CZY WE WSPÓŁCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE ISTNIEJĄ KLASY SPOŁECZNE, CZY TEŻ NIE? JAKIE PODZIAŁY SĄ CHARAKTERYSTYCZNE DLA ROZWINIĘTEGO RYNKOWEGO ŚWIATA?
Są różne stanowiska.
Rozwój kapitalizmu potoczył się inaczej, niż przewidywał to Marks. Czy zatem jego teoria ma walory użyteczności przy opisie współczesnego społeczeństwa? Diagnoza Marksa dotycząca XIX-wiecznego kapitalizmu była zasadniczo poprawna. Ale od tego czasu zaszły ogromne zmiany jakościowe w kapitalizmie, obraz rysowany przez Marksa odchodzi w przeszłość, jest nieadekwatny (Ralph Dahrendorf -twórca teorii konfliktu społecznego).
Inne stanowisko mówi jednak, że analiza klasowa ma wciąż istotne znaczenie i jest niezbędna dla zrozumienia współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego.
Więc - czy śmierć klas społecznych?
Można sformułować tezę, że klasowość jest cechą stopniowalną. Jakie są empiryczne dowody tej cechy społeczeństwa?
Pierwszym tego wyróżnikiem jest skala i rodzaj nierówności społecznych. Są kapitalizmy kładące nacisk na równość szans (USA), nie zajmujące się równością warunków życiowych, co z kolei charakterystyczne jest np. dla Szwecji - akcenty są różnie rozłożone. Są społeczeństwa, gdzie skala nierówności jest spłaszczona i takie, w których rozpiętość nierówności jest duża. Nierówności, zdaniem wielu autorów, są czynnikiem stymulującym twórczość i kreatywność.
Druga różnica w obrębie społeczeństw klasowych - ruchliwość międzypokoleniowa, społeczeństwa różnią się szansami, jakie na zmianę swojej pozycji społecznej w stosunku do pozycji rodziców mają jednostki. Kiedy dziecko nie zmienia pozycji społecznej, mamy do czynienia z samoreprodukcją struktury społecznej - świadczy to o nieprzenikalności klas społecznych, społeczeństwo staje się zamknięte. Społeczeństwa różnią się więc pod względem stopnia otwartości struktury społecznej (badania - 25-30% populacji zmienia obecnie swoją pozycje społeczną, dotyczy to społeczeństw zachodnich, ale i postkomunistycznych). Stopień otwartości społecznej jest jednym z najważniejszych czynników świadczących o demokratyzacji społeczeństwa. Szczególnie wskaźnikowa jest jedna sprawa - dostępność do elit społecznych. W grę wchodzą trzy kategorie elit:
ekonomiczna - przynależność w znacznym stopniu dziedziczna,
polityczna - w USA jest bardziej zamknięta niż w Europie, do establishmentu częściej wchodzą ludzie z górnych warstw ekonomicznych, być może dlatego, że w Europie inna jest rola związków zawodowych i działalność w nich często przekłada się na sukces polityczny,
zawodowe, profesjonalne - najbardziej otwarte.
Trzecią różnicą pomiędzy społeczeństwami jest ostrość barier i dystansów społeczno-kulturowych między klasami. Mamy do czynienia ze społeczeństwami zunifikowanymi kulturowo i takimi społeczeństwami, gdzie są wyraźnie odrębności kulturowe i społeczne miedzy klasami. Tutaj także obserwuje się odrębności między USA a Europą. W społeczeństwach europejskich odrębności zaznaczają się silniej, co wynika z tego, że Europa miała tradycję społeczeństw stanowych i to odciska swoje piętno. W USA społeczeństwa stanowego nigdy nie było. Myślenie hierarchiczne jest bardziej zakodowane w tradycji europejskiej.
Czwartym kryterium klasowości społecznej jest stopień konfliktowości stosunków społecznych. Przejawem konfliktowości jest liczba strajków, konflikty etniczne, aktywność radykalnych ruchów społecznych kontestujących system. Możemy wyróżnić społeczeństwa mniej lub bardziej stabilne, o słabszej bądź silniejszej legitymizacji porządku społecznego.
Czy system wartości elit polskich uległ zmianie?
„Elitą nazywamy małą grupę znajdującą się na szczycie hierarchii politycznej, ekonomicznej czy społecznej, która wyodrębniła się wewnątrz dużej grupy społecznej.[ 4, s. 55 ] Wyróżniamy różne rodzaje elit: polityczną, intelektualną, władzy. Grupa ta wywiera znaczący wpływ na społeczeństwo. Reprezentuje je. Często cieszy się wysokim poważaniem, jest wysoko ceniona, naśladowana. W Polsce elity uległy przegrupowaniu. Nastąpiło to w drodze transformacji systemowej po roku 1989. Problem ten dotyczy głównie elity politycznej. Po obaleniu systemu komunistycznego na arenę polityczną wkroczyła elita polityczna „Solidarność”. Ustrój polityczny z komunizmu został przekształcony w demokrację. System ekonomiczny również uległ zmianie. Moim zdaniem, czynniki te, a przede wszystkim zmiana systemu ekonomicznego, mają kluczowe znaczenie dla poruszanego przeze mnie problemu.
Od roku 1989 kształtuje się nowa elita polityczna. „Równolegle, jednak formułuje się nowa elita ekonomiczna, nie związana z władzą polityczną, a z nowymi instytucjami gospodarki rynkowej i oparta na prywatnej własności i przedsiębiorczości.”[ 6, s. 396 ] Właśnie rozwój tej elity pragnę poruszyć. Poruszając temat elit, powracamy skojarzeniami do odległych okresów historycznych. Okres Drugiej Wojny Światowej, czas zaborów. Wtedy to można było mówić o elicie inteligenckiej. „Była to część elity, która bezinteresownie myślała o całości sprawy polskiej. Sprawę tą czyniła żywotną i prezentowała ją wobec całego społeczeństwa i świata.”[ 1, s. 73]. Niestety większość tej elity została aresztowana, zamordowana zarówno w czasie zaborów, wojny jak i po roku 1945. Ustrój zakładał brak elit. Następnie status inteligencji otrzymała „Solidarność”, która utworzyła się w opozycji do ekipy rządzącej. Powstanie zorganizowanej opozycji politycznej w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, narodziny „Solidarności”, wprowadziły ożywienie intelektualne i obywatelskie. Wielkie znaczenie dla tego ożywienia miało alternatywne kształcenie, niezależna działalność wydawnicza i badawcza. Ta grupa po spełnieniu „swojej misji” rozpadła się bezpowrotnie. To ta elita przyczyniła się do transformacji ustrojowej. Niestety w, współczesnym świecie etos elity inteligenckiej się wyczerpał. Inteligencja polska spełniła swój obowiązek. Nadal niektóre jednostki próbują być „sumieniem narodu”, lecz społeczeństwo nie przywiązuje wagi do ich starań. Młodzi utalentowani absolwenci, którzy są podbudową inteligencji, opuszczają kraj chcąc rozpocząć karierę za granicami Polski. Nie widzą przyszłości i perspektyw w kraju. Wyjeżdżają w poszukiwaniu możliwości rozwoju naukowego, który proponują im zagraniczne koncerny. [ 5, s. 68-69 ] Miejsce elity inteligenckiej wypełnia elita ekonomiczna. Wartości najwyższej klasy polskiej uległy zmianie. Sprzyja temu ustrój ekonomiczny i polityczny. Mesjanizm polski tkwił w ideologii inteligencji. Gdy jej zabrakło, zabrakło i mesjanizmu. Wartości uległy degradacji. Został zniszczony etos „państwa”, „narodu”. Dostrzegamy rozwój indywidualizmu jako stylu życia. To status ekonomiczny jednostki decyduje o jej przynależności do elity społecznej. Pieniądze to podstawowa wartość współczesnego społeczeństwa. Ten, kto je posiada należy do elity. Liczymy pieniądze, porównujemy dobra materialne. To pieniądz jest elementem kwalifikującym do elit. Tylko Ci, którzy mają najwięcej znajdują się na samym szczycie. Z badań przeprowadzonych przez „Politykę”, wynika, że największe szanse na przebicie się do elit daje zdobycie wykształcenia. Jednak już na drugim miejscu plasują się układy i znajomości. Różnica statystyczna pomiędzy tymi punktami jest niewielka. [ 3, s. 6 ] Dzięki znajomościom, jak widać można przebić się do elit i już tam pozostać. Brak społeczeństwa wysokich ambicji, wywołuje brak elit wysokich ambicji. Błędem z mojej strony byłoby uogólnianie sytuacji, szufladkowanie ludzi. Istnieją autorytety, osobistości, którym nie śmiałabym postawić powyższych zarzutów. Jednak w współczesnym świecie nawet papier wyższej uczelni nie oznacza, że osoba, która go posiada w pełni na niego zasłużyła. To właśnie szybki i gwałtowny rozwój systemu ekonomicznego doprowadził do powyższych sytuacji. Niektórzy obywatele bardzo szybko gromadzą ogromny majątek. Nie ma znaczenia, jaką klasę społeczną reprezentują. Dzięki majątkowi kojarzeni są z elitą. Większość osób z klasy niższej lub średniej dorobiła się majątku. Weszła na szczyt społeczny, lecz wraz z tym awansem do elity weszły ich maniery, zachowania, kultura osobista, wartości. Zdegradowało to elity, polskie. Elita polityczna, również zmaterializowała swoje potrzeby i wartości. Tak zwane „małżeństwa interesów”. Odpowiednie małżeństwo może spowodować, że wejdziemy w odpowiednie towarzystwo. To też jeden ze sposobów przedostania się do elity.[2, s. 70-71 ] Do elity świata kariery zawodowej, artystycznej niedostępnego i zakazanego dla przeciętnego członka społeczeństwa.
Wiemy, że szerzy się korupcja, łapówkarstwo. Wiemy, że część ludzi wzbogaciła się nielegalnie. Jednak sami chcemy przedostać się na szczyt „naszych marzeń”. Powyższe spostrzeżenia wysnułam na podstawie obserwacji i informacji prasowych. Odpowiedź na pytanie postawione przeze mnie nie jest jednoznaczna. Głębsze analizy tego problemu pozostawiam specjalistom. Z mojego punktu widzenia degradacja ta ma miejsce i postępuje. Zmiana wartości społeczeństwa, przyczyniła się do kultu wartości materialnych i stawianie ich na czołowym miejscu wśród wartości, więc osoby, które osiągnęły ten upragniony przez nas stan stały się dla nas elitą. Miejmy nadzieje, ze ulegnie to zmianie i na czoło w hierarchii wartości, wysunął się ważniejsze normy niż dobra materialne. Nowe pokolenie, które będzie tworzyło nowy system społeczny, jest nadzieją i przyszłością narodu.
4. STRATYFIKACJA POLSKIEGO SPOŁECZEŃSTWA.
Próbę przedstawienia stratyfikacji społeczeństwa warto jest rozpocząć od zakończenia I Wojny Światowej, gdyż od tego momentu zmiany zachodzące w stratyfikacji społecznej w naszym kraju nabierały tempa i przebiegały w sposób dynamiczny i złożony.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku w Polsce można było wyróżnić sześć podstawowych warstw społecznych. Dominowała gospodarka rolna. Część ziemi znajdowała się w rękach ówczesnego ziemiaństwa. Chłopi którzy byli jedną z warstw społecznych żyli z gospodarstw które posiadali, jednakże były one bardzo rozdrobnione co stwarzało olbrzymie bezrobocie. Klasa robotnicza była niezbyt liczna ze względu na „raczkujący” przemysł. Drobnomieszczaństwo jako klasa była stosunkowo słaba, a inteligencję w tym okresie wyodrębniano na podstawie już wykształcenia średniego.
W okresie międzywojennym można było zaobserwować tendencję do zmniejszania się klasy chłopskiej, której część zasilała pozostałe warstwy, a głównie klasę robotniczą.
Podczas II Wojny Światowej okupanci zarówno niemieccy jak i sowieccy wsławili się systematycznymi akcjami wyniszczającymi inteligencję, a zwłaszcza jednostki które mogły objąć role przywódcze. Postępowało również ekonomiczne wyniszczanie klasy robotniczej poprzez warunki ekonomiczne. Wszystkie klasy społeczne dotknęła także wywózka ludzi do pracy niewolniczej w Niemczech.
Po zakończeniu II Wojny Światowej Polska znalazła się pod wpływem ówczesnego ZSRR, co łączyło się z wprowadzeniem ustroju opartego na tamtejszych wzorcach, początkowo w zamaskowanej, a po kilku latach w otwartej formie. Po przeprowadzeniu reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu przestała istnieć burżuazja i ziemiaństwo. Tym samym zmieniła się struktura społeczeństwa z sześcioczłonowej na czteroczłonową.
INTELIGENCJA
W porównaniu do okresu międzywojennego inteligencja uległa istotnym przemianom. Inteligencja określana jest mianem warstwy społecznej gdyż tworzą ją osoby zatrudnione na „nierobotniczych stanowiskach pracy”. W czasach powojennych nastąpił dość znaczny wzrost inteligencji jako warstwy społecznej, jednakże na ogół zła organizacja ich pracy, niskie płace doprowadziły do spadku prestiżu społecznego pracowników umysłowych. Nastąpił wzrost uzyskiwania wykształcenia średniego, czy wyższego ale duża część absolwentów była wchłaniana przez nadmiernie rozbudowaną biurokrację. Było to powodem stworzenia pewnej mentalności urzędniczej, która objawiała się niechęcią do inicjatyw, biernością, uległością polityczną, dystansem do reszty społeczeństwa. W początkowym okresie Polski Ludowej inteligencja zasilana była w znacznym stopniu przez osoby z klasy robotniczej i chłopskiej uzyskujące wyższe wykształcenie.
KLASA ŚREDNIA
Najmniejszą klasą społeczną jaka istniała w okresie Polski Ludowej była miejska klasa średnia nazywana wówczas drobnomieszczaństwem, czy też drobną burżuazją.
W okresie powojennym została ona dość znacznie zredukowana przez państwo i uznana jako relikt poprzedniej formacji społeczno-ustrojowej. Spowodowało to tendencję do podejmowania przez tę klasę przedsięwzięć które szybko przyniosły dochód i wycofywania się z nich. W okresie przemian jakie dokonywały się w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych na skutek wprowadzenia gospodarki wolnorynkowej, nastąpił bardzo intensywny rozwój tej klasy który trwa do dnia dzisiejszego. Daje się zaobserwować, iż z czasem wzrasta jakość dóbr i usług wykonywanych i świadczonych przez przedsiębiorców prywatnych coraz częściej powołują się oni na tendencję swoich firm, oraz dostosowują się do gustów klientów.
Klasa ta w coraz większym stopniu także oddziaływuje na współczesne życie gospodarcze w Polsce.
KLASA ROBOTNICZA
Po II Wojnie Światowej z industrializacją [1][1] kraju nastąpiła zmiana proporcji zatrudnienia w rolnictwie i przemyśle. Rozbudowa przemysłu, a co za tym idzie także i zwiększone zapotrzebowanie na pracowników spowodowały znaczny wzrost liczebności klasy robotniczej. Klasa ta była zasilana głównie z ówczesnej klasy chłopskiej. Byli to początkowo ludzie o niskich kwalifikacjach. W miarę rozwoju przemysłu rosła rola odpowiedniego wykształcenia. Coraz więcej ludzi z klasy robotniczej zdobywało wykształcenie techniczne, a nawet wyższe. Klasa robotnicza stopniowo uzyskiwała świadomość siły jaką dysponuje, co w efekcie doprowadziło do stopniowego uniezależnienia od aparatu PZPR. W latach osiemdziesiątych pod wpływem zmian społecznych zapoczątkowanych przez opozycję w skład której wchodzili także robotnicy, nastąpiło jawne wystąpienie przeciwko ustrojowi politycznemu, który miał rzekomo służyć interesom robotników. Po 1989 roku część najbardziej aktywnych działaczy znalazła się nawet w nowo utworzonym rządzie. Obecnie klasa ta nieco się zmniejszyła i panuje w niej dość duże bezrobocie, które jest efektem panowania poprzedniego systemu, a także wprowadzeniem nowoczesnych maszyn i technologii w których potrzeba coraz mniej pracy ludzkiej.
KLASA CHŁOPSKA
Po przeprowadzonej reformie rolnej wzrosła ilość gospodarstw indywidualnych. Jednakże w Polsce na wzór sowiecki próbowano skolektywizować rolnictwo, jednakże te zamierzenia nie zostały w pełni zrealizowane. Z klasy chłopskiej w dalszym ciągu można było zaobserwować systematyczny odpływ ludności. Głównie zasilała ona klasę robotniczą, stanowiąc początkowo tanią siłę roboczą, nie posiadająca większego wykształcenia.
Po pewnym czasie klasa chłopska zaczynała być lepiej wykształcona, zarówno pod kątem wykonywanego zawodu, jak i zasilała szeregi inteligencji. W czasach Polski Ludowej klasa chłopska zmniejszyła się o połowę. Dopiero na początku lat osiemdziesiątych odpływ ludności wiejskiej został zahamowany. Na początku lat dziewięćdziesiątych, gdy PGR-y straciły rację bytu zdecydowanie zwiększyło się bezrobocie na wsi. W ostatnich latach nastąpiły zasadnicze zmiany pozycji społecznej, oraz postawy chłopów gospodarujących indywidualnie. Gospodarka rolna uległa ekonomizacji. U współczesnego rolnika liczy się coraz bardziej rachunek nakładów i zysków, wprowadza on nowoczesne metody gospodarowania. Trudności znalezienia pracy i mieszkania w mieście, podniesienie poziomu wykształcenia rolniczego, większy stopień niezależności sprawia, że coraz więcej ludzi zostaje na wsiach.
RODZAJE I ROLA ELIT W SPOŁECZEŃSTWIE
Elita to zespół jednostek ludzkich wyróżniających się z pośród otoczenia pod jakimś względem, uznawanym za doniosły w danym społeczeństwie.
Tak więc elity są wytworem społeczeństwa w którym istnieją, a nie tylko danej klasy społecznej. Najczęściej w elitach znajdują się ludzie z klas lub warstw zajmujących najwyższe miejsce w strukturze danego społeczeństwa.
W strukturze społeczeństwa, a szczególnie w jego rozwoju istotną rolę pełnią elity władzy w skład których wchodzą ci którzy biorą udział w kształtowaniu i podejmowaniu decyzji państwowych. Elity władzy wywierają duży nacisk na życie polityczne, ekonomiczne kulturowe.
Oprócz elit rządzących możemy wyróżnić także elity gospodarcze, w skład których wchodzą ludzie ze świata biznesu, reprezentanci wpływowych firm, różnego rodzaju menedżerowie.
Jedną z ważniejszych elit jest także elita wojskowa skupiająca w swoich kręgach osobistości ze świata militarnego i produkcji zbrojeniowej.
Patrząc na te trzy typy elit jednocześnie nie sposób nie dostrzec elementów dzięki którym są one w sposób dość istotny ze sobą powiązane.
Tak więc elitę władzy należałoby jednak rozumieć jako jedność tych trzech podstawowych elit.
W społeczeństwach wyróżniamy także elity kościelne, artystyczne sportowe, itp. Jednakże żadna elita nie istnieje wiecznie, po pewnym czasie zastępuje ją inna. Jest to zjawisko krążenia elit.