Edukacja przyrodnicza w kształceniu zintegrowanym
Kształcenie zintegrowane to takie „działanie pedagogiczne, którego celem jest stworzenie warunków edukacyjnych zapewniających każdemu dziecku możliwości optymalnego rozwoju.” Zakłada ono, że uczniom umożliwia się naturalne warunki do rozwoju wiedzy i umiejętności, pozwala na aktywne zdobywanie wiedzy i konstruowanie jej. Dziecko w takim systemie nauczania swobodnie realizuje indywidualną drogę rozwoju, a nauczyciel stwarza dla ucznia takie sytuacje edukacyjne, które sprzyjają jego działalności. Terenem zdobywania wiedzy może być nie tylko szkoła, ale szeroko rozumiane środowisko społeczno przyrodnicze.
Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych wskazuje na 2 etapy edukacyjne. I etap obejmuje klasy od I-III szkoły podstawowej i nazwany jest edukacją wczesnoszkolną. Edukacja ta realizowana jest w formie kształcenia zintegrowanego. W podstawie programowej edukacja przyrodnicza jest postrzegana jako obszar priorytetowy w kształceniu zintegrowanym. Sama w sobie stanowi cel edukacji na tym poziomie, a jednocześnie wiąże się z innymi celami kształcenia zintegrowanego. Celem edukacji wczesnoszkolnej w zakresie edukacji przyrodniczej jest „rozbudzanie zainteresowań przyrodniczych i potrzeby bezpośredniego kontaktu z przyrodą”. W uwagach do zalecanych warunków i sposobów realizacji edukacji przyrodniczej znajduje się wskazanie, że wiedza przyrodnicza kształtowana jest zarówno w oparciu o literaturę, informacje z Internetu jak i w naturalnym środowisku poza szkołą. W klasach funkcjonują kąciki do hodowli roślin i zwierząt.
W edukacji przyrodniczej realizowane są następujące treści programowe: wychowanie do rozumienia i poszanowania przyrody ożywionej i nieożywionej w zakresie rozumienia i poszanowania świata roślin i zwierząt, a także w zakresie rozumienia warunków atmosferycznych. Od ucznia kończącego klasę III oczekuje się, że: obserwuje i przeprowadza proste doświadczenia; dokonuje analiz i wiąże przyczynę ze skutkiem; opisuje życie w wybranych ekosystemach (lesie, ogrodzie, parku, na łące i w zbiornikach wodnych); nazywa charakterystyczne elementy typowych krajobrazów Polski (nadmorskiego, nizinnego, górskiego); wymienia zwierzęta i rośliny typowe dla wybranych regionów Polski; rozpoznaje i nazywa niektóre zwierzęta egzotyczne; wyjaśnia zależność zjawisk od pór roku; podejmuje działania na rzecz ochrony przyrody w swoim środowisku; zna wpływ przyrody nieożywionej na życie ludzi, zwierząt i roślin (w tym przede wszystkim wpływ światła słonecznego na cykliczność życia na Ziemi; znaczenie powietrza i wody dla życia; znaczenie wybranych skał i minerałów dla człowieka); nazywa części ciała i organy wewnętrzne zwierząt i ludzi; zna podstawowe zasady racjonalnego odżywiania się; rozumie konieczność kontrolowania stanu zdrowia i stosuje się do zaleceń stomatologa i lekarza; dba o zdrowie swoje i innych; orientuje się w zagrożeniach ze strony roślin i zwierząt, a także w zagrożeniach typu burza, huragan, śnieżyca, lawina, powódź i wie jak zachować się w takich sytuacjach.
Przedstawione w podstawie programowej treści skupiają się wokół kręgów tematycznych. W edukacji przyrodniczej to następujące kręgi tematyczne: zależność człowieka od świata przyrody; obserwacje przyrodnicze; zmiany w przyrodzie w różnych porach roku; obserwacje przyrody: dorywcze, ciągłe, jednoaspektowe, wieloaspektowe; rodzaje roślin, części rośliny, funkcje korzenia, łodygi, liści, kwiatów, owoców, nasion; kwiat i jego rola w rozmnażaniu roślin; las, rośliny poszczególnych warstw lasu; rodzaje lasów: iglasty, liściasty, mieszany; rośliny rosnące w stawach i jeziorach; rośliny rosnące na łąkach, polach uprawnych; rośliny ozdobne naszych mieszkań; rośliny rosnące w parku i ogrodzie; nazwy warzyw, ich części jadalne; ogrody kwiatowe, ogrody botaniczne; zwierzęta w życiu dziecka; budowa ciała ssaków, rozmnażanie; życie ssaków w różnych porach roku; ssaki hodowane przez człowieka, ich znaczenie; niektóre ssaki żyjące na innych kontynentach; niektóre ssaki wymarłe i chronione; budowa ciała ptaków; wędrówki ptaków; ptaki hodowane przez człowieka, ich znaczenie; bogactwo gatunków ryb, płazów, gadów; słońce jako naturalne źródło światła i ciepła; temperatura powietrza i jej pomiar; pory roku, rytm życia rocznego i jego znaczenie dla życia na Ziemi; wykorzystanie energii słonecznej; pozorna wędrówka Słońca po niebie; wysokość Słońca w różnych porach dnia, roku; sposoby wyznaczania kierunków w terenie; Księżyc, gwiazdy, planety, loty kosmiczne, astronomia; woda jako ciecz w zbiornikach naturalnych i sztucznych; stany skupienia wody; krążenie wody w przyrodzie - rodzaje opadów; znaczenie wody dla ludzi i zwierząt, znaczenie minerałów: soli kuchennej, węgla, rud metali.
Rola edukacji przyrodniczej w obecnym ujęciu nie polega na przekazywaniu wydzielonej wiedzy na osobnych zajęciach tak jak w edukacji polonistycznej, czy matematycznej. Aktualnie edukacja przyrodnicza jest „osią, wokół której można organizować proces dydaktyczny i realizować założenia programowe”. Jest czynnikiem integrującym w kształceniu. W celu realizacji treści programowych, w edukacji przyrodniczej stosuje się różnorodne metody pracy. E. Pytlak i H. Waszkiewicz podkreślają, że „ze względu na przedmiot poznania - środowisko, istnieje konieczność wykorzystywania wszystkich znanych metod.” Równocześnie autorki wskazują na to, że w omawianym przypadku elementy różnych metod splatają się ze sobą w sposób naturalny, i że nie ma zamkniętego zestawu metod, a najbardziej efektywne będą metody oparte na działaniu dziecka, czyli metody aktywizujące, np. obserwacja, eksperymentowanie, wywiady, dyskusje, ćwiczenia dramowe.
E. Pytlak i H. Waszkiewicz wskazują, że o skuteczności edukacji środowiskowej decydują takie czynniki jak: organizowanie zajęć w środowisku np. wycieczka do lasu jest o wiele bardziej skuteczna niż obejrzenie filmu o nim. Niemałą rolę odgrywa dostosowanie tempa pracy do możliwości indywidualnych dziecka. Autorki uważają, że dzieci powinny uczyć się od siebie nawzajem. Dobrze jest, kiedy nauczyciel pozwala na realizację pomysłów dziecięcych, nie gasi ich inicjatywy oraz stosuje jak najczęściej metody aktywizujące, aby dziecko mogło poznawać świat w działaniu.
Istotnym czynnikiem dobrego stosowania metod, by osiągać założone cele edukacji przyrodniczej wg E. Pytlak, H. Waszkiewicz jest dobór miejsca do prowadzenia zajęć. Szczególnie efektywna jest edukacja w terenie, nawet w na podwórku szkolnym. Nie bez znaczenia jest wystrój sali lekcyjnej, odpowiednio zaaranżowany i wyposażony. W klasie dobrze przygotowanej do sposobów pracy w terenie znajdują się: narzędzia, tworzywa, dostęp do różnych źródeł wiedzy, materiałów i środków. Eksponowane są prace dzieci wykonane np. z materiałów przyrodniczych.
Wg cytowanych autorek, w procesie dydaktycznym, dziecko ze względu na różnorodność doświadczeń i wiedzy przyrodniczej samo podejmuje działanie, formułuje problemy, stawia pytania. W tym układzie nauczyciel zakreśla ogólne ramy, a nie ściśle planuje zajęcia. Jest w takim nauczaniu miejsce na doświadczanie, uczenie się od innych i nauczanie innych, czyli istnieje szansa na najskuteczniejsze nauczanie zgodnie z piramidą skutecznego uczenia się.
Do specyficznych metod prowadzenia edukacji przyrodniczej autorki zaliczają sposoby oparte na poznaniu wielozmysłowym i przeprowadzaniu badań, doświadczeń i obserwacji. Uważają, że dzięki bliskiemu kontaktowi zmysłowemu i fizycznemu z przyrodą poruszona zostaje sfera emocjonalna dziecka, a uczucia wzmacniają ostrość wrażeń i ułatwiają uczenie się. Bliski kontakt z przyrodą ma wpływ m. in. na twórczość plastyczną dzieci, uwalnia doznania estetyczne i kształtuje stosunek dziecka do otoczenia naturalnego. Proste zajęcia badawcze, rozwiązywanie zadań otwartych, to sposoby na nowe spotkania, odkrywanie, penetrowanie, poszukiwanie, co sprawia, ze dziecko odkrywa świat, samodzielnie gromadzi doświadczenia. Sposoby te mają niezwykłą wartość poznawczą.
W programie Jadwigi Hanisz (starszym, funkcjonującym przed wprowadzeniem nowej podstawy programowej w 2010 r.) podkreślone jest, że osiąganie celów edukacji przyrodniczej w nauczaniu wczesnoszkolnym przeprowadza się przez kształtowanie kompetencji posługiwania się metodami służącymi poznawaniu rzeczywistości oraz poprzez umiejętność opisywania i wyjaśniania związków między naturalnymi składnikami przyrody. Wg autorki programu, podobnie jak wyżej, w edukacji przyrodniczej stosuje się różnorodne metody poznawania przyrody. Podzielone one zostały na dwie grupy: metody bezpośredniego poznawania przyrody, do których zalicza się: obserwację, proste doświadczenia i eksperymenty oraz metody pośredniego poznawania przyrody, czyli: filmy przyrodnicze, literatura popularno-naukowa, a także muzea, parki narodowe.
Na przykładzie przewodnika metodycznego dla klasy II można prześledzić propozycje metod stosowanych w edukacji przyrodniczej. Znajdują się tam m. in. następujące przykłady metod do zastosowania w czasie zajęć:
poznawanie nazw roślin doniczkowych znajdujących się w klasie - obserwacja, opis, nazywanie kwiatów, podpisywanie; doświadczenie - pobieranie przez rośliny wody z butelki umieszczonej do góry dnem w doniczce; pielęgnacja roślin przez dyżurnego - działanie;
poznanie bursztynu - pokaz zdjęć, naturalnych okazów, wyrobów z bursztynu, odczytanie informacji o bursztynie, rozmowa, doświadczenie polegające na sprawdzeniu w wodzie słonej i słodkiej czy bursztyn jest prawdziwy; utrwalanie wiadomości poprzez zapis;
poznanie krajobrazów Polski - pokaz zdjęć, widokówek; rozmowa odwołująca się do wakacyjnych przeżyć dzieci;
określanie kierunków w terenie - np. na placu szkolnym za pomocą kompasu, wg słońca, w lesie: poprzez obserwację mchu, który porasta pnie drzew od północy;
określanie kierunku wiatru - na placu szkolnym z wykorzystaniem pasków bibuły;
zabawa ruchowa z wykorzystaniem liści utrwalająca charakterystyczne cechy jesieni;
poznawanie budowy roślin warzywnych, wskazywanie jadalnych części roślin - słuchowisko; pokaz (oglądanie) roślin (kosz z warzywami); przygotowanie drugiego śniadania z wykorzystaniem roślin; działalność plastyczna: martwa natura
rozpoznawanie drzew po liściach i owocach - wycinanka
obserwowanie zmian zachodzących w przyrodzie jesienią: wycieczka do lasu, zbieranie liści oraz owoców drzew; wykonanie jesiennego bukietu do dekoracji sali;
poznawanie chmur - opis; działalność plastyczna;
poznawanie nazw miesięcy - scenki improwizowane; inscenizacja;
tworzenie kalendarza - działalność plastyczno - techniczna;
odczytywanie wskazań termometru
rozpoznawanie ptaków, które pozostają na zimę w Polsce; określanie charakterystycznych cech ptaków - improwizacja ruchowo- dźwiękowa; zabawa dramowa (rozmowa z wybranym ptakiem spędzającym w Polsce zimę); zabawa ruchowa Ptaszki w gniazdkach; oglądanie ilustracji; opowiadanie; śpiew; oglądanie w atlasie ptaków; słuchanie nagrań głosów ptaków na płytach CD; zagadki o ptakach.
Na podstawie krótkiej analizy literatury odnośnie do metod stosowanych w edukacji wczesnoszkolnej, w kształceniu zintegrowanym, w zakresie edukacji przyrodniczej można stwierdzić, że na zajęciach są stosowane różnorodne sposoby przekazywania wiedzy i umiejętności. Zakres treści, zadania, cele, które należy osiągnąć wymagają sięgnięcia do wszelakich metod opisanych w literaturze przedmiotu. Zastosowanie niektórych wymaga zwrócenia uwagi na miejsce ich wprowadzania. Najlepiej, aby większość zajęć z edukacji przyrodniczej obywała się w naturalnym środowisku. Należy również zwrócić uwagę na indywidualne podejście do ucznia, dostosowanie metod do jego możliwości rozwojowych, ale również umożliwienie mu samodzielnych poszukiwań i doświadczeń. Dobrze jest pamiętać, że treści z edukacji przyrodniczej przeplatają się z treściami np. edukacji polonistycznej, czy plastycznej i wtedy występują metody charakterystyczne dla tych grup. W edukacji przyrodniczej stosujemy oprócz podstawowych metod, metody specyficzne: obserwację, doświadczenie, eksperyment oparte na działaniu dziecka, po to, aby uczeń jak najlepiej poznał treści i nabył umiejętności związane z poznawaniem świata.
Nauczyciel przedszkola nr 15 w Rybniku Ilona Dwojakowska
M. Żytko, Kształcenie zintegrowane. Problemy teorii i praktyki, wyd. „Żak”, Warszawa 2002, s. 30
tamże, s. 30-31
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dziennik Ustaw z dnia 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17) , załącznik nr 2, s. 3
E. Pytlak, H. Waszkiewicz, Miejsce edukacji przyrodniczej w kształceniu zintegrowanym w: Kształcenie zintegrowane. Problemy teorii i praktyki, wyd. „Żak”, Warszawa 2002, s. 67
E. Misiorowska, Cz. Cyrański, Nasza klasa. Program edukacji wczesnoszkolnej, Grupa Edukacyjna S. A. 2009, Kielce 2009, s. 8
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dziennik Ustaw z dnia 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17) , załącznik nr 2, s.20
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dziennik Ustaw z dnia 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17) , załącznik nr 2, s. 12-13
A. Rawska, Nasza klasa. Przewodnik metodyczny. Klasa 2, Część 2, Grupa Edukacyjna S.A. 2010 s. 31- 34
E. Pytlak, H. Waszkiewicz, Miejsce edukacji przyrodniczej w kształceniu zintegrowanym w: Kształcenie zintegrowane. Problemy teorii i praktyki, wyd. „Żak”; Warszawa 2002, s. 68
tamże, s. 70
tamże, s. 70
tamże, s. 72
E. Pytlak, H. Waszkiewicz, Miejsce edukacji przyrodniczej w kształceniu zintegrowanym w: Kształcenie zintegrowane. Problemy teorii i praktyki, wyd. „Żak”, Warszawa 2002, s. 75
tamże, s. 72-23
tamże, s. 74
J. Hanisz, Program wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji XXI wiek. Klasy 1-3, WSiP Spółka Akcyjna, Warszawa 1999, s. 3-31
j. wyżej, s. 4
red. A. Rawska, Nasza klasa. Przewodnik metodyczny. Klasa 2, Część 1, Grupa Edukacyjna S.A. 2010, Kielce 2010, s. 3 - 128
red. A. Rawska, Nasza klasa. Przewodnik metodyczny. Klasa 2, Część 2, Grupa Edukacyjna S.A. 2010, s. 3 - 128
1