Antropologia kulturowa
dr A. Lipiński
13.10.09
Antropologa kulturowa - nauka o człowieku kulturze ze szczególnym uwzględnieniem różnorodności kultur oraz form ich wyrazu. Podkreślanie różnic kultur, ich emanacji. Chęć docierania do materiału empirycznego kultur innych niż cywilizacja Zachodu (inne nauki badają głównie Zachód i uogólniają swoje wyniki do poziomu globalnego). Korzysta
z dorobku innych nauk.
3 cechy antropologii:
- badanie określonego typu społeczeństw (najczęściej pierwotnych),
- nastawienie na subiektywny aspekt badań kulturowych,
- całościowe ujęcie człowieka i kultury.
Czemu badane są społeczeństwa pierwotne? Gdyż są one najczęściej zamknięte i nieobecne są w nich naleciałości z innych kultur. Są „naturalnymi laboratoriami”, w których można uchwycić wszystkie aspekty życia w zbiorowości. Prostota społeczeństwa sprawia,
że wydarzenia kulturowe są bardziej wyraziste, „wzmocnione.” Łatwiej jest docierać
do wiedzy o społeczeństwie, łatwiej o reprezentatywność badań ludzie małych społeczeństw znają się, nie ma tam zróżnicowania etycznego itp. Jednostka powie wszystko
o wszystkim, bo zna wszystkie aspekty życia swojej małej społeczności.
Znaczenie antropologii wiąże się z ARGUMENTEM ANTYKWARYCZNYM - pewne kultury zanikają, a antropologia stara się je „zapisać”, zostawić po nich ślad.
Największym problemem antropologii jest wartościowanie - badacze odnoszą się do własnej kultury, patrzą poprzez jej pryzmat (stąd np. określenie „dzicy” nawet u Bronisława Malinowskiego, pioniera antropologii). Na początku XX wieku wyrosło przekonanie,
że subiektywne badania nie są niczym niewłaściwym.
Antropologia skupia się na tym, co ludzie wiedzą o swojej grupie, co myślą o swojej kulturze.
Społeczeństwa pierwotne nie mają materiałów źródłowych, dysponują za to poglądami o ich społeczności.
Antropologia w odróżnieniu od innych nauk nie stara się dotrzeć do subiektywnych materiałów empirycznych - często jest to zwyczajnie nie możliwe. Skupia się więc
na subiektywnych opisach kultury pochodzących od członków tej kultury. Społeczeństwo jest zakorzenione w umysłach jednostek tworzących to społeczeństwo, więc należy docierać
do SUBIEKTYWNYCH WYOBRAŻEŃ.
O różnorodności kulturowej - można wybrać kulturę, jednak ona nas warunkuje.
Kultura to układ hegemoniczny, pewne układy są zamrożone i naturalne.
- różnorodność jest źródłem kreatywności (osoby z pogranicza kultur osobami twórczymi, wyjątek to np. Gombrowicz, który przeciwstawiał się własnej kulturze),
- ekologia (różne kultury mają różne podejście do przyrody),
- emancypacja kultur.
20.10.09
Usytuowanie antropologii wśród nauk:
Antropologia - nauka niehomogeniczna (subdyscypliny antropologii mają różny charakter).
Antropologia fizyczna - badania fizycznego zróżnicowania człowieka.
Czy kultura może zmieniać biologiczność? Np. „małe stópki” w Chinach, wydłużanie szyi
w Afryce. Estetyka zmienia się wraz z czasem (fizyczność kobiet Bonda zmienia się
w czasie, kobiety starają się dostosowywać do obowiązujących standardów). Kuchnia uwarunkowana jest kulturą i wpływa na fizyczność.
Z drugiej strony fizyczność wpływa na kulturę - sport uzależniony od możliwości ciała, styl życia dopasowany do wieku.
Antropologia fizyczna jest blisko biologii i genetyki, a tym samym medycyny.
Antropologia społeczna - blisko socjologii, badania wspólnot prostych. „Człowiek przychodzi na świat w grupie społecznej i poprzez nią zdobywa kulturę.” Kultura wtórna wobec społeczeństwa.
Antropologia kulturowa - wyobrażenia, znaki, symbole, różnice kulturowe to podmioty badań.
Składowe antropologii wg C. Levi-Straussa:
Etnografia - formułuje tezy związane z empirią i kontekstem w danym społeczeństwie.
Etnologia - próba dokonywania porównań odkryć etnografii.
Antropologia uogólnia twierdzenia etnografii i etnologii. Aspiruje do orzekania
o społeczeństwie w ogóle.
Podział ze względu na przedmiot badań
Antropologia bada:
- społeczeństwa pierwotne
- społeczeństwa wiejskie
- społeczeństwa miejskie
W przypadku pierwszych dwóch bada wierzenia i przedmioty materialne. W przypadku trzecim koncentruje się na konkretnych grupach, np. religijnych czy zawodowych. Stała się popularna od lat 60.
Antropologia historyczna - empiria czytana wyłącznie z materiału historycznego.
F. Braudel - postulat badania całego społeczeństwa. O historii możemy mówić, gdy zbadamy wszystko, co się da (ona zostaje na koniec). Możemy wyprowadzać działania ludzi (np. wodzów podczas bitw), gdy znamy kulturowy kontekst.
Dyscypliny podobne do antropologii:
- archeologia wspiera się o źródła i intuicję podobnie jak antropologia,
- lingwistyka, zwłaszcza językoznawstwo języków niepisanych,
- religioznawstwo,
- antropologia filozoficzna - inaczej niż antropologia kulturowa i antropologia społeczna dochodzi do swoich wniosków. Jest spekulatywna i nie ma badań terenowych. Pyta o wartości ostateczne, sens istnienia instytucji.
Nauki pokrewne (zależne):
- socjologia (antropologia jako subdyscyplina socjologii, socjologia porównawcza
= antropologia),
- historia (obie badają przeszłość, historia zajmuje się chronologią)
KULTURA - podstawowe pojęcie antropologii:
- całokształt wytworów człowieka,
- zachowania,
- dorobek niematerialny,
- tradycje,
- normy, wartości, reguły
Przekazywana jest w pionie (między pokoleniami) i w poziomie (w jednym pokoleniu miedzy wszystkimi członkami).
Jest to ogół wytworów materialnych i niematerialnych, wartości, wzorów zachowania, utrwalonych i zaakceptowanych w danej zbiorowości, przekazywana z pokolenia
na pokolenie.
27.10.09
Kultura - pojęcie wprowadzone do nauk społecznych w 1871 roku przez Edwarda Tylora.
Kultura uprawiania ziemi wiązała się z tradycją uprawy, agrokultura to uszlachetnianie, przystosowywanie gleby.
To myślenie przerzucono do myślenia o człowieku - uszlachetnianie człowieka (Cyceron).
Cywilizacja to techniczne opanowanie przyrody.
Odrzuca się w socjologii i antropologii normatywne myślenie o kulturze - normatywność sprawia, że komuś można kultury odmówić.
Kultura ma ponad 100 definicji. Jest twardy rdzeń, który spaja wszystkie definicje, jest jeden wspólny mianownik - kultura zawsze wiąże się z człowiekiem. Tam, gdzie nie ma społeczeństw tam nie ma kultury.
Kultura jest REGULARNA - jest to system powtarzających się, trwających relacji, mają różne natężenie (częstotliwość).
Rozpowszechnienie kultury - zasięg osób, które mają dostęp do kultury.
Kultura - zbiór zjawisk wyuczonych w toku życia. Nauka ta jest intencjonalna i nieintencjonalna.
Socjalizacja - ogół czynników społecznych kształtujących jednostkę, jest automatyczny
Wychowanie - zamierzony sposób kształtowania jednostki.
Kultura ma wymiar CZASOWY- ewoluuje, adaptuje się do warunków, wraz z czasem zachodzi dyfuzja.
Kultura ma wymiar PRZESTRZENNY
Kultura może być postrzegana jako SYSTEM - jest uporządkowana, każdy element jest konieczny, dodanie elementów zmienia system.
Kultura jako APARAT ADAPTACYJNY CZŁOWIEKA - koncepcja B. Malinowskiego - każdy element kultury ma swoją funkcję w dostosowaniu się człowieka do przyrody.
Tradycja wynaleziona odwołuje się do tradycji, ale jest czymś nowym. To dostosowanie służące osiągnięcie określonych celów, np. legitymizację władzy, upowszechnienie systemu wartości, symboli.
Zwykła tradycja jest czymś ciągłym. Tradycja wynaleziona jest wymyślona, nie wyrasta z historii itp.
Tradycja może legitymizować władzę, bo odwołuje się do przeszłości (dobre to, co było) i ustala więź z przeszłością (co nas różni od innych grup)
10.11.10
Kultura to pojęcie abstrakcyjne.
Płaszczyzny zjawisk kulturowych:
materialna (człowiek jest materialny i względem materii przyjmuje swoje postawy). Stanisław Ossowski: „materialne korelaty kultury”: przedmioty pochodzące z przyrody (pióra, kamień itd.) i artefakty wytworzone przez człowieka (np. flaga).
Behawioralna - postawy, zachowania, przeżycia wyrażone w reakcjach motorycznych i werbalnych.
Wg Geerlza kultura to zachowanie, co stoi w opozycji do wymiaru duchowego kultury (np. W. Goodenough).
C. Psychologiczna - przedmioty materialne mają znaczenie, bo ludzie mają wobec nich nastawienia psychologiczne, przedmiot ma sens, a przedmioty bez znaczenia „nie istnieją”. Ta płaszczyzna kluczowa dla: St. Ossowskiego, C. Levi-Straussa, W. Goodenougha.
Antropologia stawia na realizm (np. kultura to norma istniejąca ponad jednostkami) należy rejestrować działania ludzi, bo wtedy zauważymy to, co jest ponad jednostką.
Jednostki elementarne w badaniu kultury:
1. Cechy kulturowe (do XIX w. włącznie) podstawą wyróżnienia były względy utylitarne i naoczność wyodrębnienia się danej jednostki.
Cechy kulturowe to coś oczywistego, co stale się pojawia w kulturze, np. skłonność do zmyślania, agresji, obojętność wobec dóbr naturalnych itd.
Podział cech kulturowych:
- Uniwersalne (charakterystyczne dla całej zbiorowości),
- specjalności (ograniczone do znania i ekspresji pewnej grupy społecznej).
Cecha kulturowa to pojęcie arbitralne, przyjmowane często bez uzasadnienia.
2. Temat kulturowy (wątek kulturowy) postulat lub otwarcie głoszone stanowisko lub milcząco przyjmowane reguły kierowane określonym zachowaniem i pobudzające do działania.
Ruth Benedict wskazuje na zachowanie wobec menstruacji u niektórych plemion Indian Ameryki Południowej - w czasie okresu kobiety są oddzielane od grupy.
3. Wzór kulturowy - 2 znaczenia:
- ustalony w danej społeczności sposób zachowania, myślenia,
- znamienny dla zbiorowości układ cech kulturowych (konfiguracja cech).
Ma swój aspekt normatywny (jak powinniśmy działać?) i aspekt behawioralny (jakie wykonać czynności?)
O „Opisie gęstym”
Antropologia jest interpretacją, kultura to sieć znaczeń. Antropolog szuka znaczenia zjawisk, nie prawidłowości.
Cechy badań:
- Mikroskala (fragment społeczeństwa, a nie jego całość),
- interpretacja strumienia dyskursu etnograficznego,
- próba ocalenia ginących kultur.
Interpretacjonizm jest przeciwny behawioryzmowi i psychologizmowi.
Antropolog nie może wycinać zachowania z kontekstu, nie może też budować zasad ogólnych kultur. Przeciw schematyzmowi i kategoryzacji.
24.11.09 r.
Wzór kulturowy ma wymiar świadomościowy i behawioralny. Wzory te istnieją ale jednostka nie musi się im podporządkowywać, np. wiemy, o wzorze kulturowym księdza, ale nie każdy zostanie księdzem.
Nie każda norma wzoru kulturowego w zbiorowości jest realizowana i nie każde zachowanie realizuje się przez pewną normę. Norma nie musi być spisana, ale wszyscy są jej świadomi, tak jest często ze sferą intymną.
Kwestie najważniejsze dla społeczeństwa w ogóle nie są artykułowane. One po prostu są. Wg Foucaulta społeczeństwa pierwotne miały mniej norm niż społeczeństwa rozwinięte. Obecne nowoczesne społeczności są bardzo zdyscyplinowane, wiąże się to z tym, że są to społeczności refleksyjne.
Wzory kulturowe:
1. postulowane - reprezentują wartości, do których społeczeństwo dąży, wskaźnik tego, co się dzieje w danym społeczeństwie, które ma jakieś ideały, które jednak nie są realizowane (ideał więc jest czymś pożądanym, ale nieosiągniętym).
2. realizowane:
- codziennie
- bardzo rzadko (wśród nich nawet takie, które możliwe, że nigdy nie zostaną zrealizowane - wzory idealne - ale w razie, czego wiadomo, jak postąpić)
„Antropologia - nauka o tym, co ludzie mówią.”
Wzory kulturowe podzielone są ze względu na sankcję za zachowanie:
Norma = Osoba + działanie + sankcja
Normy podlegają kontroli społecznej (otoczenie reaguje na zachowanie jednostki).
Sankcje:
- wewnętrzne (ostatecznie wiążą się z odczuciami jednostki, która zna normy - złamała je więc ma wyrzuty sumienia lub postąpiła dobrze i jest jej z tym dobrze, „społeczeństwo w jednostce”),
- zewnętrzne (reakcja społeczeństwa, m. in. reakcja satyryczna - wyśmianie kogoś).
Sankcja może mieć charakter pozytywny (nagroda) i negatywny (kara).
Istnieją normy nieoficjalne względem jawnych norm (np. korupcja jest nielegalna i są za nią sankcje, ale każdy wie „co - ile - komu”). Zachowanie przeciw normie może stać się norma.
Badacz może skupić sięw badaniu na normach uświadomionych (pyta) i nieuświadomionych (obserwuje, bo rozmowa nie ma sensu). W przypadku norm uświadomionych antropolog koncentruje się na aspektach psychologicznych, w przypadku nieuświadomionych - na behawioryzmie.
Instytucja - bliskie pojęciu wzoru kulturowego. Pełni funkcję, działa na określonych zasadach, nadaje prawa i obowiązki, ma personel (ludzi zaangażowanych) Grupa ludzi z zasobami materialnymi realizująca określony cel.
Każda instytucja to organizacja jest wewnętrznie uporządkowana, często zhierarchizowana.
Instytucja to określony sposób zachowania + układ organizacyjny między jej członkami.
Ogromna liczba instytucji (kościół, małżeństwo, szkoda, uniwersytet itd.), a każda to wzór kulturowy jednostka wie jak powinna weń postępować i jak powinni zachować sięinni.
Z instytucją wiążą się role społeczne aktorzy instytucji (ksiądz w kościele, nauczyciel w szkole) i potencjalni aktorzy instytucji (np. narzeczeni, którzy mogą sięstać aktorami instytucji małżeństwa) oraz odbiorcy (np. obywatele w państwie).
Instytucje są różne pod względem szczegółowości, a społeczności mają różną liczbę instytucji (różnica w stopniu instytucjonalności - bardziej zinstytucjonalizowane są społeczeństwa bardziej rozwinięte).
Instytucja jest różnie odczuwana przez różnych członków społeczeństwa, często wiąże się to z wiekiem. W społeczeństwie musi istnieć zbiór podobnych odczuć, aby utrzymać uznanie dla instytucji.
Osobowość a kultura (podejście kulturowoosobowościowe jak ma się psychika do kultury)
Osobowość podstawowa typ kultury popierany przez daną kulturę, wynikający z jej podstawowych wartości.
Osobowość modalna najczęściej występujący w danej społeczności zespół cech.
Osobowość skonstruowana konstrukcja analityczna tworzona przez badacza z różnych cech osobowości.
12.01.10
Taylor i ewolucjonizm w antropologii (XIX w).
- przekonanie, że prawa rozwoju społecznego są uniwersalne,
- umysłowość, psychika, biologia ludzka jest bardzo podobna więc wszystkie kultury przechodzą podobne etapy,
- opieranie się o model wyjaśniania genetycznego.
- kultura ma charakter kumulatywny (np. narzędzia są coraz bardzij skomplikowane),
- kultura jest ciągła (etap wcześniejszy wpływa na późniejszy),
- wynalazczość - każdy człowiek potrafi rozwiązać problemy przed którymi staje (ma tę możliwość umysłową),
- kultura to pojęcie obejmujące wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, obyczaje, moralność zdobyte przez człowieka na drodze socjalizacji (wadą definicji jest to, że wylicza, ale nie tłumaczy czemu te i czy mają hierarchię - definicja enumeratywna),
- kultury są sobie równe.
Modele wyjaśnień:
- model wyjaśniania genetycznego - badacz zastanawia się jaka konfiguracja zjawisk miała miejsce przez badanym zjawiskiem.
- model wyjaśniania funkcjonalnego - badanie celów, skutków zjawiska, mogą być zamierzone lub nie. Zjawisko istnieje tylko dlatego, że spełnia jakąś funkcję.
- model wyjaśniania strukturalnego.
Schemat kultur Taylora jest prosty i europocentryczny:
- dzikość,
- barbarzyństwo
- cywilizacja
Przeżytek kulturowy - przeszłość silnie oddziałuje na teraźniejszość. Pewne obecnie spotykane elementy nie są zrozumiałe, np. kamień węgielny. Te symboliczne gesty pozwalają „zajrzeć” w przeszłość - pogląd krytykowany.
Louis Morgan kontynuował i rozwijał myśl Taylora, był popularyzowany przez marksistów. Uważał, że zmiany mają charakter dyferencyjny (komplikują się, różnicują) podczas, gdy naprawdę postępuje raczej proces ekonomizacji (np. muzyki, języków). Wprowadził on do podziałów kultury Taylora etapy (niższy, średni, wyższy) - każdy z nich kończył się jakimś wynalazkiem, czemu brakowało dowodów empirycznych, teoria była naciągana. Morgan z ludów dzikich przebadał tylko Komanczów.
Morgan popchnął antropologię do przodu w obszarach:
- badaniach rodziny ,
- badaniach organizacji politycznej (uważał, że polityka rozwinęła się od rodzin, plemion do struktury civitas - wspólnoty własności i ziemi),
- badania nad własnością (przyszła ona wraz z rozwojem, dawniej wszystko było wspólne).
Zanegowano potem z teorii Morgana:
- promiskuityzm społeczeństw pierwotnych (chaos seksualny),
- rodzinę kazirodczą w społeczeństwach pierwotnych,
- małżeństwo grupowe w społeczeństwach pierwotnych,
- monogamię jako późny etap rozwoju.
Mimo krytyki ewolucjonizm wciąż się rozwija. Marksizm zainteresował się nim ze względu na teorię etapów dziejowych (zbieżność z Marksem) opartych na trójce heglowskiej (teza, antyteza, synteza).
Dawne życie wspólnotowe bez własności prywatnej, czyli komunizm pierwotny (teza) kapitalizm (antyteza) komunizm (synteza)
Dyfuzjonizm
Wilhelm Schmidt krytykował ewolucjonizm, wg niego człowiek nie ma wrodzonej wynalazczości. Dowody, które znalazł wykazały, że człowiek zapożycza a nie wynajduje.
Dyfuzja kultury rozprzestrzenianie się kultury, jej elementów.
Nie neguje ewolucji, ona czasem w kulturze ma miejsce, ale rzadziej niż zapożyczanie.
Cechy dyfuzji:
- negacja uniwersalnych praw rozwoju kultur,
- negacja wynalazczości jako siły sprawczej,
- historyczność antropologii (mówi o przeszłości rozwoju kultur współczesnych) - podobnie jak w ewolucjonizmie.
Dyfuzjonizm za cel stawia sobie rekonstrukcję migracji i kontaktów kultur - szukał skąd coś przybyło, analizował pochodzenie elementów kultury.
7