56. Przedstaw ogólne założenia przedstawicieli filozofii „wielkiego idealizmu niemieckiego” (Fichte, Schelling, Hegel). Wyjaśnij znaczenie pojęcia transcendencja. Podaj odpowiednie przykłady.

Przedstaw ogólne założenia przedstawicieli filozofii „wielkiego idealizmu niemieckiego” (Fichte, Schelling, Hegel).

J. G. Fichte (ur. 1762 - zm. 1814)

Fichte początkowo był kantystom, interesowała go filozofia krytyczna z podstawowym wnioskiem Kanta, że rzecz „sama w sobie” jest niepoznawalna (agnostycyzm). Uznanie krytycznego podejścia do procesu poznania za trzon rozważań, stanowi punkt wspólny filozofii Kanta i Fichtego, od tego momentu drogi obu myślicieli rozchodzą się. Dla Fichtego jest to wstęp do filozofii systematyczno- spekulatywnej.

Fichte był zwolennikiem teorii „czynu” tj. działania świadomego, tworzącego rzeczywistość i nadającego jej jakiś sens. Punkt wyjścia dla działania to wolna jaźń (historia jest przejawianiem się wolności jaźni). Świat realny stanowi teren działania i wytwór wolnego czynu. Tu na plan pierwszy wysuwa się postulat moralny, bo działanie powoduje określone skutki.

Akt poznania jest aktem tworzenia, nie ma rzeczy niepoznawalnych, bo warunkiem poznania jest człowiek („to świat jest wytworem wolnego czynu, a nie ja jestem produktem tego świata”).W swoich pracach przeciwstawiał się dogmatyzmowi, wg którego myśl jest produktem bytu.. Na tych antropologicznych przesłankach oparł swoja teorię kształcenia: jej główną ideą jest, że człowiek poprzez własne działanie musi się stać tym, kim powinien, a tworzyć świat taki, jaki być powinien. Wychowanie jest więc motywacją do wolnej samo aktywności.

Fichte uprawiał także filozofię polityczną . Był głosicielem idei państwa zamkniętego, czyli ograniczanego w sensie narodowym i gospodarczym ( „Zamknięte państwo handlowe”).

J. W,. Schelling (ur. 1775 - zm. 1854)

Za sprawą filozoficznej koncepcji Hegla, który potraktował Schellinga jako etap przejściowy między Fichtem a sobą, Schelling był lekceważony przez mu współczesnych. Wartość i oryginalność jego myśli odkryto dopiero w XX w, kiedy wywarł szeroki wpływ na filozofię egzystencji . Twórczością Schellinga inspirowali się min.: Kierkegaard , Jaspers, Heidegger.

Wypracował wiele systemów filozoficznych, żaden z nich nie jest jednak w pełni skończony. To właśnie ta niesystematyczność świadczy o romantyzmie i idealizmie filozofa. Zarazem jednak uniemożliwiła mu stworzenie własnej szkoły filozoficznej i skazała go na osamotnienie.

Zagadnienie wolności

Schelling uznał fundamentalność wolności w sławnej deklaracji "początkiem i końcem wszelkiej filozofii jest wolność". To wczesne zainteresowanie problemem wolności ludzkiej wiąże się z przemianami politycznymi i gospodarczymi w Europie - ostateczny rozkład feudalizmu, określany przez wczesnych romantyków jako "gnicie", pobudza intelektualistów do walki z jego przeżytkami - wrzenie rewolucyjne przedostaje się z Francji do zacofanych Niemiec.

Schelling podkreśla kluczowe znaczenie wolności dla odnowionej w duchu idealizmu myśli filozoficznej. By umożliwić całkowitą wolność podmiotom empirycznym, musi stworzyć nową filozofię podmiotu absolutnego. Wykorzysta do tego pojęcie teleologii historii. Wg Schellinga partykularne działania poszczególnych wolnych podmiotów empirycznych nabierają sensu wobec absolutnego celu historii. W ten to sposób Schelling staje się twórcą romantycznego idealizmu.

Filozofia natury

Schelling był przede wszystkim filozofem przyrody. Odnosił się do przyrody, bo w niej także przejawia się aspekt duchowy. Panorganizm Schellinga mówi, ze to co dotyczy bytu można porównać do organizmu. Przeciwstawia się tu kantowskiemu podziałowi na podmiot i przedmiot, uznaje jedność przejawiająca się w sprzecznościach.

Schelling mówi o istnieniu tożsamość bytu realnego i idealnego - nie ma podziału, wszystko stanowi jedność duchową, która tylko przejawia się w różny sposób. Stąd wszystkie poglądy filozoficzne można uznać za słuszne. Przedmiot filozofii jest jednakowy dla wszystkich, wszyscy zmierzają do tego samego, jedynie podchodzą do filozofii z różnych stron.

Filozofia sztuki

Schelling działalności artystycznej przypisuje status najwyższej działalności ludzkiej (estetyzm), status najwyższego aktu wolności - w sposób zbieżny z romantyzmem podkreślając wyższość aktu twórczego nad samym dziełem.

G.F. Hegel (ur. 1770 - zm. 1831)

Źródłem intelektualnym filozofii Hegla była filozofia neoplatońska, kantyzm i fichteanizm.

Hegel zamierzał zbudować całkowity system nauki, pojmując go jako całościową, a więc jedyną możliwą formę przedstawiania prawdy w nauce. System filozofii Hegla składać się miał z trzech części:

logika - nauka o idei w sobie i dla siebie, składająca się z logiki subiektywnej (zajmującej się teorią bytu i wiedzy) oraz logiki obiektywnej (zajmującej się teorią pojęć);

filozofia przyrody - nauka o idei w jej innobycie (którą podzielił na mechanikę, fizykę i organikę);

filozofia ducha - nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie.

Dialektyka heglowska

Podstawą poznania i jednocześnie podstawą rzeczywistości jest dialektyka.

- triada heglowska (dialektyczna): "Każda teza zawiera już w sobie antytezę, obydwie zaś zostają zniesione w syntezie", czyli istnienie tezy prowadzi do powstania antytezy, z zaprzeczenia wyłania się nowa jakość - synteza; synteza zaś staje się nową tezą, która jest zaprzeczana itd.:

teza - antyteza - synteza,

pojęcie - przyroda - duch,

duch subiektywny - duch obiektywny - duch absolutny,

podmiot - historia - filozofia.

- Logika dialektyczna: Wszystko co istnieje ma charakter logiczny i racjonalny. Byt charakteryzuje się dynamicznością i zmiennością, a w tym przejawia się jego logiczności.

Wszystko jest zdeterminowane przez logiczność i zasadę triady dialektycznej, rozwój nie stanowi dzieła przypadku ( przykład - historia wymagała Napoleona, mógł nim być każdy, jego indywidualne cechy były bez znaczenia).

- Sprzężenie dialektyczne: pan - niewolnik, nie ma pana bez niewolnika, ani niewolnika bez pana.

Lewica i prawica heglowska

Myśl heglowska poszła w dwóch kierunkach:

1. Lewica - wnioski wyciągane przez ten kierunek szły w stronę radykalizmu, odczytywanie praw rozwoju społecznego ma prowadzić do zastąpienia istniejących struktur społecznych.

Trzy pojęcia heglowskie: alienacja , uprzedmiotowienie (reifikacja) i rozwiązanie sprzeczności stanowią punkt wyjścia filozofii marksistowskiej. Alienacja oznacza pozostawanie w stanie konfliktu z innymi ludźmi, który rozgrywa się także w ich wnętrzu. Prowadzi ona do uprzedmiotowienia: człowiek postrzegając społeczeństwo, prawo i porządek moralny jako antagonistyczne siły zaczyna traktować ludzi i społeczeństwo jako „przedmioty”. Według Hegla człowiek może rozwiązać tę sprzeczność, kiedy zda sobie sprawę, że stał się obcym w stworzonym przez siebie świecie i wkroczy na drogę budowania samoświadomości. Marks uzna alienację i reifikację relacji międzyludzkich za produkt kapitalizmu, a rozwiązanie tej sprzeczności zobaczy w rewolucji socjalistycznej.

2. prawica - kierunek uznający priorytet czynnika etatystycznego (państwowego), państwo stanowi najwyższą formę przejawu moralnego.

Wyjaśnij znaczenie pojęcia transcendencja (z pyt. 8)

Transcendencja (z łac. transcendens - przekraczający) termin oznaczający istnienie na zewnątrz czegoś.

Transcendentny to inaczej wymykający się ludzkiemu doświadczeniu, wykraczający poza zasięg ludzkiego poznania; niepoznawalny.

Transcendentalny - dotyczący apriorycznych form poznania, wykraczający poza przedmiot i treść poznania a odnoszący się do warunków koniecznych do poznania.

Określenie wywodzące się z filozofii Immanuela Kanta.

Kant postawił w filozofii nowe pytania. Zauważył mianowicie, że dane jest nam tylko przedstawienie rzeczy, nie możemy więc na podstawie tych przedstawień formułować sądów o rzeczach. Podjął w tej sprawie badania, które nazwał transcendentalnymi, tzn. wykraczającymi poza granicę podmiotu i dotykające przedmiotu. Sam swą filozofię (nazwaną później krytyczną) nazywał transcendentalną.

Kant postawił sobie za zadanie rozwinąć ten dział logiki, który traktuje o myśleniu apriorycznym, a który nazwał „logiką transcendentalną”. Poza tym chciał zbudować równoległą naukę o apriorycznych czynnikach poznania zmysłowego, czyli „transcendentalnej estetyki”. Prócz tego pojawia się w myśli kantowskiej także m.in. pojęcia transcendentalnej dialektyki, transcendentalnego wywodu, które uświadamiają, jak dużą rolę określenie to odegrało w filozofii Kanta.

57. Przedstaw podstawowe tezy teorii poznania I. Kanta. Porównaj pojęcia: realizm i idealizm.

Podstawowe tezy teorii I. Kanta.

Teoria poznania (in. epistemologia) to dział filozofii zajmujący się badaniem skąd pochodzi, na ile jest wiarygodna i jakie są granice naszej wiedzy. Nie odpowiada na pytanie czym jest byt, ale jak go poznajemy.

I Czas i przestrzeń

Wg Kanta podstawowymi warunkami poznania są czas i przestrzeń. Mówimy o przedmiotach i zjawiskach, że są bliżej lub dalej, wcześniej lub później, gdyż wszystko widzimy w trzech wymiarach (przestrzeń) i w czasowym następstwie (czas).

Przestrzeń jest warunkiem doświadczania zdarzeń. Bo jeśli wyobrazimy sobie, że nie ma przestrzeni, wtedy nie moglibyśmy mówi o zdarzeniach (rzeczach, zjawiskach), które byłyby poza nami (czyli w przestrzeni). Podobnie czas jest warunkiem doświadczania zdarzeń, bo jeśli pomyślimy, że nie ma czasu nie możemy mówić o ich kolejności.

Czas i przestrzeń są subiektywne, ale powszechne i konieczne. Subiektywność ma dwa znaczenia. Albo coś jest subiektywne indywidualnie (punkt widzenia konkretnej osoby) albo subiektywne zbiorowo (punkt widzenia jakiejś grupy). Kant ma na myśli drugi przypadek - czas i przestrzeń są subiektywne, bo subiektywność dotyczy całego gatunku ludzkiego. Są powszechne i konieczne, bo są właściwe każdemu z nas.

Jest możliwa wiedza niezależna od doświadczenia, czyli dotycząca tego co jest w nas. Wg Kanta nasza wiedza jest zbiorem zdań, z których jedne są oparte na doświadczeniu, a inne nie. Dowodem są zdania matematyczne, które nie opierają się na doświadczeniu. Nie musimy przyglądać się światu, aby dokonywać obliczeń matematycznych (tzn. twierdzenia matematyczne możemy tworzyć siedząc w ciemnej piwnicy).

Powstaje pytanie - jak to możliwe, że tworzymy wiedzę niezależnie od doświadczenia, która jednak w doświadczeniu okazuje się pomocna? (Dokonując obliczeń matematycznych nie korzystamy z doświadczeń, a mimo to później dzięki tym wyliczeniom budujemy mosty, domy, przenosimy ciężary.)

Po pierwsze - aby wytłumaczyć, jak to jest możliwe trzeba przyjąć dwa twierdzenia, że matematyka daje nam wiedzę o świecie oraz że jest to wiedza pewna. Jest to wiedza o świecie, gdyż mówi nam o tym, co stanowi podłoże świata. Jest to wiedza pewna, bo to podłoże jest niezmienne. Po drugie - jest to możliwe, bo czas i przestrzeń są warunkami doświadczania (patrz wyżej).

Dalsze warunki poznania.

Zdaniem Kanta, wszyscy dotychczasowi filozofowie rozdzielali sprawy, które są nierozerwalnie połączone. Hume uważał, że tak naprawdę mamy do czynienia z masą rozmaitych wrażeń, z których nasz umysł lepi rozmaite rzeczy. Kant mów zaś: nie ma takiego momentu, w którym moglibyśmy dostrzec rozproszkowane wrażenia. W chwili, gdy do nas przychodzą, już są zorganizowane w gotowe związki. Kto widział samą zieleń? Widzę zielone drzewo, zielone boisko (nie w Polsce), zieloną gruszkę. Poznanie polega właśnie na spostrzeganiu rzeczy, a nie oderwanych od siebie wrażeń.

II Kopernikański przewrót

Kant uważał, że dokonał w filozofii podobnej zmiany, jak Kopernik w astronomii. Kopernik stworzył teorie heliocentryczną, wg której nie słońce obraca się wokół ziemi lecz ziemia wokół słońca. Podobnie Kant odwrócił dotychczasowy sposób myślenia.

Dotąd uważano, ze poznanie polega na zbieraniu danych, czyli dostarczanych przez zmysły wrażeń. Umysł je tylko opracowuje, jest bierny w momencie zdobywania informacji ( „wrażenia dostarczają nam przedstawień, których tematem jest świat”). Kant uznał, ze jest odwrotnie - to aktywność naszego umysłu umożliwia odbiór wrażeń, czyli poznanie.

Nieuniknione jest przy tym „preparowanie” informacji o świecie, tzn. - człowiek sam wytwarza sobie obraz świata, widzi go po swojemu. Świat jaki oglądamy zależy od właściwości naszego umysłu.

III Rzeczy same w sobie

Skoro człowiek wytwarza sobie obraz świata, to jak wygląda świat obiektywny, niezależny od nas - „sam w sobie”. Kant odpowiada, ze tego nigdy się nie dowiemy. Możemy wiedzieć tylko, jaki jest świat dla nas, gdyż „okularów” czasu, przestrzeni i właściwości umysłu pozbyć się nie możemy.

Wszystkim dotychczasowym rozważaniom na przestrzeni wieków towarzyszyło przeświadczenie, że poznajemy również świat takim, jakim byłby bez nas („sam w sobie”). Kant mówi, że to niemożliwe!

Idee duszy, Boga, wszechświata okazują się tylko naszymi domysłami i nigdy nie mogą być uznane za niezbite prawdy. Na nich wyczerpują się możliwości poznawcze.

(następny fragment punktu III umieszczam dla pasjonatów , pozostali bez uszczerbku dla egzaminacyjnych potrzeb mogą go pominąć)

Bóg stanowi wyraz pragnienia, aby wiedzieć wszystko. Idea ta jednak nie może być przedmiotem działań nauki, bo Bóg jest granicą naszych myśli, której nie możemy przekroczyć. Kant poddaje krytyce dowody na istnienie Boga. Dowody, którymi posługiwał się Tomasz z Akwinu opierały się na przekonaniu, ze wszystko musi mieć swoją przyczynę. Z tego przekonania Tomasz wyciągnął wniosek, że świat jako całość musi mieć również jakąś przyczynę poza sobą.

Rozumowanie powyższe jest dla Kanta niczym innym jak tylko bezsilną próbą zgłębienia świata obiektywnego („samego w sobie”). Związek przyczynowy jest bowiem jedną z zasad doświadczalnego świata i nic nie uprawnia do twierdzenia, że identyczna zasada obowiązuje poza obszarem doświadczenia.

Porównaj pojęcia realizm i idealizm

Idealizm to przekonanie, iż istotą bytu jest to, że stanowi podmiot i dlatego najpełniej urzeczywistnia się w formie myślącego ja , które tworzy sens świata. Bez sensu ( czyli idei) nie ma bowiem bytu. Dewizą idealizmu w tym znaczeniu jest heglowskie powiedzenie, że tylko, co rozumne, jest rzeczywiste (Hegel, Fichte, Schelling tworzący nurt tzw. wielkiego idealizmu niemieckiego są najwybitniejszymi przedstawicielami tak pojmowanego idealizmu).

Realizm jest przeciwieństwem idealizmu, uznający, że istotą bytu jest stanowienie samoistnego przedmiotu (oderwanego od rozumnego podmiotu).

( z pyt. 22)

idealizm	realizm
idealizm ontologiczny: pełną realność przypisuje jedynie ideom, wartościom niematerialnym, absolutnej jaźni może być: - obiektywny - idee istnieją niezależnie od naszego umysłu (Platon, Schelling, Hegel) - subiektywny - idee powiązane genetycznie z poznającym umysłem (Fichte)	realizm ontologiczny: istnieje rzeczywistość niezależna od nas; uznaje istnienie przedmiotów fizycznych, które są realne
idealizm epistemologiczny: przedmiot poznania sprowadzony do podmiotu; poznajemy jedynie własne akty poznawcze i to wszystko co uzależnione jest w swoim istnieniu od poznającego człowieka może być: - immanentny - poznajemy jedynie własne wrażenia i odczucia; poznający podmiot w procesie poznania nie wychodzi poza samego siebie (Berkly, Hume) - transcendentalny - poznajemy nie tylko akty psychiczne ale również ich wytwory, poznający podmiot wykracza poza granice własnych aktów poznawczych (Kant)	realizm epistemologiczny: poznajemy rzeczywistość istniejącą niezależnie od świadomości człowieka (poznawany przedmiot nie jest tożsamy bytowo z poznającym pomiotem dużo różnych: - naiwny i krytyczny - bezpośredni i pośredni - integralny i fizykalny - tomistyczny - fenomenologiczny ...

---