PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY (Ponowoczesność):
► Aż do 1967 r. teoria lit kształtowała się w ramach MODERNISTYCZNEGO MODELU WIEDZY, wykrystalizowanego w efekcie Przewrotu Antypozytywistycznego, który miał miejsce pod koniec XIX w.
► Antypozytywizm wydaje się być prekonfiguracją postmodernizmu, ale dla postmodernisty antypozytywizm jest wciąż częścią pozytywizmu.
► Kryzys przełomu XIX i XX w. wiązał się z upadkiem tzw. Wielkich Narracji. Przedstawiających świat XIX - wieczny jako uporządkowany, czytelny, oparty i ustabilizowany na autorytetach instytucjonalnych oraz metafizycznych. Erozja narracji XIX-wiecznych odsłoniła napięcie rozsadzające od wewnątrz, rzekomo zakrzepły porządek uniwersum. Kryzys określano mianem upadku wartości, spowodowanego rozpasaną konsumpcją i emancypacja niższych warstw społecznych → Nietsche, Spengler, Husserl.
► Krytyka antypoz. rozpoczęła się od nauk przyrod.. Pierwsze głosy sprzeciwu wobec pozytywist. ontologii i epistemologii wyszły ze strony pozytywist. przyrodoznawców:
POINCARE i jego dowody na umowność danych empirycznych - nie mogą one być obiektywne, nie mogą odwzorować stanu rzeczy, gdyż uzyskuje się je za pośrednictwem urządzeń, choćby termometru, a ten można różnie wyskalować, itp. Matematyk Poincare nie poruszył jednak kwestii językowego charakteru ludzkiego poznania.
Ostateczne konsekwencje z tej krytyki wyciągają współcześni KONSTRUKTYWIŚCI. Psychologowie z tej szkoły za konstrukt uważają również subiektywne stany psychiczne.
Najodważniejsze rozprawy krytyczne o języku i jego pośrednictwie i roli w poznaniu wyszły spod pióra BERGSONa.
► Antypozytywiści wskazywali, że prawo ogólne nie jest sumą obserwacji szczegółowych, lecz stwarza zupełnie nowy przedmiot poznania. Konflikt pozytywizmu z antypozytywizmem można sprowadzić do polemiki:
NOMOTETYZMu = celem działalności poznawczej jest formowanie prawd ogólnych i tworzenie pojęć, dążenie do syntezy; (pozytywizm)
z IDIOGRAFIZMem = opisywanie jednostkowych faktów lit, istnienie tylko jednostkowych przedmiotów poznania; (antypozytywizm)
► Z przełomem antypozyt., który zakwestionował genetywizm i psychologizm - fundamenty pozytywistycznej historii literatury, wiąże się upadek tej dyscypliny. Jej miejsce zajmuje teraz refleksja nad METODOLOGIĄ badań literackich.
Zapotrzebowanie na historię lit nie znika jednak całkowicie. Przydatna jest szczególnie młodym tworom państwowym, zdobywającym niepodległość narodom, które z jej pomocą budują lub wspomagają swoją tożsamość.
Największe syntezy historycznoliterackie zostały napisane przez niemieckich uczonych, którzy rozwój lit wiązali z rozwojem germańskiego ducha (jego uosobieniem miał być Goethe) i podkreślali jego przewagi, nieświadomie przygotowując grunt pod ideologię nazistowską.
BRANDES i jego klimatologiczna historia lit - jej rozwój miałby przebiegać „od ciepłego do zimnego” - przesuwanie się dominant kulturowych miało przebiegać z południa na północ:
antyk - Grecja i Rzym
renesans - Płn. Włochy i Francja
romantyzm - Europa Środkowa
modernizm - Skandynawia
WOLFFLIN - przeciwstawienie kultury północy (sztuka romantyczna, aforyzm, mroczność) kulturze południa (forma, umiar, proporcja, jasność) → Nietsche i apollińskość - dionizyjskość.
Metodologia historii lit siłą rzeczy pozostawała, mimo wielu, podjętych dopiero w II poł XX w. prób stworzenia nowej historii lit (Tynianow, Ingarden, prascy strukturaliści) więc pozytywistyczna.
► SOCJOLOGIA LIT postrzegała dzieło jako dokument (wczesna psychoanaliza, marksizm). Odwulgaryzowali ją formaliści rosyjscy (w l930. Tynianow): nie sposób sformułować uniwersalnej definicji lit. Literaturą jest to, co ludzie w danej epoce uważają za literackie. W l. 20 - 30 istniał nurt badań nad socjologią gatunków lit. Powieść jako gatunek miała opowiadać o rodzącej się i krzepnącej formacji burżuazyjnej, („powieść epopeją mieszczaństwa”).
► Formacje, które wyłoniły się z PARADYGMATU AP: (Jedną z przyczyn „przegranej” antypozytywistów było tak duże rozproszenie.)
NEOIDEALIZM
2. FENOMENOLOGIA
3. ESTETYZM
Wszystkie trzy formacje łączyło z pozytywistami przekonanie, że literaturoznawstwo powinno być nauką, że możliwe jest odkrycie prawdy o literaturze. Tę scjentystyczną postawę skrytykował w l. 60. Derrida.
Formacje NEOIDEALISTYCZNA i FENOMENOLOGICZNA sytuowały dzieło lit w horyzoncie filoz. i psychol. i pojmowały je jako nośnik wartości metaf., etycznych, etc. Właściw. estet. nie miały dla nich wartości samej w sobie.
Tymczasem formacja ESTETYCZNA sytuująca lit w horyzoncie językoznawstwa, uważała wartości estetyczne za wyznacznik literackości, dzieło lit zaś postrzegała jako fakt przede wszystkim językowy.