdzi w nim obecność wszystkich tych cech

b) nie uznawać danego przedmiotu za desygnat nazwy, jeśli stwierdzi w nim brak którejś z nich.

Ad 3) Nazwy oznaczają (jakieś) przedmioty, wskazują na nie.

Desygnat nazwy to każdy przedmiot przez nią oznaczany, tj. każdy przedmiot, dla którego nazwa jest jego znakiem językowym, o którym trafnie można ją orzec.

Zakresem (denotacją) nazwy jest zbiór jej desygnatów.

Podstawowe pojęcia określające nazwę i ich wzajemne relacje można zestawić następująco:

nazwa

konotowanie desygnowanie (denotowanie)

znaczenie desygnat (denotacja)

Podział nazw

Kryterium podziału. Nazwy dzielimy ze względu na:

1) formę

2) sposób istnienia desygnatów nazwy

3) sposób, w jaki wskazują na desygnaty

4) ilość (liczebność) desygnatów

5) sposób ujęcia, strukturę desygnatów

6) posiadane znaczenie

Ad 1) Ze względu na formę, tj. ilości wyrazów tworzących daną nazwę, mamy nazwy:

proste i złożone

Przykłady: kot, student 1-go roku

Ad 2) Ze względu na sposób istnienia desygnatów nazwy, nazwy dzielimy na:

konkretne i abstrakcyjne

N. konkretne wskazują na konkretną rzecz, cechę lub osobę (ławka, biały, dziecko) lub przedmiot wyobrażony (intencjonalny), np. pegaz, Zagłoba.

N. abstrakcyjne wskazują na cechy wyabstrahowane z przedmiotów, swoiście wyodrębnione, cechy „usamodzielnione”: białość, ciężar, kształt.

Ad 3) Ze względu na sposób, w jaki wskazują na swoje desygnaty, nazwy dzielimy na:

indywidualne (imiona własne) i generalne (imiona pospolite)

N. indywidualne wskazują na swoje desygnaty bezpośrednio, tj. oznaczają dany przedmiot, ale nie przypisują mu wyróżniających go cech. Służą do „nadawania nazw”, ale nie zawierają w swojej treści żadnej informacji o właściwościach swoich desygnatów. Np. Sokrates, Kraków, Zakopane.

N. generalne wskazują na swoje desygnaty przez podanie ich cech charakterystycznych. N. generalne podają konotację nazwy. Np. student, zimowa stolica Polski.

Ad 4) Nazwy ze względu na ilość (liczebność0 swoich desygnatów nazwy dzielą się na:

ogólne, jednostkowe i puste

N. ogólne posiadają wiele (więcej niż jeden) desygnatów; oznaczają przedmioty pewnego rodzaju mające pewien zespół cech wspólnych (n. rodzajowe), np. dom, ogród, studentka

N. jednostkowe posiadają tylko jeden desygnat; służą do oznaczania pojedynczych przedmiotów lub osób, np. stolica Polski.

N. puste to nazwy pozbawione desygnatów, nie istnieja przedmioty, które byłyby ich desygnatami. Takie n. coś znaczą, ale nic nie oznaczają. Są to:

- nazwy wewnętrznie sprzeczne: syn bezdzietnej matki, kwadratowe koło

- nazwy przedmiotów urojonych, nierzeczywistych: złota góra, kwiat rosnący w przestrzeni, rogi królika.

Ad 5) Ze względu na sposób ujęcia, strukturę desygnatów mamy nazwy:

zbiorowe (kolektywne), prywatywne i relatywne

N. zbiorowe to takie, których desygnatami są zbiory, zespoły pewnych przedmiotów, ale nie pojedyncze przedmioty, np. drużyna, las, biblioteka. Tu np. jodła nie jest desygnatem nazwy las.

N. prywatywne (łac. privatio - pozbawienie) wskazują na swoje desygnaty w sposób negatywny, poprzez zaprzeczenie lub wskazanie na nieobecność, brak czy utratę, np. nieuprawniony, nieobecny, nie-kot.

N. relatywne (łac. relatio) to takie, które określają stosunki, relacje lub zależności pomiędzy przedmiotami, np. brat, ojciec, niższy.

Ad 6) Ze względu na znaczenie, jakie posiadają w danym języku, nazwy dzielą się na:

jednoznaczne i wieloznaczne

N. jednoznaczne mają tylko jedno znaczenie, np. marynarz, uczeń, rower.

N. wieloznaczne posiadają w danym języku więcej niż jedno znaczenie, np. mysz, zamek, funkcja.

Supozycje nazw (funkcje znaczeniowe)

1) supozycja prosta (suppositio simplex) - nazwa jako znak językowy dla jednego przedmiotu (desygnatu) oznaczanego przez daną nazwę. Np. Janek jedzie na koniu.

2) supozycja formalna (suppositio formalis) - nazwa występuje tu jako nazwa rodzajowa danego zbioru przedmiotów. Np. Koń jest zwierzęciem popularnym w Polsce.

1. supozycja materialna (suppositio materialis) - nazwa jako znak dla oznaczenia samej siebie. Np. Koń składa się z trzech liter.

Stosunki między zakresami nazw

Nazwy negatywne

V - klasa (zbiór) uniwersalna

n - nazwa

N - zakres nazwy n; N ⊂ V

Definicje

N' - klasa negatywna nazwy n - klasa wszystkich przedmiotów, takich, które nie są desygnatami nazwy n

nie-n - nazwa negatywna n jest to negacja nazwowa n

Desygnaty nazwy negatywnej nie-n są elementami zbioru N'.

Denotacja nazwy negatywnej nie-n (N') to zbiór wszystkich tych przedmiotów, które nie są desygnatami nazwy N.

N' = {x: x∉N}

Zachodzi: N' ={x: x∈N'}={x: x∈V − N} = {x: x∉N}

Zakresy nazw (denotacje) n i nazwy negatywnej nie-n pozostają w stosunku sprzeczności.

Przykład

n - koń

nie-n - nie-koń, tj. ktoś/coś (cokolwiek), kto/co nie jest koniem

Nazwa negatywna nazwy negatywnej

nie-nie-n = nie-(nie-n) = n

Dla dowolnego desygnatu x nazwy negatywnej (dla) nazwy negatywnej n zachodzi:

x∈(N')' ≡ x∈(V − N)' ≡ x∉V − N) ≡ x∈N

Przykład

n - koń

nie-n - nie-koń

nie-nie-n - koń

Rodzaje stosunków między zakresami nazw (denotacjami)

1) Pokrywanie się/zamienność zakresów nazw S i P:

Wszystkie przedmioty, które są desygnatami nazwy S, są także desygnatami nazwy P oraz wszystkie przedmioty, które są desygnatami nazwy P, są także desygnatami nazwy S.

Zapis teoriomnogościowy: ZS = ZP

S - ziemniak; P - kartofel

2) Podrzędność zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P:

Wszystkie przedmioty, które są desygnatami nazwy S, są także desygnatami nazwy P, ale są też takie przedmioty, które są desygnatami nazwy P lecz nie są desygnatami nazwy S.

ZS ⊂ ZP ∧ ZS ≠ ZP

S - jaskółka; P - ptak

3) Nadrzędność zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P:

Wszystkie przedmioty, które są desygnatami nazwy P, są także desygnatami nazwy S, ale są też takie przedmioty, które są desygnatami nazwy S lecz nie są desygnatami nazwy P.

ZP ⊂ ZS ∧ ZP ≠ ZS

S - lekarz; P - chirurg

4) Krzyżowanie się zakresów nazw S i P:

Istnieją takie przedmioty, które są desygnatami nazwy S i zarazem desygnatami nazwy P, ale są też takie przedmioty, które są desygnatami nazwy S lecz nie są desygnatami nazwy P oraz takie przedmioty, które są desygnatami nazwy P lecz nie są desygnatami nazwy S.

ZS ∩ ZP ≠ ∅ ∧ ZP − ZS ≠ ∅ ∧ ZS −ZP ≠ ∅

S - kierowca; P - kobieta

4. 1) Podprzeciwieństwo (przypadek krzyżowania się) zakresów nazw S i P:

a) Nazwy S i P krzyżują się, zarazem

b) Zakresy nazwy S i P łącznie tworzą klasę uniwersalną, tj. dowolny przedmiot jest desygantem przynajmniej jednej z tych nazw.

[ZS ∩ ZP ≠ ∅ ∧ ZP − ZS ≠ ∅ ∧ ZS −ZP ≠ ∅] ∧ ZS ∪ ZS = V

S - człowiek; P - nie-kobieta

Wykluczanie się (wzajemne) zakresów nazw S i P:

Istnieją takie przedmioty, które są desygnatami nazwy S ale nie są desygnatami nazwy P i istnieją takie przedmioty, które są desygnatami nazwy P ale nie są desygnatami nazwy S, ale nie ma takich przedmiotów, które byłyby zarazem desygnatami obu nazw: S i P.

ZS ∩ ZP = ∅

S - ssak; P - kamień

5. 1) Sprzeczność zakresów nazw S i P:

a) Nazwy S i P nie mają wspólnych desygnatów, tj. zakresy tych nazw S i P wykluczają się,

b) Zakresy nazw S i P łącznie tworzą klasę uniwersalną.

Wówczas także S jest nazwą negatywną nazwy P. Zakresy nazw sprzecznych wykluczają się: ZS ∩ ZP = ∅. Zachodzi: ZP = (ZS)'; (ZP)' = ZS; ZS ∪ ZP = V

S - sędzia; P - nie-sędzia; P' - nie-nie-sędzia

5. 2) Przeciwieństwo zakresów nazw S i P:

a) Nazwy S i P nie mają wspólnych desygnatów, tj. zakresy tych nazw S i P wykluczają się,

b) Zakresy nazw S i P łącznie nie tworzą klasy uniwersalnej.

ZS ∩ ZP = ∅ ∧ ZS ∪ ZP
V

S - słowik; P - osioł

1

---