"Nie-Boska Komedia" dramat dwu racji? Wykaż odwołując się do treści tytułu i dramatu właściwego. |
Tytuł "Nie-Boska komedia" wyraźnie nawiązuje do wielkiego dzieła Dantego z XIV wieku. "Boską komedię" dziś rozumiemy jako prezentację boskiej konstrukcji - losów człowieka, podziału wszechświata na Niebo, Czyściec, Piekło, słowem porządku boskiego. Tam Dante, prowadzony przez poetę Wergiliusza przemierza kolejne kręgi piekieł, ogląda rzeczy straszne (sceny dantejskie), lecz później dochodzi do Czyśćca i Nieba - Boskiego ładu. W dramacie Krasińskiego podobną podróż przemierza Hrabia Henryk prowadzony przez Przechrztę. Lecz podróżuje w sferach czysto ludzkich- obozu rewolucjonistów. Ogląda sceny dantejskie lecz są one dziełem czysto ludzkim (wyzwolone kobiety głoszące wolną miłość, zabójcy królów, rzeźników chełpiących się zbrodniami, bluźnierców palących krzyże). Dramat dwu racji Boskiej i Ludzkiej. Sytuacja na ziemi jest zła, zmienić ją może rewolucja, lecz ona też jest złem. Jest to sytuacja kiedy zło walczy ze złem a wtedy zwyciężyć może tylko zło. Obie strony ziemskie mają jednak swoje racje.
Rewolucjoniści: do buntu przeciwko panom popchnął ich odwieczny ucisk, głód i nędza ludu przy przepychu, niemoralności i zbrodniach szlachty. W zamian za wielowiekowe upokorzenia głoszą dziś równość, wolność, powszechną własność i ateizm. Arystokraci mają także swoje argumenty: uważają się za odwiecznych obrońców i nauczycieli prostego ludu, buntowniczych tradycji i historii wielu pokoleń. Teraz głoszą hasła honoru, obrony własności rodów i wiary chrześcijańskiej.
Trudno powiedzieć, która ze stron ma rację, żadna z grup nie jest lepsza od drugiej. Oto rewolucjoniści - zdemoralizowany motłoch, głoszący apoteozę zbrodni, bluźnierstwa grabieży. Oto arystokraci- pozornie pobożni i dumni, w chwili klęski tchórzliwi, podli, nie brzydzący się zdradą - Hrabia Henryk jest wśród nich unikalnym wyjątkiem. Krasiński pokazuje, że świat rozwija się przez przelew krwi i niszczenie starych form - dlatego ludzie wszczynają rewolucje. Lecz bez oparcia w Bogu nie może narodzić się postęp, najwyżej zło i kara. Stąd w zakończeniu "Nie-Boskiej komedii" o ostatecznym wyniku walki decyduje interwencja Boska. (Prowidencjalizm - pogląd postrzegający historię jako wynik wyroków boskich). Któż bowiem zwyciężył w rewolucji? Pankracy czuł się już zwycięzcą, już pokonał wroga - lecz wówczas Chrystus - idea dobra - zniszczył go swym blaskiem. Nie wygrała żadna ze stron zwyciężyło dobro.
Do czego zmierza historia? Historiozoficzna wymowa "Nie - boskiej komedii". |
W swoim dziele przedstawił Krasiński własny pogląd na historię i ewolucję narodów. Echa historiozofii docierają do nas przez cały dramat (zapowiedź końca świata) lecz szczególnej wymowy nabiera rozmowa z filozofem oraz końcowa scena szturmu okopów.
Historia zatem toczy się wokół walki grup społecznych, bez przerwy o te same cele - zdobycie władzy i możliwości poprawy własnej sytuacji finansowej. Istnieją grupy ludzi zainteresowane zdobywaniem władzy (Pankracy) oraz najemnicy, kierujący się jedynie chęcią jakiegokolwiek zysku i zademonstrowania swojego okrucieństwa, są wreszcie fanatycy religijni, którzy zniszczą wszystko w imię nowej lub starej wiary (przechrzty). Część społeczeństwa chwilowo słabsza ilec musi zagładzie, aby rewolta zdążyła okrzepnąć, zaprowadzić nowy porządek i narazić się szarym ludziom w wystarczający sposób, aby zostać następnie obaloną. W swoich rozmowach dostrzega hrabia Henryk (postać ta ma autobiograficzne cechy autora) tragiczną ironię losu, każącą powtarzać się historii, która pochłania gigantyczne ofiary, zmuszając ludzkość do cierpień. To jest dzieło Fatum, gdyż sama ludzkość nie mogłaby wymyśleć tak okrutnej metody samozagłady.
Ważne, że wśród bezmyślnych mas znajdują się jednostki wrażliwe i dalekowzroczne - takie, jak hr. Henryk czy chociaż Pankracy - lecz ich predyspozycje do rozumnego kierowania ludźmi muszą być wykorzystane do niszczenia się nawzajem. Ludzie tacy nie mają szans na wydostanie się spod gruzów idei, za które walczyli; także przywódcy zwycięzców, aby zachować autorytet i godność poddać się muszą woli tłumu, często irracjonalnej i pozbawionej oceny następstw. Te zaś znane są jedynie trzeźwo myślącym, lecz znajdującym się pod presją.
Krasiński wyraźnie przestrzega przed rewolucją - w jakimkolwiek wymiarze. Będąc potomkiem konserwatywnej szlachty, a jednocześnie postępowo myślącym patriotą dostrzega zło czające się wśród krzewicieli niewinnych z pozoru idei równości, braterstwa czy walki z okupantem. Poglądy Krasińskiego zawierają dużo pesymizmu - czy będzie można mówić o odtworzeniu państwa, gdy ludzie prości - robotnicy, pańszczyźniani chłopi nie mający często co jeść - przejmą pod swoją opiekę narodową kulturę, świadectwa ciągłości narodu i państwa polskiego, będące dotąd pod pieczą stanu rycerskiego.
Krasiński jest przekonany o schyłku zamkniętej w swoim kręgu arystokracji, która nie potrafi przystosować się do upływającego czasu i zmiany realiów. Dostrzega tutaj wiele zła - zwlekanie z decyzjami, tchórzliwość, prywatę, które to zasłaniają nabrzmiałe problemy narodu, jak chociażby dązenie do zrzucenia jarzma przez chłopów, od wieków pragnących uprawiać własną ziemię. Szlachta jest zbyt beztroska, aby udźwignąć ciężar władzy, która pogodziłaby sprzeczne często interesy warstw społecznych.
Obraz rewolucji w "Nie-Boskiej komedii" Zygmunta Krasińskiego i nie tylko. W których utworach literackich znajdziesz podobne? Co je łączy? |
"Nie-Boska komedia" przedstawia obraz rewolucji społecznej, gdzie walczącymi są wyzyskiwani (chłopi, rzemieślnicy) przeciw wyzyskiwaczom (arystokracja). Rewolucjoniści to chcący zmiany sytuacji społecznej członkowie najniższych warstw: lokaje, służące, rzeźnicy, kobiety lekkich obyczajów. Wszyscy w tej grupie twierdzą, że ciężko pracują na swój chleb gdy tymczasem arystokraci pławią się w dostatkach ich kosztem. Hasłem rewolucyjnym staje się pragnienie: "chleba, zarobku, drzewa na opał w zimie, odpoczynku w lecie!". Są to rzeczy istotne dla biednych, które normalnie jednak nie są dostępne. Oni są jedynie pracownikami bogatych ("ja myłam talerze, widelce szorowała ścierką, dobrego słowa nie słyszała nigdy"). Wszyscy pracujący w końcu poczuli siłę, by przeciwstawić się arystokratom. Przewodzi im Pankracy. Obóz przeciwny, pod komendą hrabiego Henryka, także ma swoje racje, bo uważa, że jego członkowie i ich rody przez tyle lat bronili ojczyzny i brali udział w wojnach, że powinno im się dziękować, a nie walczyć z nimi.
Pankracy i Hrabia Henryk spotykają się, by omówić sprawę konfliktu. Hrabia tak przedstawia swoje racje:
Mylisz się mieszczański synu. Ani ty, ani żaden z twoich by nie żył,
gdyby nie wykarmiła łaska, nie obroniła potęga ojców moich.
- Oni wam wśród głodu rozdawali zboże, wśród zarazy stawiali szpitale
- a kiedyście z trzody zwierząt wyrośli na niemowlęta,
oni wam postawili świątynie i szkoły - podczas wojny tylko zostawiali
doma, bo wiedzieli, żeście nie do pola bitwy.
Słowa twoje łamią się na ich chwale, jak dawniej
strzały pohańców na ich świętych pancerzach.
Wskazując na zasługi szlachty Henryk nie wspomniał nic o cieniach życia szlacheckiego, więc Pankracy w odpowiedzi oskarża ich o kłamstwa, oszustwa, wyzysk, zbrodnie, rozpustę i głupotę:
Ów, starosta, baby strzelał i Żydów piekł żywcem. - Ten (...) sfałszował
akta, spalił archiwa, przekupił sędziów, trucizną przyspieszył spadki -
stąd wsie twoje, dochody i potęga. - Tamten (...) cudzołożył po domach
przyjaciół - ów (...) znać służył u cudzoziemców - a ta pani (...) kaziła się
z giermkiem swoim - tamta czyta list kochanka i śmieje się, bo noc
blisko - tamta (...) królów była nałożnicą. - Stąd wasza genealogia bez
przerwy, bez plamy. - Lubię tego w zielonym, kaftanie - pił i polował z
bracią szlachtą, a chłopów wysyłał, by z psami gonili jelenie. - Głupstwo
i niedola kraju całego - oto rozum i moc wasza.
Pankracy obiecuje zemstę tym którzy czynili krzywdę, sprawiali ból i głód.
Zarówno sądy Henryka jak i Pankracego są słuszne. Trudno którejkolwiek ze stron przyznać lub nie przyznać racji. Można pokusić się o stwierdzenie, że Henryk zgadzał się z częścią zarzutów, ale musiał stać na swym stanowisku do końca i nie mógł przyznać racji przeciwnikowi. W rozmowach ze swoimi gani ich za te haniebne czyny:
A ty czemu uciskałeś poddanych?
A ty czemu przepędziłeś wiek młody na kartach
i podróżach daleko od Ojczyzny?
Ty się podliłeś wyższym, gardziłeś niższymi.
Dlaczegóżeś dzieci nie wychowała sobie na obrońców
- na rycerzy? - Teraz by ci się zdały na coś.
Aleś kochała Żydów, adwokatów - proś ich o życie teraz.
Czego się tak spieszycie do hańby - co was tak nęci,
by upodlić wasze ostatnie chwile?
Podobnie Pankracy, pomimo tego, że jest obrońcą uciemiężonego ludu i działa w imię zemsty za ich krzywdy, widzi grozę rewolucji, która prowadzi tylko do zniszczenia. Widać to w jego rozmowie z Leonardem, kiedy na słowa współbojownika o spoczynku odpowiada, że nie sposób tego jeszcze uczynić, bowiem trzeba zrobić wiele, aby odrodziło się to co rewolucja zniszczyła. Razem z przegraną i ruiną szlachty zniszczeni zostali wszyscy i wszystko, co posiadało wartość. Nie ma zwycięzców i zwyciężonych. Henryk ginie śmiercią samobójczą wierny czynami swojej klasie (ale nie myślą). Pankracy zdaje sobie sprawę z tego, że poprowadził siłę niszczącą wszystko więc chwała zwycięstwa też mu się nie należy. Umiera on, zauważywszy postać przekreślonego Chrystusa, który był siłą karzącą krwawą rewolucję, niszczenie życia i bogactwa ludzi. Pankracy przyznaje racje Chrystusowi w słowach: "Galilejczyku, zwyciężyłeś !". Chrystus karze tych, którzy dopuścili się zbrodni rewolucji jak i tych, którzy krzywdzili niewinnych. Kara spotkała ludzi za brak umiejętności pojednania się i przebaczania bliźnim.
Utwór Krasińskiego można odczytać w znacznie obszerniejszym kręgu niż realia społeczne, przez co staje się bardziej uniwersalny i zwiększa jego wartość.
53. “Nie-Boska komedia” jako dramat niepełnych racji
Pierwsze wydanie “Nie-Boskiej komedii” ukazało się anonimowo w Paryżu w 1835r. Dramat składa się z czterech aktów, z których dwa pierwsze określane są jako dramat rodzinny, i przedstawiają poglądy Krasińskiego na poezję I romantycznego poetę. Druga część dramatu, akty trzeci I czwarty poruszają problematykę społeczno-historyczną, ukazują obraz rewolucji - walki arystokracji I ludu. W liście do Konstantego Gaszyńskiego poeta uznał ten temat swojego utworu za najistotniejszy: “Mam dramat dotyczący się wielu rzeczy wieku naszego; walka w nim dwóch pryncypiów: arystokracji I demokracji (...) Jest to obrona tego na co się targa wielu hołyszów: religii I chwały przeszłości !” Na poglądy poety miało wpływ zainteresowanie historią, filozofią a także znajomość ówczesnych konfliktów społecznych. Szczególnie ważna była dla niego filozofia dziejów i rozważania nad przyszłością ludzkości. Krasiński reprezentował romantyczny prowidencjonalizm (wiara w boską opiekę nad światem I kierowanie losami ludzkimi przez opatrzność.), katastrofizm I przekonanie o cykliczności dziejów ludzkości.
Powszechna rewolucja ukazana w drugiej części dramatu zwrócona nie jest jedynie przeciw warstwą panującym, lecz przeciw wszystkim wartością: religii, filozofii, kulturze, prawu, jej celem jest całkowite zniszczenie starego porządku. Rewolucjoniści to dziki tłum, żądny krwi, zdolny tylko do niszczenia. Składa się on z przedstawicieli najniższych warstw społecznych: służących, lokai, rzeźników, chłopów, rzemieślników. Powoduje nimi nienawiść I chęć zemsty na panach, pragnienie zmiany własnej sytuacji materialnej. Żądają zaspokojenia swoich najprostszych potrzeb:
“Chleba, zarobku, drzewa na opał w zimę, odpoczynku w lecie! (...)”
Doprowadzeni do ostateczności jedyne wyjście widzieli w rewolucji i zburzeniu starych układów społecznych. Na czele rewolucji stanął Pankracy, genialny przywódca, panujący nad tłumem, świadomy prawdziwego celu rewolucji. Przed rewolucją broniła się resztkami sił arystokracja. Ostatnią jej linię oporu stanowiły okopy świętej Trójcy. Przywódcą arystokracji został hr. Henryk.
Racje obydwu obozów przedstawił Krasiński w polemice przywódców. Pankracy stawia za cel rewolucji wyrównanie krzywd jakich lud doznawał przez wieki, a przede wszystki zaprowadzenie nowego porządku, który ukruci wyzysk I zapewni wszystkim godne życie, wolność, I równość..
“Jęk przez rozpacz I boleść wydarty tysiącom tysiąców - głód rzemieślników - nędza włościan - hańba ich żon I córek - poniżenie ludzkości, ujarzmionej przesądem I wahaniem się, I bydlęcym przyzwyczajenim - oto wiara moja (...)”
Za winnych nędzy I ucisku Pankracy wskazuje warstwę panujących: arystokrację. Zarzuca jej okrucieństwo, zdradę, oszustwa, przekupstwo, rozpustę. Pankracy uważa, że zdegenerowana arystokracja musi wyginąć i ustąpić miejsca rewolucji. Hr. Henryk broni arystokracji, świadomy tego, że jedynie ona niesie ze sobą wszystkie wartości narodu. To arystokracja tworzyła kulturę, pielęgnowała tradycje, dbała o rozwój i odpowiadała za bezpieczeństwo państwa, roztaczała opiekę na poddanych w czasie głodu i zarazy, a także stała na straży wiary chrześcijańskiej. W zwycięstwie rewolucji, przywódca arystokracji widzi zagładę wszelkich wartości. Argumenty Pankracego odpiera tym, że rewolucjoniści nie są w stanie stworzyć lepszego świata niż dotąd. Jest o tym przekonany gdyż w obozie rewolucji odnajduje te same zbrodnie które wytknął Pankracy arystokracji.
Spotkanie przywódców nie mogło przynieść żadnych rozwiązań, było już za późno na osiągnięcie kompromisu. Strony nie mogły dojść do porozumienia, gdyż poczyniono już nieodwracalne kroki, a swoje racje przeciwnicy uważali za słuszne. Ostateczne starcie zbrojne stało się nieuniknione, a jego wynik był przesądzony na niekorzyść arystokracji.
Hrabia Henryk ginie broniąc honoru arystokracji. Postawa obrońców okopów Św. Trójcy przekonuje hr. Henryka o tym, że arystokracja sama winna jest swojej degeneracji i klęski. Zwycięstwo rewolucji jest krótkotrwałe. Pankracy pada rażony przez wizję Chrystusa, świadomy klęski rewolucji pozbawionej jedynego przywódcy.
Przedstawiony przez Krasińskiego konflikt musiał zakończyć się klęską obydwu stron. Zarówno arystokracja jak i obóz rewolucji nie były bez winy, trudno jest odmówić którejkolwiek ze stron słuszności. Jednakże ich racje, choć słuszne były niepełne i względne. Końcowa scena dramatu świadczy o przekonaniu Krasińskiego o konieczności interwencji Boga w historię i losy ludzi.
Tragizm w “Nie-boskiej komedii” opiera się na konflikcie cząstkowych racji walczących ze sobą obozów.
54. Dramat bohatera romantycznego w „Nie-boskiej komedii”
Romantyczny bohater to jednostka wybitna, obdarzona nieziemską mocą, nie zrozumiana przez społeczeństwo, nie mogąca przystosować się do jego praw, ideałów i hierarchii ważności, przeżywająca tragiczny konflikt ze światem.
W „Nie-boskiej komedii” Zygmunt Krasiński pokazuje dramat poety romantycznego na przykładzie hrabiego Henryka (Męża). Mąż żyje w wyimaginowanym świecie marzeń i wyobraźni. Świat ten stwarza on sam nieustannie i traktuje go jako rzecz realną i idealną, jako coś wyższego i ważniejszego niż sfera rzeczywistych obowiązków rodzinnych. Ciągłe przetwarzanie rzeczywistości w poezję, ciągłe „układanie dramatu” z własnych i cudzych cierpień prowadzi do konfliktów ze światem i rodzi dramatyczne rozterki. Między wyobraźnią poetycką a szarością zwykłego życia dochodzi do konfliktu. Dlatego hrabia pada łupem Szatana, który zsyła na niego trzy złudy: romantyczną kochankę, sławę i naturę (raj). Wszystkie trzy iluzje stanowią cel marzeń i dążeń hrabiego. Wszystkie trzy składają się na jego boski ideał poezji. Wszystkie stają się nieosiągalne, gdyż są jedynie złudzeniami romantycznej wyobraźni, której przekroczyć nie można. Ale hrabia, żyjący w świecie marzeń i ułudy nie zauważa sideł zastawionych przez Szatana. Podąża za Dziewicą, bez wahania zostawiając żonę i dziecko, których uważa za zbyt szarych, zbyt zwyczajnych, nie rozumiejących poezji. W Dziewicy widzi uosobienie swoich marzeń - ideał kochanki-anioła, wcielenie poezji i piękna. Wina bohatera polega na zdradzeniu prostych obowiązków etycznych, na braku miłości bliźniego. Anioł Stróż woła: „Schorzałych, zgłodniałych, rozpaczających pokochaj bliźnich swoich, biednych bliźnich swoich, a zbawion będziesz”. Mąż tego nie robi - daje ponieść się poezji i szatanowi pychy. Zostaje potępiony za „poetycki egoizm”. Jego wina odznacza także piętno na żonie i synu. Maria staje się poetką i zaczyna rozumie_ męża za cenę własnego życia. Orcio płaci zdrowiem i młodością. Hrabia Henryk nie jest dobrym mężem i ojcem, bowiem kocha jedynie swoje marzenia i ideały, a nie to, co rzeczywiste. Kiedy marzenia stykają się z szarością codziennego dnia, ukazuje się jego dramat. Hrabia posiada duszę poety, ale ciało zwykłego człowieka - śmiertelnika. Kocha piękno i chce do niego dążyć, ale musi wykonywać zwykłe czynności, które przepełniają go wstrętem. „Wszystko, co nie jest nim, napawa go niesmakiem i rozpaczą”. To rozdwojenie duszy i ciała, dwoistość natury powoduje również niemożność wyrażenia doskonałości myśli i uczuć. Mąż jest nieszczęśliwy, bo wspominając, bądź przeczuwając absolut poezji, usiłuje zrealizować go w sferze ziemskiej, skazanej na zagładę. Stara się zamknąć go w słowach, a więc ogranicza go, deformuje, lub fałszuje. Bowiem boskiej poezji nie można wyrazić ludzkimi słowami, nie można oddzielić się od niej „przepaścią słowa”, ale należy żyć zgodnie z jej wartościami. A Hrabia nie tylko nie jest w stanie wyrazić poezji w słowach, ale także nie realizuje jej w czynach, w życiu. Jako poeta powinien być uosobieniem piękna i prawdy, ale jest tylko człowiekiem. W dodatku postępuje niemoralnie, nieetycznie, „niepięknie” - zostawia żonę i syna, skazując ich na życie poety i cierpienia. Rozbieżność między ideałami prawdy i piękna, a niedoskonałością myśli, uczuć i działań jest nie do przezwyciężenia. Ściganie boskiego absolutu poezji jest piękne, ale w rzeczywistym świecie bezcelowe i tragiczne. Poezji nie da wcielić się w świat materii. Artysta składa się z dwóch natur - boskiej (poetyckiej) i ziemskiej (ludzkiej) - sprzecznych ze sobą, nie dających się pogodzić. Próba połączenia ich staje się jedynie niedoskonałym służeniem absolutowi poezji, pozbawionym miłości i szczerości realizowaniem go w świecie. Dlatego hrabia Henryk, który taką próbę podjął naznaczony jest piętnem tragizmu.