Antropologia ćwiczenia 02.10.05
WOJCIECH J. BURSZTA „ANTROPOLOGIA KULTURY” ROZDZIAŁ I : SPOTKANIE Z INNOŚCIĄ - U KORZENI ANTROPOLOGII
Etnocentryzm - główny wyznacznik samowartościowania grup społecznych, podstawa ich samoidentyfikacji. Jest to „mierzenie cudzego pola własną miarą”
Centrum świata „pępek Ziemi” zamieszkiwali zawsze prawdziwi ludzie otoczeni przez nieludzi lub co najmniej barbarzyńców.Np. staroegipskie człowiek odnosiło się tylko do Egipcjan - nigdy do obcych. Według E. Leacha przeciwstawienie „my” - „oni”, poprzedzone jest opozycyjnym „ludzie” - „nieludzie”, różnice między tymi parami opierają się na tych samych zasadach.
Pod wpływem odkryć geograficznych rozszerzyły się horyzonty poznawcze Starego Świata. Lokalny wymiar przeciwstawienia „my” - „oni” stał się wymiarem globalnym.
W XV wieku świat wydaje się jeszcze złożony z zamkniętych w sobie kontynentów, oddzielonych od siebie nieprzebytymi morzami czy pustyniami. Wszędzie rozporządzano niespójnymi i tajemniczo brzmiącymi informacjami na temat „innych”, a jednak jeszcze Krzysztof Kolumb, docierając do Ameryki nie wiedział gdzie dotarł.
Przedstawiciele kultury europejskiej wiedzieli kim są i jakie im należy się miejsce w hierarchii społeczeństw. Dylemat miał miejsce w potrzebie określania statusu, przynależności i praw nowo odkrywanych „dzikich” ludów. Czy są to w ogóle ludzie? Kościół decyzją papieża Aleksandra VI polecił chrzcić wszystkich „dzikich” i tym samym uznać ich za ludzi, następni papieże uznali ich za potomków Adama i Ewy.
Wyobrażenia i opisy o nowo odkrytych „innych” były tożsame z wszelkimi etnicznymi wyobrażeniami o „obcych” o „nieludziach”. Wyrastały one z silnego przeświadczenia o centralnym położeniu Europy wobec całego świata.
Bartolome de Las Casas był niezłomnym obrońcą człowieczeństwa Indian, opisując obyczaje tubylcze , porównywał ich z religiami starożytnej Grecji i Rzymu. U tego hiszpańskiego dominikanina opozycja „ludzie” - „nieludzie” zamienia się w przeciwstawienie „my” - „oni” jako równi wobec Boga (chrześcijańskiego). Mimo, że przyznawał rację „apostołowi” Indian, to w praktyce decydowały względy ekonomiczne, kierowano się argumentem, iż ludy barbarzyńskie nadają się wyłącznie na niewolnicze „zwierzęta pociągowe”.
Francuz Michel de Montaigne miał inne poglądy, nie widział żadnych różnic. Uważał, że „nie ma nic barbarzyńskiego w tym ludzie, chyba że każdy zechce mienić barbarzyństwem to, co różni się od jego obyczaju”. Inność „dzikiego” oznacza jego „naturalność”. Poglądy Monteigne przyczyniły się do narodzin koncepcji szlachetnego dzikiego, który żyjąc w naturalnych warunkach, jest istotą harmonijną i samowystarczalną.
Rywalizacja obu koncepcji „dzikiego” - łagodnego i szlachetnego, którego losy wyznaczyły dzieje upadku, i złowrogiego dzikusa Hobbesa i Locke`a charakteryzować będzie dysputy filozoficzne XVII i XVIII wieku. Zarówno stan natury jak i dzikość są przeciwieństwem społeczeństw cywilizacyjnych, w obu przypadkach podkreślano to samo - odwrócenie porządku rzeczy panującego w Europie ; dziki jest „inny” od „nas” gdyż żyje w stanie natury ; zależnie od tego jak ów stan oceniano, różnie traktowano samych dzikich.
Jan Jakub Rousseau
uważał, że poszukiwanie „społeczeństwa natury” wymaga zastanowienia się nad naturą społeczeństwa
życie umysłowe, na którym bazuje cywilizacja i życie uczuciowe, w którym zatopione są ludy „dzikie”, są tak samo przeciwstawne jak porządki kultury i natury. Stąd jego „człowiek w stanie natury” żyje w świecie czystych wrażeń zmysłowych
atakuje cywilizację opartą na intelekcie, gdyż prowadzi ona do zwyrodnienia człowieka
cywilizacja jest dobrem urojonym a dzicy to człowieczeństwo w całej pełni
Wiek XIX okres dominacji pierwszego kierunku naukowego antropologii kultury - ewolucjonizm schematyczny. W ramach założeń teoretycznych pojawiły się trzy pojęcia:
społeczeństwo pierwotne - człowiek był już uwikłany w podstawowe i najprostsze formy społecznej organizacji oraz posiadało prymitywne wyobrażenia kulturowe ; człowiek nieświadomy, istota wprawdzie racjonalna z natury, ale o ograniczonych możliwościach intelektualnych, myśląca nielogicznie i zależna od świata zjawisk naturalnych, uciekająca się np. do magii. Ewolucjonizm zachował rozumienie innych ludów jako antytezy własnego społeczeństwa. W XIX w społeczeństwo posiadało swe miejsce w czasie i przestrzeni. Głoszono tezę, że istniejące ludy niecywilizowane są „naszymi żyjącymi przodkami”
umysł pierwotny
kultura
Trzy epoki etniczne Morgana : dzikość, barbarzyństwo, cywilizacja, rodziny i form polityczno-prawnych. Ewolucjonista badał każdorazowo historyczny rozwój i następstwo czasowe form ludzkiej kultury, które układały się w postępowy ciąg o zawsze tym samym punkcie końcowym. Przedmiotem fascynacji była geneza wszelkich elementów kulturowych, ów prapoczątek form społecznego bytowania człowieka - pierwsze religia, system prawny, forma małżeństwa, język. Zatem pojęcie społeczeństwa pierwotnego odnosiło się do zarówno do konkretnych przykładów ludów niecywilizowanych, klasyfikowanych zgodnie z kontinuum dzikość-barbarzyństwo-cywilizacja, jak i do ogólnej idei formy społecznej organizacji i typu mentalności.
Ewolucjoniści wskazywali że u początków ludzkości organizacja społeczna miała charakter patriarchalny - grupy rodzin rządzące przez despotycznego władcę; grupy te rozrastały się , tworząc bardziej złożone , tworząc w efekcie korporacje patrylinearne. Ostatecznie społeczeństwa oparte na związkach pokrewieństwa zmieniały się w społeczeństwa oparte na organizacji terytorialnej.
W tym samym czasie , odwołując się do podobnych co H. Maine źródeł Johanes Bachofen wyprowadzał strukturę rodziny z pierwotnego matriarchatu ; Tylor i Frazer dołączyli do idei społeczeństwa pierwotnego dwa elementy: pojęcie egzogamii (zakaz zawierania małżeństw poza własną grupą) i związków pochodzeniowych, opowiadając się za matriarchatem jako sytuacją pierwotną.
Florian Znaniecki nazywa ewolucjonizm porównawczym studium ludzi pierwotnych w zbiorowościach prymitywnych.
Ważny wydźwięk na gruncie antropologicznym miały koncepcje E. Durkheima. Wyodrębnił on dwie całości „moralne” (typy solidarności), które są podstawą wyodrębnienia rodzajów społeczeństw jako rzeczywistości. Jednym z nich jest typ solidarności mechanicznej - wynika z całkowitego „rozmycia” się i podporządkowania jednostki grupie społecznej. Pojęcie społeczeństwa prymitywnego daje się identyfikować właśnie z typem społeczeństwa opartego na podobieństwie uczuć i myśli w ramach solidarności mechanicznej, gdzie jednostka jest funkcją zbiorowości.
Redfield stworzył koncepcję „społeczeństwa ludowego” , w którym członek wspólnoty wie to i wierzy w to, co wierzą i wiedzą wszyscy pozostali - „nawyki są takie same jak obyczaje”.
Antropologia, która rozwija się po ewolucjonizmie, posługuje się dwoma pojęciami kultury prymitywnej.
pierwsze odnosi się do żywego organizmu społeczności, z którym spotykał się badacz w trakcie badań terenowych
drugie to skonstruowany przez badacza idealny obiekt teoretyczny.
Przykładem pierwszego rodzaju społeczeństwa empirycznego byli Triobriandczycy Malinowskiego, Andamanowie Radcliffa-Browna, Zuni Benedict i setki plemion i grup wyspiarskich, do których dotarli inni badacze.
Kulturę prymitywną na wyższym stopniu abstrakcji można utożsamiać z pojęciem kultury w ogóle, gdyż na jej przykładzie ilustrowano generalne mechanizmy funkcjonowania życia społecznego.
Schemat postepowania antropologa składał się z trzech etapów :
empiryczny - polegał na wejściu w wybraną obcą kulturę, nauce tubylczego języka, opanowaniu wartości i pojęć tam funkcjonujących, następnie na ich przełożeniu i interpretacji w kategoriach pojęciowych antropologii jako nauki
teoretyczne uogólnienie, ukazanie jak dana kultura „pracuje” jako całość oraz jak powiązane są jej elementy
zakładał badania porównawcze nad dwoma lub większą liczbą społeczeństw a także - w przypadku wybitnych indywidualności - formułowanie autorskich teorii kultury.
Drugi nurt badania INNOŚCI to nurt lokalny.
Druga gałąź również ma swoje korzenie w Oświeceniu, a była skierowana ku kulturze ludowej (chłopskiej) w państwach cywilizowanych. Przybierała ona różne nazwy - w Polsce zalążkiem stał się ludoznawstwo, później przemianowane na etnografię, a później na etnologię.
Lud był obiektem badań - najpierw o charakterze topograficzno-turystycznym. Następnie rozszerzono zainteresowania sytuacją „Człowieka gminu” także na wytwory jego działalności, a więc na to co nazwano - kulturą ludową.
Hugo Kołłątaj opracował program badania, utrwalania i podtrzymywania historii narodu polskiego. Wskazywał on, że opis dziejów narodowych nie powinien ograniczać się do kultury wyższej, ale musi pomieścić opis „Obyczajów również i pospólstwa, różnic w mowie, szczegółach ubiorów, zabawie, muzyce, gusłach i zwyczajach, żywności i mieszkaniach, zajęciach wiejskich”.
Badanie kultury chłopskiej było przezeń traktowane jako jednoczesne badanie początków historii Polski.
Lud, kultura ludowa i klasa chłopska dla rodzimych naszych ludoznawców, zarówno oświeceniowych jak i romantycznych stały się tą bliską Innością, która była odpowiednikiem Inności dalekich lądów i peryferii.
ROZDZIAŁ II : KULTURA I KULTURY
Autorem pierwszej antropologicznej definicji kultury był Edward Tylor., według którego kultura jest pewną złożoną całością, dającą się analitycznie rozłożyć na części składowe.
W. Burszta przyrównał kulturę do zagruntowanego płótna obrazu, jego „zaprawę”. Przekładając na język kultury możemy powiedzieć, że antropologia zajmuje się człowiekiem jako twórcą i reprezentantem unikatowej w świecie umiejętności jaką jest nabywanie, przekazywanie i transformowanie kultury. Sposób definiowania istoty kultury to owa zaprawa, grunt, która zabezpiecza ale i określa zakres zainteresowań antropologii.
W refleksji antropologicznej natura i kultura stanowią dwa przeciwstawne porządki. Do natury należy wszystko co jest w ludziach obecne zawsze i wszędzie, to co spontaniczne, natura stanowi całość samowystarczalną, zrozumiałą bez uwzględniania kultury ; do kultury zaś należy to, co występuje tylko niekiedy i w niektórych miejscach, to co podyktowane przez normę, kultura nie może być rozumiana bez odniesienia do natury.
Biolog molekularny F. Jacob o zwolennikach całkowitego wykluczania się dziedziczności i kultury powiada, że traktują oni mózg ludzki bądź jako czystą taśmę magnetofonową, bądź jako płytę gramofonową (analogową). Taśma otrzymuje od środowiska instrukcje pozwalające nagrać i wielokrotnie odtwarzać dowolny fragment muzyki - jednostka ludzka jest bez reszty ukształtowana przez kulturę, zaś płyta gramofonowa niezależnie od środowiska może tylko grać fragment, który został raz na zawsze odciśnięty w jej rowkach - dziedziczność zastępuje wpływ kultury i środowiska.
Melville Herskovits zaproponował następujące twierdzenia związane z teorią kultury, będące jednocześnie wykazem cech charakteryzujących samą kulturę. A zatem :
kultury się uczymy,
kultura wywodzi się z biologicznych, środowiskowych, psychicznych i historycznych elementów ludzkiej egzystencji,
kultura jest zorganizowana,
kultura jest wieloaspektowa,
kultura jest dynamiczna,
kultura jest zmienna,
w kulturze występują pewne prawidłowości, które pozwalają analizować ją metodami naukowymi,
kultura jest instrumentem przystosowania jednostki do całokształtu otoczenia oraz zdobycia środków do twórczej ekspresji.
Kulturę traktujemy z jednej strony emocjonalnie, zaś z drugiej jako byt ideacyjny.
Koncepcja „rafy koralowej” Rogera Keesinga - to co raz zostało zakumulowane, przechowywało się w stanie nienaruszonym. Dlatego badacz mógł zasadnie mówić o „kulturze balijskiej” , „kulturze andamańskiej”, „kulturze triobrandzkiej”, gdyż mimo zmian o charakterze zewnętrznym , stale przechowywała się esencja każdej z nich, powodująca iż formowała ona unikatową całość.
Przedmiotem zainteresowania Alfreda Radcliffe-Browna były właściwie nie kultury ale procesy społeczne jako systemy faktycznych stosunków zależności pomiędzy jednostkami. Twierdził on, że mimo zmienności struktur społecznych ich forma pozostaje zasadniczo niezmienna - przemijają pokolenia, grupy rozpraszają się i łączą, liczebność jest różna, a mimo to cały czas utrzymują się te same zwyczaje społeczne. Dla Radcliffe-Browna jedyną obiektywnością są właśnie stosunki społeczne, które można badać niezależnie od subiektywnych uczuć i przekonań ludzi. Stąd kultura to cecha systemu, sfera wyuczonych sposobów myślenia i zachowania, które mają charakter ujednolicony i są podtrzymywane dzięki rytuałom i symbolom.
Bronisław Malinowski również odwołuje się do modelu organicznego, ale wykorzystuje go w sposób o wiele bardziej złożony. Elementy z których składa się kultura to : najpierw jej aspekty funkcjonalne: gospodarka, wychowanie, ustrój polityczny, ład i prawo, magia i religia oraz wiedza i rekreacja; są one „przeniknięte”, uwarunkowane zasadniczymi czynnikami:
substratem materialnym,
organizacją społeczną,
językiem.
Dopiero wzajemne powiązanie aspektów i czynników kultury składa się na strukturę systemu kulturowego jako harmonijną, zintegrowaną i stabilną całość.
Koncepcja kultury Malinowskiego daje się streścić w czterech hasłach:
kultura jest całością,
kultura jest zintegrowanym systemem,
zależności między elementami kultury mają charakter funkcjonalny,
kultura jest aparatem instrumentalnym.
Model lingwistyczny - w jego ramach dochodzi do utożsamiania kultury ze sferą symbolicznego myślenia, a teoria antropologiczna budowana jest pod wpływem osiągnięć w badaniach nad językiem E. Sapir, R. Benedict, C. Levi-Strauss, W. Goodenough).
Zewnętrznym czynnikiem odpowiedzialnym za ład i harmonię systemów społecznych jest środowisko przyrodnicze - zwane jądrem kulturowym.
Jądro kultury - ta część kultury danego społeczeństwa, która tworzy zintegrowaną całość i jest podzielana przez wszystkich. Takim jądrem kulturowym było środowisko przyrodnicze dla Juliana Stewarda, dla którego stanowiło ono podstawowy punkt odniesienia dla analizy procesów integracyjnych. Integracja przebiega najpierw w sferze podstawowych dla przeżycia człowieka elementów kulturowych, dopiero na nich nadbudowują się elementy wtórne łącznie z symbolicznym wymiarem egzystencji.
Granice kultur - mogą mieć trojaki charakter gdyż dotyczą :
wewnętrznych dziedzin danego systemu społeczno-kulturowego (religijnych, politycznych, międzyludzkich)
granic lokalnych, międzygrupowych czy nawet indywidualnych oraz
granic hierarchii statusu i klasy
Współcześnie antropologia odeszła od tradycyjnego pojmowania kultury jako „rafy koralowej” i zajmuje się jej zróżnicowaniem wewnętrznym i zewnętrznym (jej granicami).
Frederik Barth zaproponował zasadniczą modyfikację pojmowania kultury przez antropologię. Według niego kultura :
jest wielogłosowa” - charakteryzuje się wieloznacznością
poddaje się różnorodnym, jednakowo uprawnionym interpretacjom
jest pewnym konstruktem a nie namacalnym bytem, co podkreślał też Kluckhon
Wspólną miarą wszelkich podejść do analizy fenomenu kultury jest wskazywanie, iż stanowi ona zawsze pewien wyróżniony sposób życia człowieka.
Enkulturacja - proces międzygeneracyjnej transmisji wiedzy ; proces nabywania kompetencji kulturowej, uczenia się kultury ; proces wrastania w kulturę danego społeczeństwa (termin ten wprowadził M. Herskovits).
Komponenty wiedzy kulturowej:
normy - wyznaczają ideały(reguły) właściwego zachowywania się w danych sytuacjach i w odniesieniu do innych jednostek
wartości - podzielane powszechnie idee dotyczące pożądanych celów i sposobów życia w wymiarze jednostkowym, grupowym (np. społeczność akademicka), ogólnospołecznym („Kultura polska”), czy nawet ogólnoludzkim (walka o prawa człowieka itp.)
światopogląd - utrwalony sposób w jaki w wyróżnionych systemach społeczno - kulturowych postrzega się i interpretuje rzeczywistość, zawarte w niej zdarzenia i relacje między nimi. W zakres światopoglądu wchodzą również wyobrażenia o miejscu jednostki ludzkiej w świecie, relacjach z otaczającą ją rzeczywistością społeczną i przyrodniczą.
Poczucie wspólnoty przekonań to ważna cech wiedzy kulturowej; dzięki niej arbitralność kulturowych konwencji jest odbierana jako coś zupełnie naturalnego, „kanonicznego”, w tym więc sensie jedynie słusznego i prawdziwego. Powszechność rozumienia zamienia się w obowiązujący wzorzec myślenia i działania.
Symbole, którymi się posługujemy, wydają nam się powszechnie zrozumiałe do tego stopnia, że przesłania to nam ich arbitralny, partykularny i historyczny charakter.
Kultura rozpada się na szereg wzajemnie powiązanych ze sobą aspektów, które w antropologii zwykło nazywać się dziedzinami kultury.
Zmiany w sposobie postrzegania kultury przez antropologów są wyrazem ogólniejszych procesów , jakie miały miejsce w tej dyscyplinie. Można wyodrębnić trzy ważne etapy :
Dominacja antropologii historyczno-porównawczej (ewolucjonizm, szkoły kulturowo-historyczne). Pojęcie kultury stanowi tutaj użyteczne narzędzie służące teoretycznemu podporządkowaniu czynności i obiektów kulturowych z różnych kontekstów społecznych w „schematy rozwojowe” czy „kręgi kulturowe”.
Relatywistyczny etap w dziejach antropologii. Obecnie nie ewolucja ale kultura tłumaczy zróżnicowanie obyczajów, stylów życia, praktyk seksualnych i form religijnych wierzeń. Pojęcie kultury staje się wyrazem pewnej ideologii, w ramach której konkurują ze sobą odmienne teorie kultury.
Okres kryzysu metanarracji, antropologia postmodernistyczna, postkolonialna, krytyczna, refleksyjna - jedna z cech jest próba wypracowania takiego ujęcia kultury, które oddałoby swoiste napięcie jakie istnieje między globalnością i homogenicznością a lokalnością i tradycją. Tak więc antropologiczna koncepcja kultury jest dzisiaj nakierowana nie tyle na trwałość i całościowość kulturowych wzorów, ile pokazuje procesy, transformacje i zmienność, jakim one podlegają.
9