Teoria C.G. Junga

Założenia metateoretyczne

- Podejście empiryczne i fenomenologiczne do psychiki - fakty psychiczne to fakty empiryczne, każda jednostka ma do nich bezpośredni dostęp.

- Człowiekowi właściwa jest duchowość, życie duchowe. Istnienie ma nie tylko charakter fizyczny ale i psychiczny oraz duchowy.

- Zjawiska i treści psychiczne nie są fenomenem jednostki, nie są jej wyłącznym wytworem, mają charakter kolektywny. Świadczy o tym powszechność niektórych idei, trwałość w perspektywie dziejów człowieka, interkulturowe podobieństwo. Psychika i jej treści nie są czymś arbitralnym, samowolnym, jednostkowym, wymyślonym przez ludzi natomiast istnieją tak jak fakty, obiekty i zjawiska przyrodnicze np. koń czy burza.

- Podstawy psychiki są kolektywne, archaiczne, nieświadome, uniwersalne.

- Psychiczne funkcjonowanie człowieka wiąże się z jego strukturą biologiczną lecz nie podlega redukcji do tej struktury tzn. nie da się go wyjaśnić w całości właściwościami tej struktury, tak jak kwiatu nie da się wyjaśnić właściwościami gleby, na której wyrasta. Energii psychicznej, czyli libido nie da się zredukować do energii biologicznej, popędowej.

- Wyróżnić można obszary psychiki świadomej i nieświadomej przepływ z jednego obszaru do drugiego odbywa się wg zasady ekwiwalencji i entropii (energia nie może zniknąć).

Koncepcja psychiki

Całość psychiki jednostki to jaźń zwana osobowością.

Składa się na nią obszar świadomy i nieświadomy.

Źródłem energii psychicznej jest stałe napięcie między świadomością i nieświadomością.

Jung uznaje zasadę dwubiegunowości psychiki oraz komplementarności procesów psychicznych. Nieświadomość i świadomość są komplementarne i kompensują się nawzajem - przewaga orientacji ekstrawertywnej w obszarze psychiki świadomej jest kompensowana przewagą orientacji intowertywnej w obszarze psychiki nieświadomej.

Dystrybucja energii psychicznej zachodzi zgodnie z zasadą ekwiwalencji i entropii - energia nie ginie.

Psychika to względnie zamknięty, samoregulujący się system.

Nieświadomość obejmuje dwa obszary: nieświadomość indywidualną i zbiorową.

Na nieświadomość indywidualną jako całość nieświadomych doświadczeń indywidualnych danej jednostki składają się treści tłumione i zapomniane.

Na nieświadomość zbiorową, inaczej kolektywną składają się nieświadome doświadczenia gatunku ludzkiego jak i zwierzęcych przodków człowieka ujęte w postaci archetypów. Archetypy, inaczej: dominanty, wyobrażenia pierwotne, imago, wyobrażenia mitologiczne, wzorce zachowania to strukturalne składniki nieświadomości zbiorowej. Archetypy mają charakter psychoidalny tzn. zarówno psychiczny jak i fizykalny. Dlatego też „archetyp może wprowadzić do świadomości wyobrażenia zdarzenia fizycznego, chociaż w rzeczywistości zdarzenie to nie jest bezpośrednio spostrzegane” (Lindzey, Hall, 1990, s.132).

Doświadczenie człowieka jest podwójnie determinowane: od wewnątrz poprzez archetypy (kształtują gotowość do odbioru i integracji określonych treści ) oraz od zewnątrz poprzez bodźce płynące ze środowiska.

Podstawy osobowości są (osobowość kształtuje się na podstawach):

• archaiczne

• prymitywne

• wrodzone

• nieświadome

• uniwersalne (uniwersalność związana z podobieństwem anatomicznym mózgu u wszystkich ras ludzkich)

Koncepcja rozwoju

Proces rozwoju psychicznego Jung nazywa indywiduacją. Polega ona na wyłanianiu się poszczególnych struktur psychicznych. W jego efekcie poszerza się pole psychiki świadomej wzbogacając się o treści psychiki nieświadomej indywidualnej oraz zbiorowej (obecne w archetypach nieświadomości zbiorowej). Kulturowe symbole pozwalają na włączanie treści archetypowych w obszar świadomej psychiki, stąd tak ważna jest rola symboli w rozwoju psychicznym jednostki. Siła symbolu wynika z jego podwójnej determinacji wewnętrznej: popędowej i archetypowej oraz zewnętrznej - związanej z celami transcendentalnymi. Symbol wytwarzają dwie siły: popędowa (pcha od wewnątrz) oraz transcendentna wyrażająca się uniwersalnymi dążeniami do pełni, oczyszczenia, harmonii (przyciąga z zewnątrz w formie celów uniwersalnych, do których dąży człowiek i ludzkość); (por. Lidnzey, Hall 1990, s.137).

Przebieg procesu indywiduacji i jego skutki.

Indywiduacja jako natrualny proces rozwoju obejmuje dwie fazy. Pierwsza z nich poddana jest wpływom biologicznym i społecznym, jednostka przechodzi ją zawsze, a w jej efekcie wyłaniają się poszczególne elementy struktury osobowości.

Pod wpływem kontaktów ze światem zewnętrznym i innymi ludźmi z nieświadomości wyłania się ego czyli JA „podmiot osobowych aktów świadomości” , „centrum świadomej psychiki” (Gaudowa, 1997). Ego charakteryzuje poczucie ciągłości i tożsamości mimo zachodzących zmian, jest to zespół wyobrażeń o sobie, świadomy obszar osobowości. Mimo zachowania poczucia ciągłości i tożsamości ego zmienia się poszerzając swe pole o treści nieświadome. Ego posiada komponentę somatyczną - uświadomione wewnętrzne procesy somatyczne i komponentę psychiczną. Część ego „przeznaczona” do kontaktów społecznych to persona. Składaja się na nią role społeczne przypisane jednostce jest to swoista „osobowość publiczna”. Funkcje persony polegają na: ochronie intymności ego, autoprezentacji zgodnej z normami i wartościami środowiska, utrzymaniu więzi ego - świat innych ludzi. Prawidłowo ukształtowana persona nie jest fałszywą maską czy krępującym indywidualność gorsetem - wyraża ona istotną prawdę o człowieku „retuszowaną” zgodnie ze społecznymi wartościami i wymaganiami.

Niebezpieczeństwa nadmiernego rozrostu persony polegają na:

• „skostnieniu” w rolach społecznych

• zaniku tożsamości ego - ponieważ utożsamia się ono z personą

• utrata zdolności rozróżniania ego i persony powoduje, iż jednostka traci dostęp do prawdy o sobie samej.

Cechy ego, które są niezgodne ze społecznymi wymaganiami są tłumione i tworzą cień indywidualny - element indywidualnej nieświadomości. U podstaw kształtowania się cienia indywidualnego leży proces społecznego wartościowania właściwości ego (preferencji, potrzeb, nastawień, sposobów działania itp.). (Por. kształtowanie się fałszywego ja oraz cele, założenia i warunki powodzenia terapii w koncepcji Rogersa).

Druga faza indywiduacji stanowi indywidualne wyzwanie dla jednostki, wyzwanie, którego może ona nie podjąć. Jej wystąpienie i przebieg zależy od decyzji jednostki. Odczucie próżni egzystencjalnej około środka życia, formułowanie pytań o sens własnego istnienia, potrzeba określenia kim się jest i po co się żyje stanowią sygnały nadejścia drugiej fazy indywiduacji. W początkowych etapach ma miejsce dezintegracja ego, a istotnym elementem jest konfrontacja z cieniem indywidualnym - poznanie „ciemnych stron” własnej psychiki. Poznanie niechcianych uczuć i wypartych treści doświadczenia umożliwia zniesienie projekcji. W efekcie jednostka zyskuje większą dojrzałość, równowagę nastawienia ekstrawertywnego i introwertywnego, większą równowagę w obrębie czterech funkcji psychiki.

Jeśli wyzwania drugiej fazy indywiduacji nie zostaną podjęte jednostka musi nasilać tłumienie i wypieranie często wiąże się to z nastrojami depresyjnymi również z alkoholizowaniem się, odurzaniem lub wystąpieniem chorób.

Mężczyzna

1. Persona - role męskie

2. Ego - męska orientacja świadomości

3. Cień indywidualny - stłumione cechy męskie

4. Anima - psychiczny model kobiecości, archetyp kobiety w psychice mężczyzny

5. Stary Mędrzec - wzorce duchowe

6. Wielka Matka - archetyp życia

7. Jaźń - archetypowy obraz Boga, centrum integracji osobowości w II połowie życia, zapewnia jedność, równowagę, stabilność, archetypy dążenia do jedności i spójności.

Kobieta

1. Persona - role kobiece

2. Ego - kobieca orientacja świadomości

3. Cień indywidualny - stłumione cechy kobiece

4. Animus - model męskości w psychice kobiety

5. Wielka Matka - archetyp życia, macierzyństwa, natury

6. Stary Mędrzec - duch kultury

7. Jażń - archetypowy obraz Boga, podobnie jak u mężczyzny.

Kompleks

• konstelacja uczuć, myśli, wspomnień, spostrzeżeń sprawiająca, iż nowe doświadczenia organizują się wokół treści kompleksu, są ujmowane przez jego pryzmat. Kompleks może przejmować kontrolę nad całą osobowością, dominować ego. Kompleks lokuje się w nieświadomości.

Funkcja transcendentna

Struktury osobowości wyodrębnione w I fazie indywiduacji muszą zostać zintegrowane w II fazie tego procesu. Za integrację odpowiedzialna jest funkcja transcendentna.( Lidnzey, Hall 1990 s.135)

Zasada synchroniczności.

Wyjaśnia koincydencję (zbieżność) zjawisk psychicznych i fizycznych.

Symbol

- reprezentacja przyszłego kierunku rozwoju osobowości. Dwie siły organizują symbol: popędowa dążenia do transcendencji.

Metody badania osobowości :

• amplifikacja,

• metoda aktywnej wyobraźni,

• metoda serii snów.

Cztery funkcje psychiki:

Funkcje racjonalne: myślenie i uczucie

Funkcje irracjonalne: wrażenia (percepcja) i intuicja.

Dwie orientacje osobowości:

Ekstrawertywna

Introwertywna

Wkład Junga do dorobku współczesnej psychologii osobowości.

1. Pojęcie samorealizacji. Samourzeczywistnienie celem rozwoju psychicznego. W procesie samourzeczywistnienia powstaje jaźń.

2. Pojęcie rozwoju jako przechodzenia od stanu globalnego, poprzez zróżnicowanie do integracji. W procesie rozwoju stymulowanego dążeniami do samorealizacji powstaje jaźń - nowe centrum psychiki zastępujące dawne centrum, którym w I- szej połowie życia człowieka jest ego.

3. Rozwój psychiki dokonuje się w ciągu całego życia Zmiany progresywne i regresywne w toku indywidualnego rozwoju przeplatają się, regresja może odgrywać w rozwoju pozytywną rolę (np. w II fazie procesu indywiduacji). Prekursor idei ujmowania rozwoju w cyklu życia jednostki.

4. Finalizm w wyjaśnianiu przyczyn aktywności człowieka - człowiek ma aspiracje, stawia sobie cele, do których dąży (przeciwieństwo biologicznego determinizmu Freuda). Jednostka dąży do celów, które ujmuje w postaci symboli zawierających elementy archetypowe. Koncepcja celowego zachowania się człowieka. Celowość jako pojęcie teoretyczne przeciwstawia się mechanicyzmowi właściwemu naukom XIX wieku, zgodnie z którym zachowanie jest w całości determinowane działaniem wrodzonych popędów.

5. Optymizm koncepcji przejęty przez psychologię humanistyczną, obecny między innymi w teorii Rogersa, również Allporta i w analizie transakcyjnej Berne'a i Harrisa.

6. Tworzy podwaliny koncepcji hierarchii potrzeb rozwiniętej później przez Maslowa. „W im większym stopniu zaspokojone są potrzeby biologiczne człowieka tym więcej energii może on poświęcić na zainteresowania kulturalne.” (Lindzey, Hall, 1990, s.130).

7. Prekursor ujęcia interdyscyplinarnego i systemowego w psychologii. Tworząc swe koncepcje osobowości jej funkcjonowania i rozwoju korzystał z dorobku: antropologii kulturowej, etnologii, alchemii, mistyki, mitologii, religii różnych kręgów kulturowych, rytuałów religijnych plemion pierwotnych, sztuki, alchemii, filozofii. Ponadto prowadził rozległą praktykę psychologiczną. Systemowość i interdyscyplinarność jego podejścia znajdują aktualnie coraz większe uznanie. W czasach mu współczesnych były mało zrozumiałe.

8. Wprowadza pojęcie ekstra i introwersji jako ogólnej orientacji osobowości.

9. Wprowadza koncepcję czterech komplementarnych funkcji psychiki wykorzystywaną aktualnie do diagnozy typów umysłu (prace Cz.Nosala).

---