Posiedzenie trzydzieste (23 marca 2006 r.): Problematyka wartości u Heinricha rickerta (Mgr Justyna smoleń)

 

1. autoreferat

 

Justyna Smoleń

 

 

Heinricha Rickerta koncepcja wartości

 

 

 

            Heinrich Rickert, choć wśród swoich współczesnych był filozofem znanym i docenianym, postacią - obok Maxa Schelera - reprezentatywną dla ważnej w myśli niemieckiej przełomu XIX i XX wieku refleksji nad zagadnieniem wartości, dziś w dużej mierze pozostaje zapomniany. Można by rzec, iż Karl Jaspers wyrażając w gniewie podczas scysji z Rickertem kąśliwą uwagę: „Jeśli pan ze swoją filozofią będzie w przyszłości w ogóle wspomniany, to dzięki temu tylko, że pozostanie o panu wzmianka w przypisie w jednej z książek Maxa Webera (…)”[1], niewiele się pomylił. Niemniej wkład Rickerta do dyskusji nad kondycją kultury europejskiej i rolą, jaką w kulturze tej odgrywają wartości był na tyle znaczący, że warto raz jeszcze, z dystansu, pochylić się nad tym filozofem i zaproponowanymi przez niego filozoficznymi rozstrzygnięciami.

Heinrich Rickert urodził się w roku 1863 w Gdańsku. Już jako nastolatek publikował krótkie teksty w „Danziger Zeitung” - piśmie wydawanym przez jego ojca, polityka Heinricha Rickerta (seniora). Od 1884 do 1885 roku uczęszczał na Uniwersytet Berliński, gdzie uczestniczył m.in. w zajęciach z historii sztuki u Hermanna Grimma, z historii u Heinricha von Treitschke, psychologii u Emila Du Bois-Reymonda, czy wreszcie z filozofii u Friedricha Paulsena. Wykłady tego ostatniego spowodowały, że Rickert postanowił zaangażować się w badania filozoficzne. Jeszcze w 1885 roku rozpoczął studia z filozofii w Strasburgu u Wilhelma Windelbanda i trzy lata później został przez niego promowany do tytułu doktora filozofii na podstawie rozprawy „Zur Lehre von der Definition”[2]. W 1889 Rickert przeprowadził się do Fryburga Bryzgowijskiego i tam habilitował się w roku 1891. Jego dysertacja habilitacyjna (zrecenzowana przez Aloisa Riehla), p.t.: „Der Gegenstand der Erkenntnis. Ein Beitrag zum Problem der philosophischen Transzendenz”[3] stała się dla niego magnum opus, dziełem życia wielokrotnie poprawianym i wydawanym. Do innych ważnych tekstów Rickerta zaliczyć ponadto należy m.in.: „Die Grenzen der naturwissenschaftlichen Begriffsbildung. Eine logische Einleitung in die historischen Wissenschaften“[4], „Die Philosophie des Lebens. Darstellung und Kritik der philosophischen Modeströmungen unserer Zeit“[5], „System der Philosophie. 1Teil. Allgemeine Grundlegung der Philosophie“[6] czy „Grundprobleme der Philosophie. Methodologie. Ontologie. Antropologie“[7]. Rickert był też jednym z inicjatorów „Logosu“ - czasopisma poświęconego filozofii kultury i metafilozofii. Zmarł w roku 1936 w Heidelbergu, gdzie wcześniej, w latach 1915 - 1932 kierował po Windelbandzie katedrą filozofii.

Wraz z Wilhelmem Windelbandem Rickert zaliczany jest do przedstawicieli tzw. neokantowskiej szkoły badeńskiej, w której główne kierunki badań oscylowały wokół teorii poznania, aksjologii oraz teorii i metodologii nauk humanistycznych[8]. Dzięki Windelbandowi Rickert skierował swą uwagę na problematykę wartości, sam zaś Windelband zainteresowanie to zawdzięczał Hermannowi Lotzemu.

Jak podaje H.Schnädelbach, to właśnie Lotze z pojęcia „wartość” uczynił podstawowe pojęcie filozoficzne, a wynikało to z potrzeby poszukiwania sensu, gdyż byt w dobie postmetafizycznej stał się już tylko czystą faktycznością[9]. Należało odnaleźć to, co wartościowe, co światu faktów nadałoby znaczenie. Lotze pisał: „(…) musimy wydobyć to, co w pojęciu prawdziwego bytu jest jedynym wspólnym dla wszystkich elementem. Tym czymś jest doniosłość moralna, jaką łączymy z tym pojęciem i która ma treść różną od innego określenia tegoż pojęcia. Kto mówi o prawdziwym bycie, ten chce wiedzieć nie o tym, co obojętne, ale o tym, co samo w sobie i dla siebie wartościowe (…)”[10] W innym miejscu dodawał: „(…) to wszakże, co jest, nie stoi na własnych nogach, ale otrzymuje formę i wartość swego istnienia jedynie od tego, co równocześnie jest i w imię własnej wewnętrznej wartości powinno być (…)”[11]

Rozdzielenie sfer bytu (Sein) i absolutnego obowiązywania (Geltung) uznał również Wilhelm Windelband, przyjmując równocześnie, iż to nie wartości same, a wartościująca świadomość normatywna (das wertende Normalbewußtsein) jest dla nich konstytutywna[12]. Według niego zapewniało to wykluczenie relatywizmu wartości, które, jak twierdził, stanowić miały powszechnie ważne podstawy kultury.

Heinrich Rickert podjął się kontynuacji, ale i przeformułowania rozważań Kanta, Fichtego, Lotzego i Windelbanda o tym, co wartościowe, koniecznie ważne, różne od bytu. Ukazanie systemu wartości jawiło mu się jako zadanie najwyższej wagi, gdyż w obszarze wartości widział on rozwiązanie kwestii sensu życia człowieka, stanowiska człowieka wobec świata oraz możliwość zrozumienia kultury i znalezienia jej apriorycznych fundamentów. W czasie, gdy na odczuwany w Niemczech kryzys kultury i trudność odnalezienia się jednostki w świecie odpowiadali licznie przedstawiciele tzw. filozofii życia, próbując sens egzystencji tłumaczyć poprzez nią samą, Rickert wskazał na zewnętrzne źródło tego sensu. Podkreślał z naciskiem, że „Właściwie rozumiane problemy sensu prowadzą zawsze do problemów wartości, ponieważ objaśniać sens życia, to znaczy: uświadamiać sobie wartości, które nadają jemu sens.”[13] Czym jednak są owe wartości i jaki jest ich status ontyczny?

Zdaniem Rickerta wartości samej w sobie nie sposób zdefiniować, jest to bowiem pojęcie z zakresu podstawowych, niewyprowadzalnych z innych. Aby jednak wyraźnie zaznaczyć różnicę między bytem a wartością, Rickert zastosował metodę negacji. „Negacja bytu, - stwierdzał - dokładnie jakiegoś istniejącego «czegoś», jest jako negacja zawsze tylko nie-czymś albo niczym. Natomiast negacja mającej ważność (geltenden) wartości może wprawdzie również oznaczać nic, ale może także dać „coś”, mianowicie wartość ujemną lub nie mającą ważności (das Ungültige) (…)”[14] Wartość zatem jest „czymś” („Etwas”), co ma ważność, ale co nie egzystuje. Ważność czy inaczej obowiązywanie wartości nie zależy od uznającego ją podmiotu, przeciwnie, to aprioryczna wartość narzuca powinność jej uznania. Potwierdzenie bądź odrzucenie wartości dokonuje się w sądzie. Uznanie w sądzie przez podmiot transcendentalny wartości prawdy (transcendentnego sensu), warunkuje prawdziwość sądu i wyznacza jego „sens immanentny”, który pośredniczy między sferą wartości apriorycznych a światem zmysłowym i może być obiektywizowany w dobrach kulturowych.

Wartości dla Rickerta są zatem tworami niezmiennymi, absolutnymi, niehierarchicznymi i apriorycznymi, które z powinnością narzucają konieczność ich urzeczywistniania w dobrach kulturowych.[15] W zależności od możliwości ich realizacji w czasie, Rickert podzielił wartości na trzy podstawowe grupy (stopnie):

1. wartości nakierowane na cele totalne, których realizacja może nastąpić w nieznanej przyszłości w tzw. dobrach przyszłych (Zukunftgüter), to przede wszystkim wartości teoretyczne, a zwłaszcza wartość prawdy oraz wartości etyczne z główną wartością moralności (Sittlichkeit).

2. wartości, których realizacja jest możliwa w teraźniejszości to wartości estetyczne z wartością piękna na czele i wartości erotyczne z najistotniejszą wartością szczęścia.

3. wartości skierowane na realizację tzw. dóbr wieczystych to natomiast wartości religijne, szczególnie „świętość osobowa” (persönliche Heiligkeit) a także wartości mistyczne, gdzie wyróżnić trzeba „nieosobową świętość” (unpersönliche Heiligkeit).

Każdej wartości odpowiada dobro kulturowe, poprzez które jest ona realizowana, jak również stosunek podmiotu wobec tej wartości i wynikający z tego światopogląd. Za przykłady Rickert podaje między innymi: a) naukę, jako urzeczywistnianie wartości prawdy, gdzie stosunkiem podmiotowym jest sądzenie, a dominującym światopoglądem, gdy na tę wartość położy się nacisk - intelektualizm, b) sztukę, będącą realizacją wartości estetycznych, w której za stosunek podmiotowy uznał przyglądanie się (Anschauen) a gdzie wypływającym z tego światopoglądem może stać się estetyzm, czy c) społeczeństwo wolnych jednostek, jako realizację wartości etycznych z autonomią działania jako stosunkiem podmiotowym i moralizmem jako światopoglądem stanowiącym konsekwencję szczególnej realizacji tych właśnie wartości.[16]

Niejednorodne urzeczywistnianie wartości w czasie przez różne wspólnoty kulturowe pokazuje zdaniem Rickerta, jakie zachodzą różnice w stopniu poznania wartości, nie przesądza jednak o kryzysie czy upadku danej kultury. Fundamentem rzeczywistości kulturowej nie jest bowiem ludzkie poznanie, a świat transcendentnego sensu.

 

 

2. DYSKUSJA

 

Po wygłoszeniu przez panią mgr Justynę Smoleń referatu Heinricha Rickerta koncepcja wartości odbyła się dyskusja. Jako pierwszy zabrał głos ksiądz dr Tomasz Stępień. Jego pytanie dotyczyło jednego z najbardziej podstawowych zagadnień filozofii niemieckiej - świadomości transcendentalnej. Czym na gruncie filozofii niemieckiej jest świadomość transcendentalna? Pani Justyna wskazała na odpowiedzi Husserla, gdzie kategorię świadomości transcendentalnej można interpretować jako Boga. Podała także odpowiedź Diltheya, dla którego świadomość transcendentalna to duch obiektywny. Natomiast według Rickerta świadomość transcendentalna to podmiot obiektywny,  niezależny od podmiotów indywidualnych.

Drugie pytanie dotyczyło możliwości umiejscowienia filozofii Rickerta w klasycznym podziale platonizm- arystotelizm. Pytanie to zadał profesor Artur Andrzejuk, który zauważył podobieństwo Rickertowskiej refleksji filozoficznej do poglądów Awicenny. Pytanie koncentrowało się na możliwości interpretacji Rickertowskiej wartości jako awicenniańskiego bytu możliwego, zaś wartościującej świadomości normatywnej jako intelektu czynnego.  Jednak pani Justyna stwierdziła, że Rickert wychodzi mocno z tradycji niemieckiej i poszukiwanie historycznych antecedencji jest jak błądzenie w wielkim labiryncie.

Dr Jerzy Niepsuj zwrócił uwagę, że w kontekście filozofii Rickerta najważniejszym  pytaniem jest - czym jest wartość. Dr Niepsuj zauważył, że Rickert ucieka od pozytywnej odpowiedzi, ponieważ pytanie „czym nie jest wartość” skupia jego uwagę. Zaś pytanie skierowane już bezpośrednio do pani Justyny dotyczyło wartości jako kryterium odróżniania cywilizacji od kultury.  Prelegentka jasno stwierdziła, że jeżeli realizowane są wartości właściwe, to realizowana jest kultura. Zaś cywilizacja jest realizacją wartości pozornych. Dalszy pytanie dr Niepsuja dotyczyło ujmowania kryzysu myślenia filozoficznego przez Rickerta i w tym kontekście przeciwstawienia się neokantysty prądom filozofii niemieckiej swojego czasu. W odpowiedzi padło stwierdzenie, że kryzys w myśleniu filozoficznym upatrywał Rickert w błędnym rozwiązaniu koncepcji sensu przez tendencje związane z filozofią życia i intuicjonizmem.

Następnie zabrał głos dr Andrzej Nowik, który poprosił w wyjaśnienie trzech kwestii: neokantowskiej epistemologii, krytyki psychologizmu i roli teorii kultury na gruncie refleksji filozoficznej Rickerta.  W odpowiedzi pani Justyna wyjaśniła, że oryginalnym wkładem Rickerta do neokantowskiej filozofii było zatarcie granic między rozumem praktycznym a rozumem teoretycznym w koncepcji aktu sądzenia. Zaś linią krytyki psychologizmu było wyraźne odróżnienie aktu sądzenia od procesu psychicznego. Wartościowanie dla Rickerta nie jest procesem psychicznym. Zaś sens w Rickertowskiej filozofii podobny jest do myśli u Fregego. Wszak obaj niemieccy myślicieli byli uczniami Lotzego. Głos w Rickerta w teorii kultury był dosyć istotny. Był założycielem pisma „Logos”, także wywarł wpływ na Heideggera, który był uczniem Rickerta, zwłaszcza na heideggerowskie rozumienie ”techniki”.

Jako ostatni zabrał głos profesor Tadeusz Klimski z pytaniem o przedmiot filozofowania w neokantyźmie. Wyraził także przypuszczenie, że neokantyzm jest próbą odnajdywania zagubionej w nowożytności jedności duch-ciało, rzeczywistość materialna- rzeczywistość duchowa. Dyskusja zakończyła się odpowiedzią pani Justyny, która stwierdziła, że faktycznie neokantyzm swe wysiłki nakierowuje na znalezienie sensu świata i życia człowieka, a sens jest królestwem jedności świata bytu i wartości.

 

Magdalena Baranowska

 

[1] K.Jaspers, Autobiografia  filozoficzna, tłum. S.Tyrowicz, Toruń 1993, s.38.

[2] H.Rickert, Zur Lehre von der Definition, Freiburg 1888.

[3] H.Rickert, Der Gegenstand der Erkenntnis. Ein Beitrag zum Problem der philosophischen Transzendenz, Freiburg 1892. W roku 1915 praca znacząco przeredagowana i rozszerzona, wraz ze zmienionym podtytułem wydana została w Tybindze (wyd.3). Zob. Rickert H., Der Gegenstand der Erkenntnis. Eine Einführung in die Transzendentalphilosophie, Tübingen 1915. Wyd.4 z 1921 r. ukazywało też sporą ewolucję poglądów Rickerta.

[4] H.Rickert, Die Grenzen der naturwissenschaftlichen Begriffsbildung. Eine logische Einleitung in die historischen Wissenschaften, Tübingen-Leibzich 1896-1902.

[5] H.Rickert, Die Philosophie des Lebens. Darstellung und Kritik der philosophischen Modeströmungen unserer Zeit, Tübingen 1920.

[6] H.Rickert, System der Philosophie. 1Teil. Allgemeine Grundlegung der Philosophie, Tübingen 1921.

[7] H.Rickert, Grundprobleme der Philosophie. Methodologie. Ontologie. Antropologie, Tübingen 1934.

[8] W opinii niektórych badaczy, z czym i ja się zgadzam, klasyfikowanie Rickerta jako neokantysty jest jednak zbyt daleko idącym uproszczeniem, gdyż wpływ mieli na niego także inni, poza I.Kantem, filozofowie, jak na przykład Platon, J.G.Fichte, H.Lotze a także J.Bergmann, A.Riehl, J.Volkelt, R.Eucken, A.Meinong, H.Münsterberg, P.Natop, J.Rehmke, G.Simmel, B.Bolzano czy E.Husserl. Por. B.Trochimska-Kubacka, Absolutyzm aksjologiczny, Wrocław 1999, s.15. Por. też. Rickert H., System der Philosophie, dz.cyt., s.X.

[9] Por. H.Schnädelbach, Filozofia w Niemczech 1831-1933, tłum. K.Krzemieniowa, Warszawa 1992, s.250-252.

[10] H.Lotze, Metaphysik, III Teil, s.13, cyt.za: Schnädelbach H., Filozofia w Niemczech…, dz.cyt., s.268.

[11] H.Lotze, Seele und Seelenleben, w: Klenie Schriften, Band II, Leipzig 1886, s.174 n. cyt.za: Schnädelbach H., Filozofia w Niemczech…, dz.cyt., s.272.

[12] Por. W.Windelband, Einleitung in die Philosophie, Tübingen 1914, s.244 n. i 253 n.

[13] H.Rickert, System der Philosophie, dz.cyt., s.142.

[14] H.Rickert, Sens i wartość, tłum. B.Trochimska-Kubacka, w: Neokantyzm, wstęp i wybór tekstów B.Trochimska-Kubacka, tłum. J.Gajda-Krynicka i B.Trochimska-Kubacka, s.112.

[15] Mowa tu o wartościach właściwych (Eigenwerte). Poza wartościami właściwymi Rickert wyróżnił też wartości pozorne (Scheinwerte), które wiążą się z czysto witalnym czy materialnym wymiarem życia człowieka.

[16] Por. H.Rickert, Grundprobleme, dz.cyt., ss.183-196 oraz tenże, System,dz.cyt., ss.324-347 i dodatek końcowy.

---