FILOZOFOWIE
MILET VI w. p.n.e. - TALES Z MILETU
Od najdawniejszych czasów ludzie zadawali sobie pytania o sens życia, początki świata, prawa rządzące przyrodą itd. Odpowiedzi szukali w magii, a także w ideach religijnych. W VI wieku p.n.e. w Grecji pojawili się jednak myśliciele, którzy - jako pierwsi w dziejach ludzkości - próbowali odpowiedzieć na te pytania bez odwołania do religii, jedynie drogą racjonalnego rozumowania. Takie dążenie do racjonalnego wyjaśnienia najbardziej podstawowych problemów życia ludzkiego i świata nazywamy filozofią. Możemy więc powiedzieć, że filozofia narodziła się w Grecji w VI wieku p.n.e. Najstarszy z greckich filozofów - Tales z miasta Miletu, greckiej kolonii w Azji Mniejszej (pocz. VI w. p.n.e.), starał się odszukać podstawowy pierwiastek, od którego pochodzą wszystkie inne, i uznał wodę za źródło świata i życia. Nieco młodszy odeń był Heraklit z Efezu (także w Azji Mniejszej), którego nauka, podkreślająca sprzeczności i zmienność zjawisk i pojęć, wywarła wielki wpływ na późniejszych myślicieli. U najdawniejszych filozofów greckich najważniejsze są nie tyle ich konkretne poglądy (które mogą zdawać się nam naiwne), ile samo postawienie pewnych problemów rozważanych potem aż po dziś dzień.

SAMOS VI w. p.n.e. - PITAGORAS
Pitagoras żył w VI w. p.n.e.; pochodził z Jonii, jednak jako dorosły człowiek przeniósł się do południowej Italii, gdzie kwitły wówczas liczne bogate kolonie greckie (region ten zwano Wielką Grecją). Dał on początek szkole swych zwolenników, zwanych pitagorejczykami. Żadne jego pisma nie zachowały się i obecnie nie sposób odróżnić, co z dorobku szkoły pochodzi od samego Pitagorasa, a co od jego następców. Pitagorejczycy byli w zasadzie sektą religijną, wierzyli w reinkarnację i łączyli elementy religijności Wschodu z religią grecką. Ich wielkie znaczenie dla historii kultury polega jednak na tym, że drogi do doskonałości duchowej szukali w badaniach naukowych - przede wszystkim matematycznych. Obok arytmetyki i geometrii (twierdzenie Pitagorasa) jedno z głównych pól ich zainteresowań stanowiła muzyka, w której odkryli prawa rządzące harmonią dźwięków.

ABDERA V w. p.n.e. - DEMOKRYT Z ABDERY
Demokryt z Abdery (przeł. V i IV wieku p.n.e.) sądził, że materia składa się z małych niepodzielnych elementów, które nazwał atomami (po grecku á-tomos - niepodzielny). Dążył do wytłumaczenia wszystkich zjawisk wszechświata właściwościami materii - mówimy, że jego system filozoficzny był materialistyczny. Cieszył się sławą wybitnego i głębokiego myśliciela, jednak później jego idee zostały przyćmione sławą Platona i Arystotelesa, a wszystkie jego pisma zaginęły; poglądy Demokryta musimy rekonstruować na podstawie wzmianek w dziełach późniejszych filozofów.

HALIKARNAS V w. p.n.e. - HERODOT
Z Halikarnasu, miasta położonego na granicy świata greckiego i perskiego, pochodził Herodot (V w. p.n.e.), pierwszy grecki historyk. Sławę zdobył dzięki swojemu dziełu - opisowi wojen grecko-perskich. Po grecku słowo "historia" oznacza dociekanie, toteż Herodot nie dawał wiary każdej z zasłyszanych opowieści. Gdy były sprzeczne, spisywał je wszystkie, zaznaczając, która z nich wydaje mu się najbardziej prawdopodobna. Walkę Greków z Persami przedstawił jako starcie pomiędzy przedstawicielami dwóch różnych kultur: ceniącymi wolność Hellenami i przywykłymi do ślepego posłuszeństwa wobec władcy barbarzyńcami.

KOS V w. p.n.e. - HIPOKRATES
Hipokrates z wyspy Kos żył na przełomie V i IV wieku p.n.e. Na wyspie Kos znajdowała się sławna świątynia Asklepiosa - boga lekarzy. Przy tej świątyni rozwinęła się najlepsza w Grecji szkoła medyczna, zaś najwybitniejszym z tamtejszych lekarzy był właśnie Hipokrates, zwany ojcem medycyny, który oparł swą wiedzę na racjonalnych podstawach: dokładnej obserwacji stanu chorego i logicznym wyciąganiu wniosków. Hipokrates jako pierwszy szczegółowo opisał niektóre choroby. Odegrał także wielką rolę w tworzeniu moralnych zasad postępowania lekarzy. Najważniejsza z tych zasad brzmiała "przede wszystkim nie szkodzić" (w wersji łacińskiej "primum non nocere"). Podstawy etyki lekarskiej zawarł Hipokrates w ułożonej przez siebie przysiędze składanej przez lekarzy.

STAGIRA IV w. p.n.e. - ARYSTOTELES
Arystoteles urodził się w 384 r. p.n.e. w Stagirze (dlatego zwany jest czasami również Stagirytą). Był przez pewien czas wychowawcą Aleksandra Wielkiego, nauczał także filozofii w Atenach w kierowanej przez siebie szkole zwanej Likejonem (Liceum). Zmarł w 322 r. p.n.e.
Był jednym z najwybitniejszych myślicieli w dziejach ludzkości, niezwykle wszechstronnie uzdolnionym. Pisał o fizyce, astronomii, biologii, psychologii, życiu społecznym i polityce, a także logice i filozofii - by wymienić tylko najważniejsze dziedziny. Właściwie spośród różnych nauk tylko historia i matematyka nie biorą swego początku z dzieł Arystotelesa. Historię opisywali już przed nim Herodot i Tukidydes, a podstawy matematyki są dziełem Pitagorasa i jego szkoły.
Arystoteles był uczniem Platona, lecz zwalczał jego naukę o ideach. Odmiennie niż mistrz, starał się obserwować rzeczywistość i wyciągać z niej wnioski. Aby ustrzec się błędów w rozumowaniu, wiele uwagi poświęcił zasadom prawidłowego myślenia, tworząc rozbudowany system logiki formalnej.
Chodziło mu bowiem o to, aby stworzyć schematy wnioskowania, które potem można będzie stosować w różnych konkretnych przypadkach. Schematy takie noszą nazwę sylogizmów. "Wszyscy ludzie są śmiertelni. Sokrates jest człowiekiem. Zatem: Sokrates jest śmiertelny" - oto jeden z często cytowanych przykładów rozumowania sylogistycznego. Arystoteles zajmował się też etyką, za najważniejszą z cnót uważając złoty środek między skrajnościami. Stosownie do tego przekonania sądził, że w ustroju politycznym państwa najważniejsze miejsce powinna zajmować klasa średnia: ani zbyt bogata, ani zbyt biedna, wtedy państwo może uniknąć zarówno despotyzmu, jak i anarchii.
Znaczenie Arystotelesa dla rozwoju nauki i filozofii było tak ogromne, że trudno je ująć w kilku słowach. Niemal w każdej dziedzinie wiedzy utworzył podstawy, na których przez wiele wieków opierał się dalszy rozwój nauki. W średniowieczu i długo potem wystarczało powiedzieć "filozof", by każdy wiedział, że chodzi o Arystotelesa.

SOKRATES
Żył w latach 469-399 p.n.e. w Atenach, gdzie działał głównie jako nauczyciel. Pod koniec życia został oskarżony o bezbożnictwo i demoralizację młodzieży. W więzieniu popełnił samobójstwo. Nie zostawił po sobie żadnych pism, ponieważ twierdził, że jedynie w rozmowie można przekazywać wiedzę. Jego poglądy są znane głównie dzięki przekazom jego ucznia Platona.
Według Sokratesa cnota jest najwyższym dobrem. Cnota to wartości moralne, takie jak: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą. Prawa moralne mają charakter uniwersalny i nie zostały ustanowione przez ludzi. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem, ponieważ najszczęśliwszy jest ten, który posiada największe dobro, czyli cnotę. Ludzie, jeśli postępują źle, to dlatego, że nie wiedzą, co jest dobre. Wiedza jest więc podstawą cnoty. Cnoty można się nauczyć poprzez zdobywanie informacji o tym, co jest dobre.

Sokrates stosował dwie metody dyskusji:
1. Metoda zbijania. Fałszywą tezę przeciwnika przyjmował za prawdziwą i kolejnymi pytaniami doprowadzał do stwierdzenia sprzecznego z pierwotnym. Celem tego zabiegu było zdemaskowanie fałszywej wiedzy.
2. Metoda maieutyczna. Sokrates uważał, że każdy człowiek nosi w sobie prawdziwą intuicyjną wiedzę o dobru. Jeśli więc uzna, że jego dotychczasowa wiedza jest fałszywa (słynne stwierdzenie: "Wiem, że nic nie wiem"), wtedy przy pomocy kolejnych pytań można człowiekowi pomóc odkryć tę wiedzę.

PLATON
Żył w latach 427-347 p.n.e., głównie w Atenach. Był uczniem Sokratesa. W gaju Akademosa założył szkołę, nazwaną później Akademią. Swoje nauki wyłożył w 35 dialogach. Wybrał tę formę, by jak najbardziej upodobnić przekaz pisany do rozmowy ustnej, którą cenił najwyżej.
Cnota dla Platona była harmonijnym połączeniem mądrości, męstwa, panowania nad sobą i sprawiedliwości. Dobro dzielił na idealne, stojące wyżej w hierarchii, i realne. Dobra realne, np. piękno ciało, są jednak konieczne jako szczebel do uzyskania dóbr idealnych. Piękno fizyczne prowadzi do świadomości piękna duszy. Sensem teorii miłości jest twierdzenie, że poprzez realne, doczesne cele można osiągnąć cele wieczne, idealne.

Platon stworzył również projekt idealnego państwa.
1. Ustrój nie powinien ulegać zmianom. Poeci, jako ludzie ulegający często zmiennym uczuciom, zostali wykluczeni z idealnego państwa.
2. Obywatele nie mogą dążyć do dobra na własną rękę, lecz działać wspólne. Każdy ma swoją rolę do spełnienia.
3. Państwo musi być oparte na wiedzy, ponieważ żeby czynić dobro, trzeba je znać. Dlatego na tronie powinni zasiadać mędrcy i filozofowie, którzy mają największą wiedzę.
4. Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są mu przydatni. Oprócz filozofów potrzebni są żołnierze i rzemieślnicy, zorganizowani w oddzielne grupy. Państwo powinno być stanowe i hierarchiczne.
5. Celem państwa nie jest zapewnienie obywatelom przyjemności ani dóbr doczesnych, ale dążenie do idealnego celu, czyli dobra. Wśród filozofów i wojskowych powinna zostać zniesiona własność prywatna.

FILOZOFIA STOICYZM
Kierunek ten został zapoczątkowany przez Zenona z Kition ok. 300 r. p.n.e. Stoicy głosili, że jest tylko jeden byt - materia. Zatem dusza, jeśli istnieje, również jest materialna. Zaprzeczali tym samym istnieniu świata niematerialnego, duchowego. Świat jest celowy i racjonalny, można go więc poznawać rozumowo. Ulega ciągłym przemianom. Najpierw rozwija się, później ginie, potem znów odradza się i rozwija.
Największym dobrem i szczęściem jest cnota. Żeby ją zdobyć, trzeba uniezależnić się od zmieniającego się świata i wszystkich okoliczności, które mogłyby zniszczyć szczęście, oraz wyrzec się wszelkich dóbr. Życie cnotliwe i szczęśliwe powinno być zgodne z rozumem. Cnota jest jedynym dobrem, zatem do szczęścia nie są potrzebne bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, nawet zdrowie. Mędrzec powinien je ignorować - ani nie pożądać, ani nie nienawidzić. Można jednak robić z nich dobry lub zły użytek. Niektóre z nich są więc godne wyboru (talent, bystrość umysłu, miłość, rodzina, umiarkowana majętność), inne godne odrzucenia. Złem jest życie wbrew naturze i rozumowi, czyli uleganie afektom, takim jak: zawiść, pożądliwość, zabieganie o dobra, smutek, obawa. Prawdziwego mędrca cechuje apatia, czyli beznamiętność, wyzbycie się afektów. Etykę stoików cechowała powaga i rozsądek, ale również optymizm, bo pokazywali, że możliwe jest jednak osiągnięcie szczęścia w życiu.

EPIKUREIZM
Założycielem tej szkoły był Epikur z Samos (341-270). Celem życia według epikurejczyków jest osiągnięcie szczęścia, które polega na doznawaniu przyjemności (hedonizm). Do szczęścia wystarcza brak cierpienia. Przyjemność może być wewnętrzna (odczuwanie radości z życia pozbawionego cierpień) i zewnętrzna (zaspokajanie różnych potrzeb). Ważniejsza i łatwiejsza do uzyskania jest przyjemność wewnętrzna. W przypadku przyjemności zewnętrznych istnieje niebezpieczeństwo, że nasze potrzeby nie zostaną zaspokojone. Przyjemności zewnętrzne dzielą się na fizyczne (np. dobre jedzenie) i duchowe (np. przyjaźń). Przyjemności fizyczne nie muszą być wcale kosztowne. Lepsze są te skromne, gdyż łatwiej je uzyskać. Cnota i rozum nie są szczęściem (jak u stoików), lecz tylko sposobem uzyskania szczęścia, czyli przyjemności. Rozum ma za zadanie trafnie wybierać przyjemności. Człowiek może być egoistą, byle nie naruszał prawa i nie czynił krzywdy innym ludziom.

SCEPTYCYZM
Twórcą tego nurtu był Pirron, żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e. Stwierdził on, że człowiek nie jest zdolny do rozstrzygania kwestii filozoficznych. Szczęście i spokój ducha może mu zapewnić tylko powściągliwość i powstrzymanie się od wygłaszania sądów. Sceptycy odrzucali sądy naukowe. Przyjmowali tylko stwierdzenia zjawisk (np. jem coś słodkiego, słyszę dźwięk). Przyczyny tych zjawisk pozostaną nieznane. Wszystkie spostrzeżenia są względne, nie można im ufać. Te same rzeczy są odmienne postrzegane przez różne osoby, zależnie od cech poznającego, jego nastawienia, chwili i miejsca przeprowadzania obserwacji. Nie da się ustalić obiektywnych zewnętrznych kryteriów poznawania świata.
CYNICY
Założycielem szkoły był Antystenes z Aten, a najsłynniejszym przedstawicielem Diogenes z Synopy. Najważniejszym celem w życiu jest cnota. Wszystko inne, również wiedza, jest obojętne. Dzięki cnocie można uzyskać szczęście. Dobra materialne nie są do tego potrzebne. Jeśli człowiek będzie obojętnym w stosunku do nich, wtedy uzyska mądrość, wolność i niezależność. Teoretyczne twierdzenia tej szkoły wcielił w życie Diogenes. Wyzbył się wszelkich dóbr i żył bez domu i własności. Legenda przypisuje mu mieszkanie w wielkiej beczce. Cynicy wygłaszali drastyczne i często grubiańskie sądy o współczesnym sobie świecie. Naigrywanie się z opinii, kultury i powszechnie cenionych dóbr nazwano więc cynizmem.

---