III. Pieniądz w gospodarce

III.1. Pojęcie, rola i funkcje pieniądza w gospodarce

Pieniądz to jeden z najbardziej interesujących przedmiotów jakie stworzył człowiek. Przedmiot pożądania i fascynacji, przyczyna szczęścia i radości, zbrodni i dramatów, bohater dzieł sztuki i wielu wydarzeń. Zawsze wyzwalający ogromne emocje. Można o nim mówić na różne sposoby i nigdy do końca nie zrozumiemy jego istoty. Czym zatem jest pieniądz? Mały, często niepozorny i nietrwały przedmiot, niewielki krążek metalu lub prostokąt zadrukowanego papieru. Najważniejszy wynalazek w historii ludzkości, jednocześnie najbardziej przeklęta i pożądana rzecz. Czym jest i w czym tkwi jego potęga? Nie są to pytania łatwe, dotyczą bowiem pieniądza. Człowiek współczesny spotyka się z pieniądzem od wczesnych lat swojego życia. Wykorzystuje go nabywając różnego rodzaju dobra. Bez niego nie byłoby to możliwe.

Trudno dzisiaj wyobrazić sobie funkcjonowanie człowieka i społeczeństwa bez pieniądza. Nie zawsze jednak tak było. Pierwotny człowiek zamieszkujący określoną przestrzeń nie wymagał wielu dóbr, aby zaspokoić swoje potrzeby. Żył jak zwierzęta, które także musiały zdobywać pożywienie, rozmnażać się, znajdować bezpieczne kryjówki na odpoczynek i sen, chronić się przed zimnem i deszczem. W porównaniu jednak z innymi zwierzętami człowiek nie był ani najsilniejszy, ani najszybszy, nie posiadał dostatecznie silnych zębów i pazurów. Gdyby tylko od tego zależało jego przetrwanie, nie miałby większych szans. Człowiek jednak potrafił zmobilizować najpotężniejszą broń - mózg. On nie tylko pozwolił przetrwać, ale i zdobyć dominację. Uczynił z aktywności człowieka pracę, będącą świadomą działalnością, stworzył także kulturę. Mózg doprowadził do powstania wielu nowych potrzeb, nie znanych innym zwierzętom. Aby je zaspokoić człowiek zmuszony został do wymiany. Jeżeli dóbr, które wymieniamy jest niewiele, wówczas możemy dokonywać tego w formie barteru - towar za towar, jak dzieci wymieniają znaczki za odznaki, piłkę za łyżwy itp. Znacznie gorzej jest gdy towarów jest dużo lub gdy trudno jest znaleźć inną osobę, która nie tylko ma dobro poszukiwane przez nas, ale także potrzebuje dobra, które my posiadamy. W takiej sytuacji niezbędny jest pośrednik - dobro, które wszyscy akceptują i są skłonni wykorzystywać w wymianie. Dobro takie nazywamy powszechnym ekwiwalentem - pieniądzem.

Czym zatem jest pieniądz? W podręcznikach spotkamy wiele definicji, z których żadna nie opisuje całego bogactwa tego zjawiska. A jest to jedno z najbardziej złożonych zjawisk społecznych i ekonomicznych. Ludzie wykorzystują zarówno znane postacie pieniądza (monety i banknoty), jak i jego wyobrażenie-nazwę. Kiedy wręczamy monety lub banknoty w sklepie, mamy do czynienia z pierwszym zjawiskiem, kiedy dokonuje rozliczeń bezgotówkowych lub opisujemy zjawiska gospodarcze, widać drugie podejście.

Pieniądz jest powszechnym ekwiwalentem, który bez względu na postać materialną pełni określone funkcje społeczne. Przy jego pomocy możemy dokonywać podziału wypracowanego przez społeczeństwo dochodu, możemy nabywać określone dobra i usługi, gromadzić „siłę nabywczą” na przyszłość czyli oszczędzać.

Funkcje pieniądza w gospodarce. We współczesnej gospodarce towarowo-pieniężnej pieniądz pełni pięć, ściśle ze sobą powiązanych funkcji, tzn.:

• funkcję środka wymiany,

• jednostki rozrachunkowej (miernika wartości),

• środka przechowywania wartości (środka tezauryzacji),

• środka odroczonych płatności (środka płatniczego),

• pieniądza międzynarodowego.

Pieniądz jest środkiem wymiany, ułatwiającym realizację wszelkiego rodzaju transakcji, tzn. ludzie wykorzystują go do regulowania rachunków, niezależnie od tego, co jest kupowane lub sprzedawane. W funkcji tej pieniądz doskonale rozwiązuje problem podwójnej zbieżności potrzeb, której spełnienie było warunkiem koniecznym do zawarcia transakcji w warunkach gospodarki towarowej (towar za towar). W przypadku wymiany pieniężnej jedna operacja zamiany dwóch dóbr zostaje zastąpiona dwiema różnymi operacjami, znacznie bardziej efektywnymi (dobro za pieniądz, pieniądz za dobro). Przyjmujemy pieniądz za towar, gdyż jesteśmy przekonani, że potem będziemy mogli go wydać. W tej funkcji najczęściej kojarzymy pieniądz. Funkcja środka wymiany wpłynęła na znaczne udoskonalenie wymiany i jej ułatwienie. Analizując historyczną ewolucję form wymiany można stwierdzić, że jej rozwój „wymusił” niejako powstanie pieniądza-powszechnego ekwiwalentu. Bez tej konieczności nie istniała bowiem potrzeba funkcjonowania pieniądza.

Pieniądz pełni funkcję jednostki rozrachunkowej (miernika wartości). Innymi słowy jest wspólnym mianownikiem, przy pomocy którego wyrażone są wartości innych dóbr i usług, tzn. pozwala on przejść od systemu cen relatywnych (np. 1 chleb za trzy bułki) do systemu cen absolutnych (np. 1 chleb za 10 zł). Pieniądz służy więc jako miernik wartości lub podstawa wyceny wszystkich pozostałych dóbr. Wyrażone są w nim ceny, zobowiązania, prowadzone zapisy księgowe itd. Jest to najbardziej kontrowersyjna funkcja pieniądza, chociaż z teoretycznego punktu widzenia, najważniejsza. Wartość jest bowiem podstawą większości mierników makroekonomicznych, wyrażając jednocześnie preferencje rynkowe. Kategoria wartości wywoływała szczególnie liczne zainteresowania w XVIII i XIX stuleciu, kiedy toczyły się najżywsze dyskusje wokół teorii wartości. Brali w niej udział najwybitniejsi ówcześni ekonomiści z A.Smithem, D.Ricardo i K.Marksem na czele. Później zainteresowania przeniesione zostały na problem ceny, chociaż jak twierdzą teoretycy, jest to również problem wartości. We współczesnej teorii ekonomii problemy wartości i roli pieniądza jako jednostki miary (nummeraire, liczman) pojawiają się przy okazji dyskusji wokół teorii kapitału.

Pieniądz jest środkiem przechowywania wartości. Funkcja ta wynika bezpośrednio z jego funkcji jako środka płatniczego. Jeżeli jednostka nie wykorzystuje natychmiast pieniądza otrzymanego w danej transakcji do dokonania płatności, to pieniądz traktuje się jako środek przechowywania wartości. Jako taki stanowi jeden ze sposobów przechowywania bogactwa czyli umożliwia przenoszenie środków z chwili obecnej w przyszłość, w celu późniejszej konsumpcji lub dalszej akumulacji. W porównaniu z innymi składnikami majątku (np. aktywami finansowymi, biżuterią) pieniądz jako środek przechowywania wartości ma trzy charakterystyczne cechy, a mianowicie:

• brak kosztów transakcji. Wszystkie inne składniki majątku, wykorzystywane w celu nabycia towarów lub regulacji zobowiązań wymagają uprzedniej transformacji w pieniądz, co pociąga za sobą konieczność ponoszenia pewnych kosztów.

• brak w zasadzie dochodów z wartości przechowywanej w formie pieniądza (wyjątkiem są przechowywane depozyty a vista). Inne aktywa przynoszą większe lub mniejszy dochód. Ten brak dochodów w przypadku pieniądza uważa się często za cenę płaconą za płynną formę przechowywania wartości i braku kosztów transformacji.

• stała wielkość nominalnej wartości przechowywanej w pieniądzu. Ta nominalna wielkość może z upływem czasu zmniejszać swoją wielkość realną (w wyniku zmniejszania-deprecjacji jego siły nabywczej) lub też ją zwiększać w wyniku aprecjacji. W odróżnieniu od pieniądza inne składniki majątkowe mogą zachować lub nawet zwiększyć swoją wartość mimo jego deprecjacji.

Pieniądz jest także środkiem odroczonych płatności, czyli może być wykorzystany jako miernik, za pomocą którego określa się w umowach wartość pożyczek, płac itd. Ponieważ we współczesnej gospodarce, w ramach systemu pieniężno-kredytowego występuje wiele różnego rodzaju odroczeń płatniczych, ta funkcja pieniądza jest znacząca i wywołuje wiele zainteresowania ze strony analityków. Będziemy do niej wielokrotnie wracali.

Pieniądz pełni również funkcję pieniądza międzynarodowego. Przyjmuje ona kilka postaci:

• jako pieniądze krajowe wykorzystywane w rozliczeniach pomiędzy podmiotami działającymi w różnych gospodarkach;

• jako pieniądz jednego państwa uznawany przez podmioty pochodzące z innej gospodarki;

• jako pieniądz międzynarodowy.

W pierwszym przypadku stosowane są przez podmioty gospodarcze dokonujące między sobą wymiany różne sposoby rozliczania. Może to być rozliczanie polegające na przeliczaniu (zgodnie z ustalonym wcześniej parytetem) jednej waluty na drugą i wypłacenie danemu podmiotowi należności w walucie jego kraju, lub rozliczanie na terenie każdego kraju w jego walucie. W drugim przypadku rozliczanie polega na ustaleniu wzajemnych zobowiązań w pewnej krajowej walucie, uznawanej w obu gospodarkach (np. przy pomocy dolarów amerykańskich czy franków szwajcarskich).

Bardzo ciekawą formą pieniądza są pieniądze międzynarodowe. Nie chodzi tu o walutę określonego państwa, która służyła za podstawę rozliczeń międzynarodowych, ale o nową formę pieniądza, spełniającą określone funkcje w gospodarce. Przykładem takich pieniędzy są SDR, nieistniejący już rubel transferowy oraz euro wywodzący się z ECU. Specjalne Prawa Ciągnienia (SDR) były rozwinięciem idei międzynarodowego pieniądza o nazwie bankor zaproponowanej w 1943 roku przez J.M.Keynesa. SDR jest międzynarodową jednostką walutową emitowaną przez MFW od roku 1970. Uczestnikami tego systemu są członkowie MFW w proporcji do udziałów w Funduszu. Przydzielone SDR służą do zakupu od innych uczestników systemu walut niezbędnych do spłaty zobowiązań z tytułu bieżących obrotów bilansu płatniczego. Jest to także jednostka porównawcza walut w rozliczeniach międzynarodowych. Rubel transferowy był także międzynarodową jednostka walutową używaną przez członków Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Został wprowadzony po powołaniu do życia w styczniu 1964 roku Międzynarodowego Banku Współpracy Gospodarczej. Parytet tej waluty oparto na złocie. Rubel transferowy nie miał, podobnie jak SDR, charakteru pieniądza obiegowego. Wszystkie rozliczenia za jego pomocą odbywano bezgotówkowo. Przestał istnieć w 1989 roku z chwilą rozwiązania RWPG.

Najciekawszą i najważniejszą współcześnie formą pieniądza międzynarodowego jest euro, używane od 1999 roku na terenie piętnastu państw Unii Europejskiej oraz w rozliczeniach między Unią a państwami stowarzyszonymi, w tym i Polską. Podstawy stworzenia jednolitego rynku finansowego i Europejskiego Obszaru Finansowego opracowano w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Od 13 marca 1979 roku zaczął funkcjonować Europejski System Walutowy oparty na europejskiej jednostce walutowej ECU (European Currency Unit). Jej podstawę stanowił koszyk walutowy złożony ze wszystkich walut państw UE, z różnym udziałem. Dominowały marka niemiecka (1/3 udziału), frank francuski (1/5 udziału) i funt brytyjski (1/10 udziału). W przyszłości ECU miał być zastąpiony przez jednolitą walutę europejską, której nadano nazwę euro. Przygotowania do wprowadzenia euro trwały wiele lat i łączyły się z uruchomieniem Jednolitego Rynku Europejskiego, opartego na swobodnym przepływie towarów i usług, osób oraz kapitału. Nastąpiło to 1 stycznia 1993 roku. Dwa lata później powołano do życia Europejski Instytut Walutowy we Frankfurcie nad Menem. W maju 1995 roku Komisja Europejska przyjęła „Zieloną Księgę”, zawierającą scenariusz przechodzenia do jednolitej waluty. W dniach 15 i 16 grudnia 1995 roku Rada Europejska na posiedzeniu w Madrycie przyjęła scenariusz wprowadzania i nazwę euro dla jednolitej waluty Unii Europejskiej. W 1998 roku szefowie państw i rządów postanawiają, które z państw członkowskich przystąpią do Unii Walutowej zgodnie z kryteriami zawartymi w Traktacie z Maastricht. Do końca 1998 roku Europejski Instytut Walutowy i Komisja Europejska przygotowały podstawy prawne i organizacyjne utworzenia Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Od 1 stycznia 1999 roku rozpoczął się trzeci etap Unii Gospodarczej i Walutowej. Euro stało się jednolitą walutą Unii Europejskiej, a kompetencje krajowe w sferze polityki monetarnej przejął Europejski Bank Centralny. Z dniem 1 lipca 2002 roku EURO ma stać się jedynym środkiem płatniczym na obszarze Unii Europejskiej. Warto pamiętać o tym, że z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej euro stanie się także obowiązującym pieniądzem na terenie naszego kraju. Przestanie natomiast istnieć złotówka.

III.2. Sposoby mierzenia zasobu pieniądza. System pieniężno-kredytowy.

Niezwykle ważnym problemem dla współczesnych gospodarek jest nie tylko istnienie i funkcje spełniane przez pieniądz, ale również ilość pieniądza pozostające w obiegu ekonomicznym. W literaturze i praktyce systemów monetarnych rozróżnia się kilka pojęć (miar) zasobu pieniądza, które różnią się między sobą przede wszystkim stopniem płynności. Płynność jest to łatwość z jaką można zamienić jedno aktywo w drugie z nieznaczną lub żadną utratą wartości. Za doskonale płynną uważa się gotówkę. Zbliżoną płynnością charakteryzują się depozyty, na podstawie których można wystawiać czeki. Jeżeli więc słyszymy, że jakieś aktywo finansowe jest mniej płynne, oznacza to, że kosztowniejsze lub trudniejsze jest przekształcenie go w gotówkę czy depozyty na rachunku czekowym. Regułą jest, iż im mniej płynna jest dana forma pieniądza, tym więcej ograniczeń się z nim wiąże i tym większy przychód przynosi. Płynność ma jednak swoją cenę - są nią utracone odsetki.

W zależności od stopnia płynności, poszczególne składniki zasobu pieniądza zaliczone są do trzech miar (agregatów): M1, M2 oraz M3. Agregat M1 obejmuje:

• gotówkę,

• depozyty, na podstawie których można wystawiać czeki,

• czeki podróżne.

Agregat M2 obejmuje elementy składowe M1 oraz:

• depozyty oszczędnościowe,

• małe rachunki terminowe,

• jednodniowe umowy odkupu polegające na tym, że bank sprzedaje klientom papiery wartościowe i obiecuje je odkupić następnego dnia po określonej cenie,

• udziały w spółkach lokacyjnych na rynku pieniężnym. Są to depozyty przynoszące procent i pozwalające wystawić czeki, jednak tylko na kwoty wyższe od przyjętego minimum,

• krótkoterminowe depozyty w walutach obcych.

Schemat III.1. Relacja między zagregowanymi miarami pieniądza M1, M2 oraz M3

Zagregowana miara M3 obejmuje wszystkie składniki agregatu M2 (a więc również M1) oraz najmniej płynne składniki pieniądza, tzn.:

• duże depozyty terminowe,

• terminowe umowy odkupu, czyli umowy na okres dłuższy niż jeden dzień,

• długoterminowe depozyty w walutach obcych.

Oprócz wymienionych składników zasobu pieniądza znane są jeszcze inne aktywa finansowe charakteryzujące się wysoką płynnością, np. obligacje rządowe, weksle handlowe, krótkoterminowe papiery wartościowe Skarbu Państwa itp.

Podstawowe miary zasobu pieniądza stosowane w chwili obecnej w Polsce to: M0, która obejmuje pieniądz gotówkowy w obiegu wraz z kasami banków, saldo na rachunkach bieżących banków oraz rezerwy obowiązkowe, M1, zawierająca pieniądz gotówkowy w obiegu bez kas banków oraz depozyty bankowe osób prywatnych i podmiotów gospodarczych (złotówkowe oraz walutowe) płatne na żądanie, M2, która zawiera M1 oraz dodatkowo depozyty terminowe i zablokowane, a także zobowiązania banków wobec podmiotów gospodarczych z tytułu sprzedaży papierów wartościowych ze zobowiązaniem odkupu.

Powyższej klasyfikacji nie można jednak uznać za niezmienną i ostateczną. Po pierwsze, występują różnice między krajami wynikające z poziomu usług bankowych i krajowych przepisów. Po drugie, banki i inne instytucje finansowe, jako jednostki nastawione na osiągnięcie zysku, konkurują o depozyty klientów, wprowadzając coraz to nowsze typy rachunków, lepiej wynagradzanych i łatwo przekształcanych w formę wygodną w zawieraniu transakcji. Sprzyja temu rewolucja komputerowa, która umożliwia dokonywanie zawiłych transakcji właściwie bezpłatnie. Pojawiają się także nowe formy pieniądza. Obecnie istnieje już tzw. pieniądz komputerowy (elektroniczny), zwany też pieniądzem wirtualnym. Jego funkcjonowanie polega na tym, że wszelkie płatności, opłaty bankowe, naliczanie odsetek są dokonywane i rejestrowane przez komputer, bez konieczności wystawienia dowodów księgowych. Pieniądz i przepływy pieniężne rejestrowane są na magnetycznych nośnikach informacji. W efekcie nie pojawia się żaden materialny nośnik, odzwierciedlający istnienie pieniądza w innej postaci (będący takim pieniądzem). Można spodziewać się, że w przyszłości, wraz z upowszechnianiem się komputerów, pieniądz elektroniczny będzie się również szybko upowszechniał. W uproszczeniu najczęściej myślimy o pieniądzu w jego najwęższej definicji, czyli o M1.

Pieniądz funkcjonujący w gospodarce jest najważniejszym elementem systemu walutowo-kredytowego. Jest to złożony układ, w ramach którego nie tylko ujawniają się poszczególne funkcje pieniądza, ale również on sam przybiera postać różnorodnych aktywów finansowych i motywuje (jest przyczyną) wielu zjawisk gospodarczych. Dotyczą one sfery realnej (gdzie powstają i są realizowane dobra oraz usługi zaspokajające potrzeby) i pieniężnej. W tym drugim aspekcie odzwierciedlają przepływy siły nabywczej (kredytowanie) i umożliwiają sprawne funkcjonowanie procesów produkcji i konsumpcji lub procesy te zakłócają. W przypadku zakłóceń pojawia się polityka ekonomiczna (monetarna). System ten przejawia się również w postaci klasycznych zjawisk rynkowych, czyli w postaci podaży i popytu na rynku pieniądza. Zjawiska występujące na tym rynku same w sobie generują wiele problemów natury poznawczej, ze względu na swoją nieliniowość (nieproporcjonalne zależności między przyczynami i skutkami), a także przenoszą się na realne procesy gospodarcze. Nie jest to zależność jednostronna, bowiem sfera realna wpływa także na zjawiska monetarne. Do problemu tego powrócimy przy okazji modelu IS-LM. Obecnie podejmiemy problemy ewolucji form pieniądza i systemów pieniężnych.

III.3. Ewolucja form pieniądza i systemu pieniężnego

Pierwszym etapem ewolucji pieniądza jako środka płatniczego, za pomocą którego można było nabywać i sprzedawać towary, był tzw. pieniądz towarowy, tzn. funkcję pieniądza pełniły różnego rodzaju dobra powszechnie znane i cenione w danym okresie przez społeczeństwa, które je stosowały, np. muszle, tytoń, bydło, piwo, złoto i srebro itp. Cechą charakterystyczną tego pieniądza było to, że posiadał on pewną samoistną wartość, tzn. ze względu na swoją fizyczną istotę, czy też inne właściwości mógł być wykorzystany w inny sposób. Można więc powiedzieć, że dobra te były w pewien sposób marnowane w swoim zastosowaniu jako pieniądz (np. piwo można było wypić). Z czasem wachlarz towarów mogących pełnić rolę pieniądza zawężał się. Istotne były dwie cechy: podzielność i trwałość dobra. Okazało się, że wymaganiom tym sprostały tylko metale. Najpierw były to metale nieszlachetne (żelazo, brąz itp.), później szlachetne (złoto i srebro).

Doprowadziło to do ukształtowania się systemu pieniężnego określanego mianem bimetalizmu (system dwukruszcowy) - rolę pieniądza spełniały złoto i srebro. Jednocześnie, co jest niezwykle ważne, zaczęto wyznaczać oficjalną (urzędową) relację między wartością obu kruszców (choć równolegle mogła istnieć relacja rynkowa, różniąca się od urzędowej). Posługiwanie się tym, tzw. kruszcowym pieniądzem nie było jednak ani wygodne ani tanie. Kosztowne było zwłaszcza jego przechowywanie i transport. Posiadacze takich zasobów narażeni byli na rabunek. Ponadto w praktyce emisyjnej (prawo takie posiadał z reguły władca, chociaż czasami sprzedawał je innym podmiotom, np. miastom) pojawiło się zjawisko pogarszania jakości (psucia, podlenia) monet. Polegało ono na obniżaniu zawartości kruszca w jednostce pieniądza poprzez mniejszą jego zawartość w stopie lub zmniejszanie objętości itp. W efekcie prowadziło to do sytuacji, w której na rynku funkcjonowały pieniądze o takim samym nominale i różnej zawartości kruszca. Zaczyna wówczas działać prawo Kopernika-Greshama, zgodnie z którym pieniądz lepszy jest wypierany z obiegu przez pieniądz gorszy. W ten sposób „niedowartościowane” monety obsługują transakcje i płatności gospodarcze, wywołując wiele negatywnych zjawisk, od inflacji poczynając.

Aby przeciwdziałać takim zjawiskom zasoby złota i srebra utrzymywane w charakterze oszczędności zaczęto deponować u złotników. Było to bardziej bezpieczne niż przechowywanie ich w domu. Złotnicy wydawali w zamian kwity depozytowe potwierdzające fakt ulokowania u nich określonej ilości kruszców oraz zobowiązujące złotników do zwrotu depozytów (za odpowiednią opłatą) właścicielom, gdy tylko sobie tego zażyczyli. W praktyce posiadanie takiego kwitu było równoznaczne z posiadaniem złota czy srebra. Właściciele zaczęli zatem regulować tymi kwitami swoje zobowiązania, a wierzyciele na ogół chętnie je przyjmowali. W ten sposób kwity depozytowe zaczęły krążyć pełniąc funkcję pieniądza - powstał reprezentatywny pieniądz towarowy (pierwotny pieniądz papierowy). Pieniądz papierowy pojawił się także, niejako równolegle, w innej postaci. Początkowo w Chinach, a później w innych państwach, zwłaszcza w sytuacji wyraźnego niedoboru kruszców szlachetnych, wprowadzano różne formy pieniądza papierowego, który mógł być zamieniany w pewnych warunkach na pieniądz kruszcowy. Takie sytuacje pojawiły się na przykład w Szwecji, w Polsce (w czasie Powstania Kościuszkowskiego i Styczniowego), w Stanach Zjednoczonych (w czasie wojny secesyjnej). Za jedną z pierwszych tego rodzaju prób uznaje się rozwiązanie J.Lawa na początku XVIII stulecia we Francji.

Złotnicy szybko zorientowali się, że dla zapewnienia pełnej wymienialności kwitów na pieniądz kruszcowy nie jest konieczne utrzymywanie zapasów kruszców równych wysokości wyemitowanych kwitów, gdyż mało prawdopodobne jest, że będą musieli spłacać naraz wszystkich swoich klientów. Zaczęli więc emitować kwity przekraczające wartość zdeponowanych u nich monet. W ten sposób nastąpiło przejście od rezerw stuprocentowych do rezerw ułamkowych w stosunku do depozytów. W efekcie, większość zdeponowanego pieniądza przeznaczali na pożyczki. Kiedy oprócz dodatkowej emisji kwitów depozytowych złotnicy zaczęli oferować oprocentowanie za zdeponowane u nich monety z kruszcu, stali się bankierami.

Z czasem bankierzy otrzymali przywilej państwowy emitowania biletów bankowych, które były zobowiązaniami banków do wydawania pieniądza realnego jakim było złoto. Później państwo przyznało im oficjalną klauzulę środka płatniczego. Bilety stały się w ten sposób pieniądzem, nie zaś tylko zobowiązaniem do wydania pieniądza pełnowartościowego. Ostatecznie dla zapewnienia bezpieczeństwa pieniądza i depozytariuszy prawo emisji otrzyma tylko jeden bank, początkowo prywatny, potem upaństwowiony i przekształcony w centralną władzę monetarną. Nastąpiło także zastąpienie systemu dwukruszcowego systemem pieniężnym opartym tylko i wyłącznie na pieniądzu złotym. Jest to tzw. system monometalistyczny. Ogólna wartość banknotów w obiegu była częściowo określona przez ilość złota pozostającego w posiadaniu rządu, przy czym rząd gwarantował wymienialność emitowanych banknotów na złoto. Współcześnie żadna waluta nie jest powiązana z jakimkolwiek produktem pracy ludzkiej. Ograniczona podaż złota oraz wysokie koszty wydobycia spowodowały konieczność odejścia od systemu waluty złotej. Teraz każdy pieniądz jest pieniądzem symbolicznym - papierowym - opartym wyłącznie na autoryzacji i usankcjonowaniu ze strony państwa.

Kolejnym krokiem w kierunku racjonalizacji obiegu pieniężnego było wprowadzenie do emisji tzw. pieniądza bezgotówkowego, tworzonego przez zapisy na rachunkach bankowych należących do przedsiębiorstw lub osób fizycznych (są to np. depozyty bankowe uruchamiane czekami). W odróżnieniu od pieniądza gotówkowego, emitowanego przez bank centralny, nie jest on prawnym środkiem płatniczym, można więc odmówić przyjęcia zapłaty w formie bezgotówkowej. Nie jest to jednak ostatnia forma w ewolucji pieniądza.

W małych społecznościach mieszkających na rozległych terenach Stanów Zjednoczonych, Australii czy Kanady spotykamy się również z tzw. pieniądzem ekologicznym („zielonym”). Jest to nieco inna forma rozliczeń bezgotówkowych za wzajemne usługi sąsiedzkie. Nie używa się zatem w tych rozliczeniach pieniądza gotówkowego czy czeków. Przypomina to trochę system punktowy w grach, kiedy za określone przedsięwzięcia otrzymujemy lub przekazujemy określoną ilość punktów. Biorąc jednak pod uwagę rosnące możliwości komunikacyjne ta forma pieniądza ma niewielkie szanse na upowszechnienie.

Obecnie istnieje już także tzw. pieniądz komputerowy (elektroniczny). Jego funkcjonowanie polega na tym, że wszelkie płatności, opłaty bankowe, naliczanie odsetek są dokonywane i rejestrowane przez komputer, bez konieczności wystawienia dowodów księgowych. Pieniądz i przepływy pieniężne rejestrowane są na magnetycznych nośnikach informacji. W efekcie nie pojawia się żaden materialny nośnik, odzwierciedlający istnienie pieniądza w innej postaci (będący takim pieniądzem). Można spodziewać się, że w przyszłości, wraz z upowszechnianiem się komputerów, pieniądz elektroniczny będzie się upowszechniał.

Kalendarium historii pieniądza - najważniejsze daty Około 1950 r. p.n.e.- najstarszy zachowany przekaz pieniężny ze świątyni Sippur nad Eufratem X w p.n.e. - pierwsze miedziane monety chińskie VII w p.n.e. - wynalezienie i wprowadzenie monet w Lidii 615 r. p.n.e. - pierwsze monety ateńskie (drachma i obol) 570 r. p.n.e.- król Lidii Alayttes wprowadził pierwszy system monetarny IV w p.n.e. - wprowadzenie waluty rzymskiej 119 r. p.n.e. - pierwszy pieniądz papierowy w Chinach 44 r. p.n.e. - pierwsze monety z podobizną cesarza Rzymu 780 r. - wprowadzenie srebrnych denarów Karola Wielkiego 1141 r. - pierwsza złota moneta w Genui 1171 r. - powstanie Banku Weneckiego 1172 r. - pierwsze monety o nazwie grosz (północne Włochy) 1374 r. - pierwsze przepisy ograniczające operacje bankowe 1375 r. - wprowadzenie pieniądza papierowego w Chinach (dynastia Ming) 1574 r. - pierwszy pieniądz papierowy w Europie (Lejda-Holandia) 1665 r. - pierwszy pieniądz papierowy w Szwecji 1690 r. - pierwszy amerykański pieniądz papierowy 1694 r. - pierwsze angielskie banknoty (depozyty bankowe) 1716-1721 - afera J.Lawa z pieniądzem papierowym 1717 r. - pierwsza parlamentarna ingerencja w parytet złota i srebra w Anglii 1729 r. - drukowanie banknotów (depozytów bankowych) 1776 r. - powstanie banku państwowego we Francji, przemianowanego w 1789 rok na Państwowy Bank Narodowy 1794 r. - pierwszy polski pieniądz papierowy koniec XVIII w - wprowadzenie dziesiętnych systemów monetarnych 1797 r. - pierwsze zawieszenie wymienialności na złoto waluty angielskiej 1800 r. - powstanie emisyjnego Banku Francji (Napoleon) 1862 r. - wyemitowanie zielonych dolarów (greenbacks) 1873 r. - zawarcie unii walutowej państw skandynawskich 1914 r. - upadek monometalistycznego systemu waluty złotej na świecie 1918-1923 - wielka powojenna inflacja w Niemczech i innych państwach europejskich 1924 r. - reforma monetarna W.Grabskiego w Polsce i wprowadzenie złotego 1929-1933 - Wielki Kryzys i zachwianie światowego systemu pieniężnego 1944 r. - układ z Bretton Woods 1945 r. - powstanie Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego 1949 r. - konferencja finansowa w Waszyngtonie i początek „głodu dolara” 1964 r. - wprowadzenie rubla transferowego 1967 r. - konferencja w Rio de Janeiro i wprowadzenie SDR 1968 r. - odejście od wymienialności na złoto dolara amerykańskiego 1971 r. - rezygnacja ze stałej ceny złota 1971 r. - konferencja w Waszyngtonie i dewaluacja dolara 1976 r. - konferencja w Kingston na Jamajce i zmiana warunków układu z Bretton Woods 1978 r. - utworzenie Europejskiego Systemu Walutowego z ECU 1999 r. - powstanie Europejskiego Banku Centralnego 1999 r. - euro walutą Unii Europejskiej 2002 r. - euro jedynym środkiem płatniczym w Unii Europejskiej

III.4. Podaż pieniądza i popyt na pieniądz - ujęcie keynesowskie i neoklasyczne

We współczesnych rozwiniętych gospodarkach funkcję dostarczania (kreowania) pieniądza przypisuje się bankowi centralnemu i bankom komercyjnym. Bank centralny jest publiczną instytucją z formalnie i ustawowo przyznanymi jej uprawnieniami. Uprawnienia te powodują, iż spełnia on szereg istotnych funkcji. W tym momencie najistotniejsze są dla nas dwie z nich:

• bank centralny jest bankiem emisyjnym, tzn. ustanawia on środek płatniczy poprzez bezpośrednie emitowanie gotówki,

• kreuje rezerwy bankowe (rezerwy banków komercyjnych utrzymywane są w banku centralnym).

Suma gotówki w obiegu i rezerw banków komercyjnych nazywana jest bazą monetarną i określana według formuły:

M₀ = CU + RE (III.1)

gdzie: M₀ - baza monetarna, CU - gotówka, RE - rezerwy obowiązkowe. Bank centralny tylko w pewnym stopniu stwarza podaż pieniądza, bowiem bezpośrednio kontroluje on tylko jeden jej składnik, a mianowicie gotówkę. W rzeczywistości przeważającą część podaży pieniądza stanowią depozyty bankowe faktycznie kreowane w systemie banków komercyjnych poprzez operacje kredytowe, tj. udzielanie pożyczek pieniężnych ich klientom.

Aby lepiej zrozumieć proces kreacji pieniądza przez bank komercyjny zapoznajmy się z uproszczonym bilansem takiego banku

Aktywa	Pasywa
Rezerwy Pożyczki Papiery wartościowe	Depozyty

Fundamentalne znaczenie ma tutaj fakt, iż bank przechowuje tylko określoną część depozytów w formie rezerw (stosunek rezerw do depozytów jest mniejszy od jedności). Wynika to z tego, że rezerwy bankowe rzadko przynoszą niewielki procent, a najczęściej nie przynoszą go w ogóle. Dlatego też, aby nie przechowywać nieproduktywnego (jałowego), tzn. nie przynoszącego dochodu pieniądza, banki wykorzystują go do udzielania pożyczek i kredytów lub kupują papiery wartościowe. Im większa jest rynkowa stopa procenta, tym większe straty ponosi bank utrzymując niedochodowe rezerwy.

Banki komercyjne przechowują jednak pewne rezerwy, a robią to z dwóch powodów. Z ostrożności, ponieważ banki muszą mieć wystarczającą ilość gotówki, aby zaspokoić potrzeby klientów podejmujących pieniądze z rachunku, oraz z powodu istniejących rozwiązań ustawowych - na banki przyjmujące depozyty nakłada się obowiązek utrzymywania pewnej części należnych wkładów w formie rezerw bankowych. Wysokość tych obowiązkowych rezerw ustala bank centralny określając stopę rezerw obowiązkowych.

RE = r D (III.2)

gdzie: RE - rezerwy bankowe, D - zasób depozytu, r - stopa rezerw obowiązkowych. Banki mogą oczywiście utrzymywać rezerwy powyżej ustawowo wyznaczonej wielkości, ale przed zbytnim jej przekroczeniem zazwyczaj powstrzymuje je związany z tym koszt alternatywny (dochód w postaci oprocentowania).

Depozyty stanowią zasoby pieniężne jednostek niebankowych (głównie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych). Jednostki te najczęściej chcą utrzymywać część zasobów pieniężnych w gotówce w celu dokonywania codziennych drobnych płatności. Przyjmijmy, że zapotrzebowanie na gotówkę niebankowych jednostek gospodarujących wyraża się współczynnikiem cu w stosunku do całości ich zasobów pieniężnych, czyli wprowadzonej poprzednio wielkości D. Zapotrzebowanie na gotówkę określa więc równanie:

CU = cu D (III.3)

Pamiętamy, że na zasoby pieniądza banku centralnego składają się gotówka i rezerwy

M₀ = CU + R = cu D + r D = (cu + r) D (III.4)

Całą ilość pieniądza w gospodarce można wyrazić za pomocą równości:

M = CU + D = cu D + D = (1 + cu) D (III.5)

Jeżeli podzielimy teraz M przez M₀, to otrzymujemy

M:M₀ = (1 + cu)D/(cu + r)D = (1 + cu)/(cu + r) (III.6)

albo

M = [(1 + cu)/(cu + r)]M₀ (III.7)

Współczynnik [(1 + cu)/(cu + r)] (określony symbolem m) nazywamy mnożnikiem bazy monetarnej. Wskazuje on, jaką ilość pieniądza mogą kreować banki komercyjne przy danej wielkości stopy rezerw obowiązkowych i określonej wielkości współczynnika zapotrzebowania na gotówkę. Jest on zawsze większy od jedności (m 1), ponieważ r 1. Mnożnik będzie tym większy:

- im mniejszy jest udział gotówki w całości zasobów pieniężnych,

- im mniejsza jest stopa rezerw obowiązkowych.

Jak już powiedzieliśmy bank centralny nie ma monopolu na tworzenie pieniądza, jednak może on wpływać na jego ogólną podaż kształtując wielkość bazy monetarnej. Robi to za pomocą trzech instrumentów o charakterze bezpośrednim (operacje otwartego rynku) i pośrednim (polityka rezerw obowiązkowych i polityka dyskontowa) takich jak:

1. operacje otwartego rynku, polegające na kupowaniu i sprzedaży przez bank centralny papierów wartościowych notowanych na rynku pieniężnym. Kupno przez bank centralny papieru wartościowego od banku komercyjnego umożliwia temu ostatniemu uzyskanie pieniędzy banku centralnego, co prowadzi do wzrostu jego rezerw i zwiększa możliwość udzielania kredytów.

2. polityka rezerw obowiązkowych. Określając wysokość stopy rezerw obowiązkowych bank centralny może skłaniać banki do zawężenia lub rozszerzenia akcji kredytowej. Podwyższenie wskaźnika rezerw obowiązkowych zmusza banki do utrzymywania większej części aktywów w formie gotówki lub w postaci nieoprocentowanych wkładów w banku centralnym. Aktywa te nie mogą być przeznaczone na działalność kredytową i proces kreacji zostaje zahamowany. Analogicznie, gdy bank centralny obniża stopę rezerw obowiązkowych rozszerza się proces kreacji pieniądza.

3. polityka dyskontowa, która polega na określaniu przez bank centralny stopy oprocentowania, po której banki komercyjne mogą zaciągać pożyczki. Pożyczki przyczyniają się do zwiększenia rezerw banków komercyjnych, a jednocześnie i bazy monetarnej. Te dodatkowe rezerwy mogą być wykorzystane do kreacji kredytu, a działanie mnożnika bazy monetarnej spowoduje wielokrotnie większy przyrost podaży pieniądza. Sterując poziomem stopy dyskontowej bank centralny może zachęcać lub zniechęcać do dalszych pożyczek. Jej podwyższenie powoduje podrożenie możliwości refinansowania banków komercyjnych, a jednocześnie pośrednio wpływa na koszt kredytów udzielanych przez te banki. Jeżeli stopa dyskontowa rośnie to banki starają się utrzymać więcej rezerw nadwyżkowych, aby uchronić się przez koniecznością zaciągania w przyszłości drogiej pożyczki w banku centralnym. Dodatkowo - zwiększenie rezerw nadwyżkowych ogranicza proces kreacji kredytu.

Popyt na pieniądz różni się od popytu na inne towary. Trzeba bowiem pamiętać, że pieniądz ceniony jest nie ze względu na samego siebie, tzn. ze względu na jego bezpośrednią użyteczność, ale ze względu na korzyści wynikające ze stosowania i posiadania pieniądza. Jest on ceniony przez ludzi jako środek wymiany i przechowywania wartości. Dlatego jesteśmy skłonni ponieść pewne koszty związane z trzymaniem gotówki lub środków na nisko oprocentowanych rachunkach czekowych. Co jest kosztem trzymania pieniądza? Po pierwsze, jest nim nominalna stopa procentowa, której wyzbywają się posiadacze gotówki (tracą dochód jaki otrzymaliby od innych aktywów finansowych w postaci odsetek czy dywidend). Po drugie zaś są to straty wynikające z obniżenia siły nabywczej pieniądza z tytułu występowania inflacji.

Fakt, iż pieniądz może tracić swoją wartość powoduje, że w konsekwencji zgłaszany jest popyt na pieniądz realny

realna wartość pieniądza = M/P

gdzie: M - nominalny zasób pieniądza, P - wskaźnik cen. W odróżnieniu od popytu na pieniądz, mówiąc o podaży pieniądza mamy na myśli całkowity zasób pieniądza, czyli wielkości nominalne.

Obecnie zajmiemy się analizą czynników, które wpływają na wielkość zgłaszanego popytu na pieniądz i na wielkość ogólnej podaży pieniądza. W związku z tym, że brak jest wśród ekonomistów zgody, które z nich są najważniejsze, przedstawione zostaną dwa dominujące w teorii ekonomii podejścia: monetarystyczne i keynesowskie.

Monetarystyczne ujęcie popytu na pieniądz. Monetarystyczne podejście do problematyki popytu na pieniądz wywodzi się z powszechnie akceptowanej aż do lat trzydziestych naszego wieku ilościowej teorii pieniądza. Teoria ta oparta była na panującym wówczas przekonaniu, iż pieniądz jako taki nie przechowuje bogactwa, tzn. że nie istnieje żaden motyw do trzymywania (gromadzenia) dodatnich rezerw gotówkowych. Oznacza to, że pieniądz zostaje sprowadzony jedynie do funkcji środka wymiany. Popyt na pieniądz wynika więc nie z użyteczności jaką ma on w porównaniu z innymi formami aktywów, ale wyłącznie z posiadania przez niego określonej siły kupna. Jest to więc popyt na pieniądz transakcyjny.

Nowoczesna ilościowa teoria pieniądza została po raz pierwszy precyzyjnie sformułowana w 1911 roku przez I.Fishera pod postacią równania wymiany:

MV = PT (III.8)

gdzie: M - ilość pieniądza w obiegu, V - transakcyjna szybkość pieniądza (liczba określająca częstotliwość zmiany właścicieli pieniądza w danym okresie, P - przeciętny poziom cen transakcji, T - globalna wielkość transakcji, czyli zarówno zakupu dóbr i usług finalnych, jak i transakcji pośrednich oraz kapitałowych. Równanie to określa więc relację jaka zachodzi między ilością pieniądza a ogółem wydatków. I.Fisher zakładał, że V i T są stałe i niezależne od podaży pieniądza, tzn. wszystkie zmiany V i T są wynikiem oddziaływania powoli zmieniających się czynników niemonetarnych. V wyznaczone jest przez czynniki instytucjonalne (tj. częstotliwość wpłat i wypłat, rozwój systemu bankowego, długość okresu płatności, szybkość komunikacji i transportu. T wyznaczone jest natomiast w sposób niezależny przez siły realnie zmierzające do pełnego wykorzystania zasobów gospodarki. I.Fisher przyjął także, że podaż pieniądza jest określona przez władze monetarne, czyli występuje jako wielkość stała. W tej sytuacji, jeżeli ludzie potrzebują tylko takiej ilości pieniądza, która pozwoli im zawrzeć określoną liczbę transakcji równanie wymiany można potraktować jako funkcję popytu na pieniądz (a dokładniej na pieniądz transakcyjny)

MD = (T/V)P (III.9)

gdzie: MD - popyt na pieniądz. Oznacza to, że popyt ten będzie się zmieniać wraz z każdą zmianą cen transakcji P. Jest to popyt na realną wartość kwot pieniężnych. Na przykład, jeżeli podwojeniu ulegną wszystkie ceny, to ludzie potrzebować będą dokładnie dwa razy większych zasobów pieniądza na to, aby dokonać transakcji o dokładnie dwa razy większej wartości, gdyż nie istnieje możliwość przyspieszenia obrotu pieniądza (nie może on w danych warunkach przechodzić szybciej z rąk do rąk), zatem popyt na pieniądz zostanie dokładnie podwojony. Jak widać nie jest to jeszcze analiza popytu na pieniądz sensu stricto (I.Fisher zajmował się raczej badaniem związku pieniądza z wydatkami).

Po raz pierwszy taką typową analizę popytu na pieniądz opartą na indywidualnych racjonalnych wyborach zaproponowali ekonomiści z Cambridge na początku lat trzydziestych naszego stulecia. Do osiągnięć szkoły Cambridge zaliczyć należy przede wszystkim:

• szersze ujęcie pieniądza (nie tylko jako środka wymiany). Jest on aktywem pełniącym funkcje "magazynu bogactwa", czyli środkiem przechowywania siły nabywczej w czasie. Wynika z tego, że trzymanie pieniędzy daje pożytek, podobnie jak i trzymanie innego aktywu. Sugeruje to, że jednostki określając wielkość swoich rezerw porównują lokaty w pieniądzu i innych aktywach.

• ograniczenie się tylko do transakcji mających związek z tworzeniem dochodu narodowego (eliminując tym samym transakcje pośrednie i finansowe) i co z tym związane, zastąpienie ogólnego poziomu cen cenami produkcji finalnej.

Równanie popytu na pieniądz, które przedstawili ekonomiści z Cambridge ma następującą postać:

MD = kPY (III.10)

gdzie: MD - popyt na pieniądz, P - poziom cen produkcji finalnej, Y - realny dochód narodowy. Zapis ten oznacza, że ludzie na ogół są skłonni trzymać w formie pieniądza określoną część (k) swojego realnego dochodu rocznego. W związku z tym, że pieniądz nie jest traktowany tylko jako środek wymiany, ale także jako jeden z aktywów, którego trzymanie przynosi korzyści. Część ta może być większa niż wynika to ze względów transakcyjnych. Ekonomiści z Cambridge założyli, że k oraz Y są określone przez podobne czynniki jak V i T w równaniu I.Fishera, czyli można je uznać za stale. Wniosek może być tylko jeden: popyt na pieniądz zmienia się proporcjonalnie i bezpośrednio z poziomem cen. W obu powyższych teoriach chodzi o wykazanie, że wzrost cen rodzi dążenie do zwiększenia bieżących zasobów gotówkowych dla zrekompensowania spadku realnej wartości tych zasobów.

Keynesowskie ujęcie popytu na pieniądz. Keynesowska teoria popytu na pieniądz opiera się na założeniu, że ilość pieniądza, na które zostaje zgłoszony popyt, określona jest przez tzw. preferencje płynności czyli skłonność do posiadania rezerw pieniężnych. Ogół tych rezerw J.M.Keynes podzielił na aktywne oraz pasywne zasoby gotówkowe.

Rezerwa aktywna utrzymywana jest z dwóch powodów: transakcyjnego oraz przezornościowego (ostrożnościowego). Motyw transakcyjny oznacza potrzebę trzymania rezerw pieniężnych na bieżące, przewidywane wydatki. W praktyce dobrym przybliżeniem całkowitej wartości zawieranych transakcji jest dochód. Jeżeli rośnie dochód, to rośnie też liczba transakcji, czyli więcej pieniądza, proporcjonalnie do zmian dochodu będzie trzymane dla celów transakcyjnych.

Obok zasobów mających zaspokoić potrzeby związane z przeprowadzeniem transakcji (popyt transakcyjny), jednostki utrzymują również pewną rezerwę gotówkową podyktowaną przezornością - tzw. motyw przezornościowy. Polega to na tym, że ludzie z góry decydują się trzymać pewien zasób pieniądza na pokrycie niespodziewanych wydatków (np. dokonanie korzystnych zakupów czy lokat), których dokładnego rodzaju nie są w stanie przewidzieć. O wielkości tego popytu na pieniądz decyduje także poziom dochodu. Wzrost dochodu zwiększa możliwości i potrzebę trzymania pieniądza ze względów ostrożnościowych.

Na preferencje płynności wpływają trzy podstawowe motywy: motyw transakcyjny, motyw ostrożnościowy, motyw spekulacyjny.

Obok aktywnych zasobów pieniężnych na preferencje płynności i popyt na pieniądz wpływają również pasywne rezerwy (zasoby) pieniądza, przechowywane z powodów spekulacyjnych. Ten spekulacyjny motyw wynika z traktowania pieniądza jako jednego z wielu aktywów (pieniądz w funkcji magazynu bogactwa). W tym wypadku interesuje nas nie potrzeba dokonywania transakcji, ale jednostka, która podejmuje decyzję w jakiej postaci aktywów najlepiej trzymać swój majątek. Preferencja płynności oznacza tu preferencję trzymania pieniądza mimo, iż można go ulokować w aktywach przynoszących procent. Zdaniem J.M.Keynesa wielkość rezerw przechowywanych z uwagi na motyw spekulacyjny kształtuje się pod wpływem stopy procentowej od obligacji, a właściwie od przewidywań co do jej zmian w przyszłości. Rozumowanie J.M.Keynesa przebiegało następująco. W każdym momencie jednostki mają wyobrażenie jakiejś "normalnej" stopy procentowej, tzn. takiej, która powinna wystąpić w danym okresie. Odchylenie bieżącej stopy procentowej od normalnej wskazuje, w jakim kierunku nastąpi zmiana stopy procentowej, tzn. jaki będzie jej poziom w przyszłości. Jeżeli bieżąca stopa procentowa jest wyższa niż normalna, to można się spodziewać, że w przyszłości nastąpi jej obniżenie i co z tym związane wzrost cen obligacji (cena obligacji to relacja rocznego stałego przychodu z obligacji do stopy procentowej). W efekcie kapitał przyniesie zysk. Oznacza to, że wysoka bieżąca stopa procentowa zniechęca do trzymania gotówki i zachęca do przechowywania zarobków w postaci obligacji. Analogicznie, spadek stopy procentowej (gdy bieżąca jest mniejsza niż normalna) zwiększa ryzyko strat kapitałowych związane z trzymaniem obligacji (zwiększa się bowiem prawdopodobieństwo przyszłego wzrostu stopy procentowej) i wobec tego zachęca do odchodzenia od obligacji na rzecz pieniądza. Z przeprowadzonego rozumowania wynika, że spekulacyjny popyt na pieniądz zmienia się w przeciwnym kierunku niż bieżąca stopa procentowa.

Łączna keynesowska funkcja popytu na pieniądz, zarówno dla celów utrzymania zasobu aktywnego, jak i pasywnego, przybiera następującą postać:

MD = L₁(Y) + L₂(i) (III.11)

gdzie: MD - popyt na pieniądz, L₁ - popyt na pieniądz dla utrzymania rezerwy aktywnej, L₂ - popyt na pieniądz dla utrzymania rezerwy pasywnej, Y - dochód, i - bieżąca stopa procentowa. W ogólnej teorii popytu na pieniądz J.M.Keynesa (teorii preferencji płynności) popyt na pieniądz warunkowany jest poziomem dochodu narodowego i stopy procentowej. Można więc powiedzieć, że ma on charakter endogeniczny.

Podaż pieniądza. Zgodnie z głównymi tezami monetaryzmu podaż pieniądza ma charakter egzogeniczny, a o jej wielkości decydują przede wszystkim następujące czynniki:

• rozmiary bazy monetarnej kształtowane przez bank centralny, czyli wielkość emisji pieniądza gotówkowego oraz wymogi rezerwowe ustalane przez bank centralny w stosunku do banków komercyjnych,

• relacja rezerw pieniężnych do depozytów, które chce utrzymywać ludność,

• skłonność banków do trzymania rezerw nadwyżkowych w celu utrzymania dużej płynności (o wysokości rezerw obowiązkowych decyduje bank centralny).

Można więc powiedzieć, że w kształtowaniu podaży pieniądza biorą udział trzy rodzaje podmiotów: bank centralny, banki komercyjne oraz ludność.

Na rozmiary podaży pieniądza wpływają: bank centralny banki komercyjne ludność

Mimo, że monetaryści uznają, iż podaż pieniądza zdeterminowana jest przez wiele czynników i wielu uczestników, to jednak dominującą rolę w procesie tworzenia pieniądza przypisują bankowi centralnemu. Jak to już zostało powiedziane w pierwszym punkcie tego rozdziału, bezpośrednio kontroluje on wielkość bazy monetarnej, stanowiącą tylko pewną część ogólnej podaży pieniądza. Tworząc bazę monetarną bank centralny może jednak pośrednio kierować całością tej podaży, a to, w jakim stopniu może to robić uzależnione jest od mnożnika bazy monetarnej, a dokładniej od tego, czy jest on stały w czasie, czy też ulega zmianom. To z kolei uwarunkowane jest zachowaniem się banków komercyjnych oraz ludności. Banki komercyjne mogą w określonym zakresie wpływać na podaż pieniądza poprzez swoje zachowania kredytowe, natomiast ludność przez swoje decyzje dotyczące wielkości przechowywanej gotówki oraz wysokość wkładów bankowych. Monetaryści uważają, że zachowania te mogą w krótkim okresie powodować dosyć częste i poważne zmiany wielkości mnożnika bazy monetarnej, jednak w długim okresie jest on w miarę stabilny. Stąd właśnie monetaryści czerpią swoje twierdzenie o egzogenicznym charakterze podaży pieniądza i o możliwości jej kształtowania przez bank centralny poprzez tworzenie bazy monetarnej, która w ich mniemaniu dominuje nad całością tej podaży oraz przy wykorzystaniu instrumentów polityki pieniężnej.

J.M.Keynes, podobnie jak monetaryści uważał, iż podaż pieniądza jest czynnikiem egzogenicznym. Twierdził jednak, iż jest ona kształtowana niezależnie od innych zmiennych i może się zmieniać jedynie pod wpływem decyzji władz monetarnych kraju. W modelu keynesowskim rynek pieniądza nie odgrywa większej roli, dlatego też nie przedstawił on szerszej analizy tego problemu.

III.5. Ekspansywna i restrykcyjna polityka monetarna

Polityka monetarna (pieniężna) polega przede wszystkim na kontrolowaniu podaży pieniądza w gospodarce. Podstawowymi celami tej polityki są: dostarczenie odpowiedniej ilości pieniądza dla sfinansowania realnych procesów gospodarczych oraz przeciwdziałanie inflacji w gospodarce. Polityka monetarna realizowana jest przede wszystkim przez bank centralny za pomocą emisji pieniądza, ustalania stopy oprocentowania kredytów, wpływania na kursy walutowe oraz przy wykorzystaniu instrumentów sterowania podażą pieniądza. Wśród tych ostatnich wyróżniamy instrumenty bezpośrednie (operacje otwartego rynku) i pośrednie (manipulowanie stopą dyskontową i wskaźnikami rezerw obowiązkowych).

Według ekonomistów polityka monetarna jest jednym z najważniejszych (obok polityki fiskalnej) sposobów oddziaływania państwa na gospodarkę. Ma ona przede wszystkim utrzymywać dobrą koniunkturę w gospodarce i nie dopuszczać do występowania kryzysów. Jest również polityką antyinflacyjną. Istnieją trzy sposoby przeciwdziałania inflacji: (1) zastosowanie środków polityki gospodarczej mającej utrzymać inflację pod kontrolą, (2) zmiana struktury produkcji z nieefektywnej na proefektywnościową oraz (3) przyzwyczajenie się do inflacji. W pierwszym przypadku polityka monetarna zawiera działania zmierzające do ograniczenia nominalnej podaży pieniądza poprzez odpowiednie kształtowanie stopy procentowej. Jest to skuteczne narzędzie kontrolujące wypływ pieniądza i jednocześnie zachęca do oszczędzania. W drugim przypadku stosuje się rozwiązania zwiększające efektywność funkcjonowania gospodarki. Jest to możliwe wówczas, gdy rząd uzna że przyczyną inflacji w gospodarce są zmiany w strukturze popytu i jednocześnie brak zmian w strukturze produkcji. Trzecie podejście wymaga zastosowania indeksacji czyli automatyczne dostosowanie wysokości nominalnych zobowiązań do skutków inflacji.

Polityka monetarna (pieniężna) polega przede wszystkim na kontrolowaniu podaży pieniądza w gospodarce.

Rozróżnia się dwie podstawowe formy polityki pieniężnej państwa - ekspansywną politykę pieniężną i restrykcyjną politykę pieniężną. Ekspansywna polityka pieniężna polega na zwiększaniu podaży (ilości) pieniądza w gospodarce. W tym celu wykorzystuje się następujące narzędzia:

• bank centralny skupuje papiery wartościowe od banków komercyjnych (operacje otwartego rynku);

• obniżony zostaje wskaźnik rezerw obowiązkowych, co pozostawia więcej pieniędzy z depozytów w bankach komercyjnych;

• zmniejszona zostaje stopa dyskontowa, co ułatwia dostęp do pieniędzy banku centralnego bankom komercyjnym.

Restrykcyjna polityka pieniężna polega natomiast na ograniczaniu podaży pieniądza w gospodarce. W tym celu wykorzystuje się takie narzędzia jak:

• bank centralny sprzedaje państwowe papiery wartościowe bankom komercyjnym (operacje otwartego rynku);

• podwyższony zostaje wskaźnik rezerw obowiązkowych, co ogranicza ilość środków finansowych w bankach komercyjnych;

• zwiększona zostaje stopa dyskontowa, co czyni środki finansowe banku centralnego „droższymi” dla banków komercyjnych.

Polityka monetarna wzbudza wiele sporów. Jej przeciwnicy uważają, że sterowanie podażą pieniądza nie jest najlepszym i najskuteczniejszym rozwiązaniem. Problemy gospodarcze biorą się bowiem z faktu niedostatecznej wielkości globalnego popytu, co powoduje zmniejszanie produkcji, zwalnianie pracowników (bezrobocie) i spadek dochodu narodowego. Należy zatem nie tyle przejmować się inflacją czy podażą pieniądza ile właśnie efektywnym popytem globalnym. Państwo powinno poprzez wydatki rządowe popyt ten zwiększać. Zwolennicy polityki monetarnej argumentują, że zbyt duża ilość pieniędzy w gospodarce jest przyczyną problemów ekonomicznych, wśród których szczególnie groźna jest właśnie inflacja. Należy zatem tak sterować podaż pieniądza aby nie dopuścić do niej.

Spór ten nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć, bowiem zarówno jedna, jak i druga strona ma częściową rację. Można zatem stwierdzić, że we współczesnej gospodarce ważna jest tak polityka fiskalna, jak i monetarna. O znaczeniu tej ostatniej może świadczyć fakt, z jak dużą uwagą śledzimy kursy walutowe, informacje o decyzjach Narodowego Banku Polskiego w sprawie stóp procentowych czy decyzje Ministerstwa Finansów.

Pytania i zadania kontrolne

1. Przedstaw i wyjaśnij pojęcie pieniądza.

2. Jakie funkcje pełni pieniądz w gospodarce?

3. Wyjaśnij funkcję pieniądza jako środka wymiany.

4. Wyjaśnij funkcję pieniądza jako miernika wartości.

5. Wyjaśnij funkcję pieniądza jako środka tezauryzacji.

6. Wyjaśnij funkcję pieniądza jako pieniądza międzynarodowego.

7. W jaki sposób mierzy się zasób pieniądza w gospodarce?

8. W jaki sposób ewoluowały pieniądz i system pieniężny?

9. W jaki sposób następuje kreacja pieniądza w gospodarce?

10. Wyjaśnij pojęcie mnożnika bazy monetarnej.

11. Jakie instrumenty polityki pieniężnej stosuje bank centralny?

12. W jaki sposób I.Fisher tłumaczy popyt na pieniądz?

13. W jaki sposób popyt na pieniądz tłumaczy szkoła z Cambridge?

14. W jaki sposób popyt na pieniądz tłumaczy ekonomia keynesowska?

15. Kto i w jaki sposób kształtuje się podaż pieniądza w gospodarce?

16. Na czym polega ekspansywna polityka pieniężna?

17. Na czym polega restrykcyjna polityka pieniężna?

Szerzej na ten temat: S.Czaja, B.Fiedor, Z.Jakubczyk, Kierunki rozwoju współczesnej ekonomii, AE Wrocław, Wrocław 1992 oraz Czaja S., Makroekonomiczna neoklasyczna funkcja produkcji. Założenia. Własności. Kontrowersje, Wrocław 2002.

Szerzej na ten temat: S.Czaja, Z.Jakubczyk, M.Piotrowska, Rola państwa w gospodarce. Wstęp do ujęcia makroekonomicznego, Wrocław 1995

Szeroko problem ewolucji form pieniądza i rozwoju systemów monetarnych przedstawiono w pracy: S.Czaja, Historia gospodarki, Wałbrzych 2001.

78

M2

M1

M3

---