JĘZYK- 1. System znaków (prymarnie dźwiękowych, wtórnie pisanych i In.) służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności. Jęz. Jest tworem społecznym, tj. wspólnym wszystkim członkom danej społeczności (nazywanej społecznością językową), w przeciwnym bowiem wypadku niemożliwe byłoby porozumienie. Społeczny charakter jęz. i jego jednolitość jako systemu abstrakcyjnego podkreślały szkoły strukturalistyczne w przeciwieństwie do młodogramatyków. Najnowsza lingwistyka stara się pogodzić te skrajne stanowiska, podkreślając konieczność rozróżnienia w jęz. elementów wspólnych wszystkim członkom danej społeczności i elementów charakterystycznych tylko dla niektórych jej grup, a nawet jednostek. Co więcej, nawet ten sam użytkownik jęz. w różnych okolicznościach posługuje się różnymi odmiankami swojego jęz, nieraz dość od siebie odległymi, jak np. język potoczny, którym mówi na co dzień w domu, i język literacki, którego używa w specjalnych okolicznościach.
F. de Saussure w obrębie zjawisk porozumiewania się jęz. odróżnił JĘZYK (LANGUE) jako abstrakcyjny, społecznie wytworzony system znaków od MÓWIENIA (PAROLE), które jest procesem indywidualnym, a zarazem realizacją jęz. Porównywał jęz. do zasady gry w szachy, a mówienie do konkretnych partii szachowych, rozgrywanych przez różnych partnerów. Całość zjawisk związanych z komunikacją językową, samą zdolność ludzi do posługiwania się jęz. nazywał MOWĄ (LANGAGE).
W gramatyce transformacyjno - generatywnej podkreśla się leżącą u podstawy jęz. świadomość jęz., jego użytkowników oraz jego twórczy charakter, który polega na tym, że można w jęz. jego tworzyć nieskończenie wiele zdań. Opierając się na właściwości jęz. N. Chomsky (1957) zdefiniował go jako nieskończony zbiór zdań zbudowanych z ze skończonego zbioru reguł. Inni generatywiści, akcentując świadomościowy aspekt jęz., definiują go jako rzeczywistość psychiczną (umysłową), która leży u podstawy mówienia i tworzy kompetencję użytkownika jęz.
2. W semiotyce i w teorii informacji - każdy system znaków, który służy do porozumiewania się. Obok jęz. naturalnych należą tu także jęz. programowania, jęz. formalne, jęz. zwierząt.
3. Anatomiczny organ człowieka odgrywający główną rolę w artykulacji mownej.
JĘZYK ETNICZNY - jęz., którego jako rodowitego (ojczystego) używają obecnie lub używali w przeszłości członkowie jakiegoś społeczeństwa. Jęz. e. dzielą się na jęz. żywe (np. pol., czes., ang.) i jęz. martwe (np. łac., sanskr.).
JĘZYK FORMALNY- Twór formalny z budowany jako dosyć daleki odpowiednik jęz. naturalnego. U jego podstaw leży przeświadczenie, że jęz. może być poprawnie zdefiniowany poprzez zbiór symboli służących do budowy komunikatów jęz. oraz zbiór realnych lub potencjalnych komunikatów. Na gruncie jęz. naturalnego zbiór komunikatów może być identyfikowany ze zbiorem zdań (wypowiedzeń). Stąd rodzi się definicja jęz. f. jako uporządkowanej pary <A, F>, gdzie A (alfabet) jest zbiorem nierozkładalnych symboli, a F (zbiór formuł, tj. logicznych odpowiedników zdań jęz. naturalnego) pewnym podzbiorem zbioru (oznaczanego na ogół A*) wszystkich ciągów skończonych elementów alfabetu. Wskazana tu definicja ogólna jest poprawna, lecz skrajnie niekonstruktywna, ponieważ nie wskazuje metody tworzenia z elementów ze zbioru A ciągów należących do zbioru F (może on być więc podany tylko przez wyliczenie tego, co jest możliwe, gdy jest skończony). Rozważa się zatem z zasady jęz. f. wraz z jego gramatyką, której zadaniem jest opisywanie zbioru formuł zbudowanych w określony sposób z symboli. W wypadku jęz. o nieskończenie wielu formułach (a takie są istotnie ciekawe) możliwość tworzenia nieskończenie wielu formuł ze skończonej liczby symboli jest możliwa dzięki uzyciu tzw. Reguł rekurencyjnych. Reguły tworzenia formuł mają w pewnym sensie funkcję podobną do gramatyki jęz. naturalnego i bywają nazywane gramatyką lub składnią danego jęz. f. (w wypadku jęz. f. gramatyka ogranicza się na ogół do składni, bo słownik, czyli alfabet A, to po prostu zbiór symboli). Teoretycznie gramatyka w tym rozumieniu nie jest jednak immanentną częścią jęz., tylko jego opisem; w szczególności możliwy jest opis tego samego jęz., tj. określonego zbioru ciągów symboli danego alfabetu, za pomocą różnych gramatyk - badanie różnych gramatyk opisujących ten sam jęz. to klasyczne zagadnienie lingwistyki matematycznej. Reguły tworzenia formuł jęz. rzadko są dawane przez proste reguły rekurencyjne (tak jestw wypadku jęz. stosowanych w logice matematycznej, np. jęz. klasycznego rachunku zdań). Na ogół gramatyka jęz. f. jest bardziej skomplikowana i wymaga wprowadzenia symboli pomocniczych.
Jęz. f. używane w teoretycznych działach matematyki SA na ogół tylko naszkicowane, a ich zastosowanie ogranicza się do przekładów najprostszych formuł. Formuły bowiem osiągają szybko wysoki stopień komplikacji. Autorzy podręczników rezygnują więc z najtrudniejszych przykładów, budowanych przecież w sposób mechaniczny na podstawie zadanych reguł.
Właściwości jęz. f. przede wszystkim ścisłe zdefiniowanie ich z góry, zostały efektywnie wykorzystane w jęz. programowania, stosowanych praktycznie w pracy z komputerami.
W klasycznych ujęciach logiki i dziedzin nawiązujących do niej jęz. f. definiowany jest czystko syntaktycznie. Odrębnym działem tych nauk jest semantyka jęz. rozumiana jako sposób przyporządkowania wyrażeń jęz. modelowi wg ściśle określonych reguł (np. nazwy indywiduowe - elementom modelu, symbole predykatywne - relacjom między elementami modelu, itd.). Ścisłym badaniom nie poddaje się natomiast pragmatyka jęz. f., którą można określić jako okoliczności jego stosowania.
JĘZYK LITERACKI - dialekt kulturalny danego jęz. narodowego, najczęściej tylko w wersji pisanej, stanowiący podstawę wykształcenia się literatury i rozwijający się wraz z nią. W różnych tradycjach narodowych, w ogromnej zależności od czynników historycznych, jęz. l. przeciwstawia się bądź to dialektom ludowym i regionalnym, bądź także jęz. potocznemu.
JĘZYK MÓWIONY - podstawowa wersja jęz. etnicznego, wyodrębniona i nazwana skutkiem pojawienia się jego wersji wtórnej, zwanej jęz. pisanym. Jęz. m. cechuje znacznie większy stopień swobody, spowodowany tym, że teksty mówione zawierają znacznie więcej odwołań do sytuacji niż teksty pisane. Jęz. m. rozwija się szybciej i bardziej żywiołowo niż pisany, który jest bardziej konserwatywny. Na zaawansowanych etapach rozwoju jęz. pisanego jęz. m. wywiera nań wpływ, ale sam również ulega wpływom jęz. pisanego.
JĘZYK NATURALNY - jęz. powstały na drodze rozwoju historycznego, zróżnicowany geograficznie i społecznie, przeciwstawiający się z jednej strony jęz. sztucznym (takim, jaka np. esperanto), z drugiej zaś - jęz. formalnym (takim, jak język logiki) i tzw. Jęz. programowania. Od jęz. sztucznych jęz. n. różni się polisemią swoich wyrażeń oraz tym, że w swoim rozwoju historycznym podlega powolnym wprawdzie, ale ciągłym zmianom.
JĘZYK PISANY - jedna z dwóch zasadniczych wersji współczesnych jęz. etnicznych, wtórna w stosunku do wersji pierwotnej, zwanej jęz. mówionym. Cechy j. p. determinuje forma istnienia realizujących go tekstów: notacja, tj. trwała postać przestrzenna. Przebiegowi czasowemu tekstu mówionego odpowiada w zasadzie liniowa (jednowymiarowa) organizacja tekstu pisanego. Wg niektórych językoznawców jęz. p. może być traktowany jako prosta adaptacja jęz. mówionego, a każdy tekst pisany jako zapis tekstu mówionego, który dopiero powinien być przedmiotem interpretacji i analizy lingwistycznej. W istocie jęz. p. jest bytem znacznie bardziej samodzielnym i rządzi się własnymi prawami, choć z reguły pozostaje w ścisłym związku z jęz. mówionym. Jednostki j. p. dane są w sposób dyskretny, skutkiem czego tekst pisany jest rzeczywiście bezpośrednio (a nie w wyniku pewnej interpretacji) ciągiem znaków dyskretnych, nie zaś zjawiskiem fizycznym ciągłym jak brzmiąca mowa.
Jęz. p. wypracował własne środki odpowiadające tylko w ogólnych zarysach pewnym sferom jęz. mówionego. Szczególnie trudne do odtworzenia w tekście pisanym są elementy suprasegmentalne tekstu mówionego, które nie mogą być oddane linearnie bez żadnej adaptacji. Systemowi intonacyjnemu jęz. mówionego, składającemu się ze znaków suprasegmentalnych, odpowiada więc z grubsza w wielu współczesnych systemach pisma system znaków interpunkcyjnych, lokowanych w tekście w sposób linearny. Ponadto z jednej strony jęz. p. w niektórych punktach upraszcza system j. mówionego, nie uwzględniając pewnych istniejących w tamtym opozycji (np. niezaznaczanie akcentu wyrazowego; jego oznaczanie w takich jęz., jak ros. czy ang. Oddawałoby opozycje formalne o zawartości semantycznej i byłoby wyraźnie użyteczne dla odbiorcy). Z drugiej strony jęz. p. wprowadza własne konwencje, np. rozróżnia rozmaite kroje i wielkości pisma, rozszerza zasób znaków (por. skróty, notację liczbową), a nawet dodaje własne opozycje, nie oddające żadnych zjawisk jęz. mówionego (rozróżnianie liter wielkich i małych).
Trwałość tekstów pisanych jest powodem ukształtowania się znacznie wyższego stopnia ich organizacji i dyscypliny, niż obowiązuje to teksty mówione. Widać to szczególnie w systemie sygnałów kompozycyjnych stosowanych w tekście pisanym, gdzie obowiązuje podział na jednostki wyższych rzędów: zdania, akapity, rozdziały itp. Tekst pisany jest z reguły znacznie słabiej sytuowany niż tekst mówiony i musi zawierać w sobie odpowiedniki bezpośrednich odwołań sytuacyjnych, odgrywających istotną rolę przy interpretacji tekstu mówionego. Charakterystyczne dla jęz. p. są dłuższe formy wypowiedzi monologicznej, podczas gdy w jęz. mówionym dominuje dialog. Dlatego też jęz. p. różni się od mówionego przede wszystkim pod względem składniowym.
Skutkiem trwałości tekstów pisanych, które są dostępne dla odbiorcy nawet po długim czasie od wydrukowania przez nadawcę, jest znacznie wyższy stopień jego stabilności niż jęz. mówionego. Pociąga to za sobą ukształtowanie się dużo silniejszej tradycji, a wraz z nią bardziej rygorystycznych norm, które stają się przedmiotem kodyfikacji. Kodyfikacja tej normy jest w pewnej mierze przenoszona i na jęz. mówiony, jest to jednak zjawisko wyraźnie wtórne, ponieważ jej podstawą są przede wszystkim teksty utrwalone, tj. pisane.
Z tych powodów o ścisłej zależności jęz. p. od mówionego można mówić tylko w odniesieniu do wczesnych etapów jego rozwoju, ograniczonych w gruncie rzeczy do okresu jego tworzenia. Ukształtowany jęz. p. rozwija się już w sposób paralelny do jęz. mówionego, z jednej strony ulegając jego wpływowi, z drugiej zaś wywierając nań wpływ. Stopień wzajemnego powiązania obu zasadniczych wersji jęz. bywa różny w wypadku różnych jęz. etnicznych i zależy od wielu czynników. Sytuacja gdy jęz. p. jest ukształtowany, a jęz. mówiony znajduje się w fazie dużych zmian, może doprowadzić do powstania znacznych różnic między nimi. Takie różnice można zaobserwować we współczesnym jęz. ang., którego stosunkowo jednolita i zuniformizowana wersja pisana odeszła daleko od niejednolitej i zróżnicowanej wersji mówionej. Możliwe są wypadki samodzielnego istnienia jęz. p., gdy funkcjonuje on jako jęz. żywy w określonych sferach życia, choć dla nikogo nie jest jęz. ojczystym, np. współczesna łac., klasyczny jęz. chiń.
JĘZYK SPECJALNY (ŚRODOWISKOWY) - Odmiana jęz. narodowego, charakteryzująca się zasięgiem użycia ograniczonym do określonego środowiska lub warstwy społecznej, wyodrębniających się z ogółu społeczeństwa albo po d względem wieku (jęz. młodzieżowy, uczniowski), albo pod względem wykonywanego zawodu (jęz. lekarzy, prawników itp.), albo pod względem rodzaju działalności (np. złodziei). Jęz. s. różnią się od jęz. ogólnego zwykle tylko słownictwem, zachowują natomiast jego system gramatyczny i fonologiczny. Niektóre jęz. s., jak np. jęz. złodziei, różnią się bardziej od jęz. ogólnego niż inne, stanowią bowiem środek porozumienia się ludzi świadomie izolujących się od społeczeństwa.
JĘZYK SZTUCZNY - Jęz. pomocniczy utworzony w celu porozumiewania się w określonej dziedzinie nauk.-technicznej lub porozumiewania się międzynarodowego w ogóle. Jęz. sz. Tworzony były zarówno z elementów jęz. naturalnych, np. adamitik, esperanto, ido, interlingua, jak i z elementów matematyczno - logicznych, np. jęz. programowania w cybernetyce, jęz. informacyjny. Część jęz. sz. ma charakter mieszany, np.lincos i częściowo ALGOL - 60. Jęz. sz. dzieli się w związki z tym na aprioryczne - nie korzystające z jęz. już istniejących, głównie naturalnych, i aposterioryczne - powstałe na podstawie jęz. naturalnych.
Próby stworzenia jęz. sz. (uniwersalnego) sięgają starożytności. Znane są próby rzym. lekarza Galena z II w.n.e., filozofa R. Lullusa (Ars generalia, 1280), T. Morusa (jęz. Utopii, 1516), F. Bacona, Kartezjusza, F. Laubego (Grammatica lingua…, 1650), próby J.A. Komenskiego, J. Wilkinsa (1 poł. XVII w.), Newtona, a zwłaszcza G. Leibniza, który w 1666 wydał w Lipsku Disertatio de arte combinatorica, stanowiącą projekt uniwersalnego pisma ideograficznego, tzw. pasigrafii. Idee Leibniza rozwijał baron Gablenz, twórca pasilalii - uniwersalnego jęz. mówionego. Interesującą próbą był jęz. soleresol. Szersze zastosowanie znalazły dopiero jęz.: volapuk, esperanto, interlingua Peano (1904), ido, occidental, novial oraz interlingua Godego. Istnieja także próby stworzenia sz. jęz. przeznaczonego do nawiązywania łączności z hipotetycznymi istotami inteligentnymi cywilizacji pozaziemskich (np. lincos).
JĘZYKOZNASTWO (LINGWISTYKA) - nauka o języku. Z uwagi jednak na to, że jęz. zajmują się także inne dyscypliny nauk. (logika, filozofia, psychologia i in.), j. często określa się jako naukę, dla której jęz. jest głównym przedmiotem badań. Należy zaznaczyć, że ostrej granicy między aspektem językoznawczym a aspektami niejęzykoznawczymi badań nad jęz. przeprowadzić się nie da, zwłaszcza w obecnych czasach, które charakteryzują się m.in. tendencją do integracji nauk. Ponieważ od czasów F. de Saussure'a jęz. definiuje się jako system znaków, dyscyplinę, która bada jęz., traktuje jako część semiotyki. Z drugiej strony zwolennicy gramatyki transformacyjno - generatywnej, opowiadając się za językoznawstwem zorientowanym mentalistycznie, uważają j. za dział psychologii.
Zainteresowania uczynych jęz. siegają starożytności. Nauka o jęz. stała wysoko w starożytnych Indiach już w poł. I tys. p.n.e. W dobie nowożytnej j. zaczęło się szybko rozwijać od przełomu XVIII i XIX wieku. W j. w różnych okresach dominowały rozmaite kierunki i zainteresowania. Do końca w. XIX przedmiotem badań lingwistycznych były głównie zagadnienia rozwoju jęz., od początku w. XX zainteresowania językoznawców kierują się zoraz bardziej na sprawy synchroniczne, tj. zagadnienia budowy systemu jęz. i jego funkcjonowania w danym okresie.
J. zwykle dzieli się na zewnętrzne i wewnętrzne. Pierwsze obejmuje zagadnienia związane ze stosunkiem jęz. do innych zjawisk, takich jak przede wszystkim kultura, zróżnicowanie społeczne i geograficzne, uwarunkowane indywidualne produkcji mowy, nauczanie jęz., do drugiego zalicza się badania nad sama budową jęz. Inny podział rozróżnia j. teoretyczne, którego głównych zadań upatruje się w zbudowaniu teorii jęz. i j. stosowane.
W zależności od różnych aspektów, którymi się zajmują badacze jęz., rozróżnia się szereg działów j.: fonetykę, fonologię, morfologię, składnię, semantykę, słownictwo, słowotwórstwo, pragmatykę.
Obecnie istnieje wiele szkół i kierunków językoznawczych, z których jako najważniejsze można wymienić: j. funkcjonalne, gramatykę generatywną z rozmaitymi wersjami, różne szkoły strukturalistyczne, j. historyczno - porównawcze.
JĘZYKOZNASTWO DIACHRONICZNE - Dział językoznawstwa zajmujący się zagadnieniami rozwoju jęz. z punktu widzenia zmian, którym on podlega w czasie. Jako nauka zaczęło się kształtować na przełomie XVIII i XIX w., kiedy zaczęły powstawać poszczególne filologie (słow., niem., franc., klasyczna i in.), które pociągały za sobą zainteresowanie starymi tekstami, a tym samym i dawnymi okresami rozwojowymi poszczególnych jęz. Ważnym pojęciem j.d. jest prawo głosowe (termin wprowadzony do językoznawstwa na określenie odpowiedniości o charakterze kategorialnym, tj. odpowiedniości, która nie jest ograniczona do faktów jednostkowych, izolowanych, zachodzącej między dźwiękami tego samego jęz. lub różnych jęz. Odpowiedniość może dotyczyć faktów synchronicznych lub diachronicznych i nosić charakter podobieństwa czy identyczności lub różnicy).
Do wysokiego poziomu j. d. doprowadzili młodogramatycy, dla których ten typ j. stanowił jedyny przedmiot zainteresowań i którzy gramatykę opisową traktowali jako środek do nauczania jęz. w szkole. W okresie kształtowania się tego kierunku znano już tyle praw głosowych, że pokuszono się o wystąpienie z tezą o ich bezwyjątkowości. Drugim ważnym osiągnięciem młodogramatyków było wprowadzenie do badań diachronicznych pojęcia analogii, której ogromna rola w rozwoju jęz. jest powszechnie uznawana.
W okresie strukturalizmu zainteresowanie zagadnieniami jęz. znacznie zmalało na rzecz problematyki synchronicznej. Metody strukturalistyczne do badań diachronicznych nad jęz. stosowali głównie J. Kuryłowicz i A. Martinrt. Pierwszy starał się uściślić pojęcie analogii i zastosować je do badania takich zjawisk w rozwoju jęz., jak akcentacja i oboczności, drugi próbował tłumaczyć zmiany fonetyczne w kategoriach ekonomii jęz.
Przewagę zainteresowań problematyką synchroniczną obserwuje się także w gramatyce transformacyjno - generatywnej. Autorami najważniejszych prac traktujących o zagadnieniach diachronii są R. D. King i R. Lass.
W badaniach diachronicznych nad jęz. najczęściej stosowana jest metoda historyczno - porównawcza. Zdecydowanie mniej popularna jest glottochronologia.
JĘZYKOZNASTWO HISTORYCZNO - PORÓWNAWCZE - typ językoznawstwa diachronicznego, w którym stosuje się metody historyczno - porównawcze.
JĘZYKOZNASTWO STOSOWANE - 1. W szerszym znaczeniu - nauka o możliwościach i sposobach wykorzystania osiągnięć językoznawstwa w różnych dziedzinach życia oraz w innych dyscyplinach nauk. Do j. s. zalicza się przede wszystkim badania nad efektywnością nauczania jęz. obcych, badania nad poprawnością jęz., pracę nad udoskonaleniem kodów do przekazywania informacji w telekomunikacji, badania nad udoskonaleniem tłumaczenia maszynowego, teorię przekładu, logopedię, badania w zakresie polityki jęz. i kultury jęz., opracowywanie alfabetów dla jęz., które nie znały do tej pory piśmiennictwa, udoskonalenie stenografii oparte nad badaniach statystyczno - językoznawczych, prace nad standaryzacją terminologii międzynarodowej, badania nad afazją i sposobami jej leczenia (logoterapia). W związku z zastosowaniem badań lingwistycznych do rozwiązywania problemów istotnych dla innych gałęzi naukowych rozwijają się ostatnio nauki interdyscyplinarne, takie jak psycholingwistyka, socjolingwistyka. Szczególnie wielkimi osiągnięciami może się poszczycić j.s. w zakresie racjonalizacji i modernizacji dydaktyki jęz. obcych i jęz. ojczystego.
W węższym znaczeniu - dydaktyka jęz. obcych.
JĘZYKOZNASTWO SYNCHRONICZNE - Typ językoznawstwa badający jęz. w danym momencie jego rozwoju. Przedmiotem zainteresowania j.s. jest sposób funkcjonowania mechanizmu jęz. niezależnie od pochodzenia jego poszczególnych elementów. Ważną rolę odgrywa tu problem funkcji poszczególnych elementów jęz. i ich miejsce w systemie jęz. Jęz. pojmuje się zatem nie jako sumę luźnych elementów, lecz jako system elementów, które pozostają do siebie w określonych relacjach. J.s. zaczęło się rozwijać bujnie dopiero z chwilą zapanowania założeń i metod strukturalistycznych w nauce o jęz. Ostre rozgraniczenie badań synchronicznych od diachronicznych przeprowadził F. de Saussure. Od tej pory podkreśla się, że ze względu na to, iż przeciętni użytkownicy jęz. nie znają historii jego rozwoju, a mimo to posługują się nim poprawnie, opis mechanizmu funkcjonowania jęz. musi być przeprowadzony na podstawie jego aktualnego stanu, tj. w ujęciu synchronicznym. J.s. nie stanowi jednolitej doktryny. Różne szkoły lingwistyczne kładły nacisk na różne aspekty opisu jęz., np. amer. lingwistyka deskryptywna akcentowała rolę dystrybucji elementów jęz., natomiast szkoła praska większe znaczenie przywiązywała do badania funkcji tych elementów.