WYKŁADY

WYKŁAD I - 14.10.2000 roku

PODRĘCZNIKI

Begg Dornbusch ... - 3 podręczniki

R.Milewski - Podstawy ekonomii

McKenzie

M.Rekowski - Mikroekonomia

1. Rynek (gospodarka rynkowa i mieszana

2. Państwo w gospodarce

3. teoria zachowań konsumenta

4. teoria zachowań producentów

5. rynki czynników wytwórczych - rynek pracy

Ekonomia jest nauką o procesach gospodarczych, działalności gospodarczej ludzi. Istotnym uwarunkowaniem tej działalności jest ograniczoność zasobów gospodarczych. Zasoby te obejmują zasoby ludzkie, zasoby naturalne oraz zasoby będące wynikiem wcześniejszej działalności człowieka. Ekonomia pokazuje w jaki sposób ludzie, działając w różnych warunkach społeczno-gospodarczych, korzystają z tych ograniczonych zasobów, jak ich używają do prowadzenia działalności gospodarczej, jak je rozdzielają między różne, konkurencyjne wobec siebie zastosowania, a także czym się kierują dokonując tego typu wyborów. Pokazuje również czy wykorzystanie ograniczonych zasobów jest efektywne, czy nie i analizuje czynniki od których to zależy. Ekonomia pełni szereg funkcji, z których najważniejsze to: poznawcza i aplikacyjna. Funkcja poznawcza ekonomii polega na tym, że dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz o ich przyczynach i skutkach. Analizując zjawiska i procesy gospodarcze oraz interpretując je, ekonomia odsłania panujące w danej gospodarce mechanizmy rozwiązywania podstawowych problemów społeczno-gospodarczych, w tym problemów typu: co, jak i dla kogo produkować. Z kolei funkcja aplikacyjna ekonomii polega głównie na tym, że jej ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa (w tym rządu), związków zawodowych itd. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych.

Ekonomia bada procesy produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji środków zaspokajania ludzkich potrzeb. Potrzeby te są różnorodne, poczynając od tzw. biologicznych (np. potrzeba zaspokajania głodu, pragnienia czy też ochrony przed zimnem), a kończąc na kulturalnych (np. potrzeba kontaktów między ludźmi, potrzeba informacji, wiedzy, rozrywki). Potrzeby ludzkie mają charakter społeczny, gdyż potrzeby poszczególnych ludzi (potrzeby indywidualne) oraz zbiorowości ludzkich (potrzeby zbiorowe) kształtują się pod wpływem warunków współżycia ludzi w społeczeństwie. Oczywiście zmieniają się one wraz z rozwojem społeczeństwa.

Podobnie jak potrzeby również środki zaspokajania ludzkich potrzeb mają różnorodny charakter. Najogólniej można je podzielić na: materialne i niematerialne. Środki materialne obejmują naturalne zasoby przyrody oraz rzeczy będące wynikiem działalności człowieka. Środki niematerialne to np. przekazywanie wiedzy i informacji, dostarczanie rozrywek oraz porady lekarskie i prawne. Są one często określane mianem usług niematerialnych. Ich rola systematycznie wzrasta. Oczywiste jest, że świadczenie tych usług wymaga używania różnych środków materialnych, np. budynków czy narzędzi.

Ograniczoność zasobów jest podstawową przyczyną konieczności racjonalnego gospodarowania. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych (optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod (sposobów) realizacji tych celów. Aby tego rodzaju wybory mogły mieć miejsce, muszą istnieć różne, konkurencyjne wobec siebie (alternatywne) rozwiązania czy też warianty poszczególnych decyzji, a ponadto musimy dysponować odpowiednimi kryteriami wyboru. Po stwierdzeniu, jakie rozwiązania (warianty decyzji) mogą być brane pod uwagę i porównaniu ich możemy, stosując określone kryteria, wybrać rozwiązanie najbardziej korzystne (optymalne). Bardzo duże znaczenie mają, oczywiście, stosowane w praktyce kryteria wyboru. Decyzja najbardziej korzystna w sensie ekonomicznym może być niezbyt korzystna w sensie społecznym czy politycznym (i odwrotnie). Na przykład spośród kilku znanych metod produkcji danego wyrobu największą produkcję i największe zyski może zapewnić metoda, która powoduje największe zatrucie środowiska naturalnego. Ponadto to, co jest najbardziej opłacalne dziś, może się okazać zupełnie nieopłacalne za lat dziesięć. Istotne znaczenie ma więc też tzw. horyzont czasu decyzji.

Ekonomia zajmuje się zwłaszcza tymi środkami zaspokajania potrzeb ludzi, które otrzymywane są w drodze wydobywania, przetwarzania i przemieszczania zasobów przyrody. Działalność ludzką polegającą na wytwarzaniu różnych środków niezbędnych do zaspokojenia potrzeb ludzkich określamy mianem produkcji, a otrzymane na skutek takiej działalności dobra - produktami. Oprócz produktów istnieją też tzw. dobra wolne, nie będące wynikiem produkcji, a więc występujące w przyrodzie w postaci nadającej się do zaspokojenia określonej potrzeby ludzkiej (np. powietrze niezbędne do oddychania). W praktyce zasoby tego typu dóbr wyczerpują się, zachodzi więc potrzeba racjonalnego ich wykorzystywania i szerszego zainteresowania się nimi ze strony nauk ekonomicznych.

Produkcja jest możliwa dzięki wykorzystaniu czynników produkcji. Wyodrębnia się zazwyczaj trzy podstawowe czynniki produkcji: pracę, ziemię i kapitał.

Praca jest to zespół świadomych i celowych czynności człowieka, dzięki którym oddziałuje on na otaczającą go przyrodę i przekształca ją. Pracując człowiek zmienia nie tylko swoje otoczenie, lecz także siebie, wzbogaca swój intelekt, gromadzi doświadczenia, modyfikuje swój sposób widzenia świata, doznania i odczucia, poszerza skalę swoich potrzeb. Produkcja i praca mają charakter społeczny. Ludzie, którzy coś produkują, nie pracują w odosobnieniu. Ich praca łączy się i zazębia. Proces uspołecznienia produkcji wyraża się również w tym, że dany produkt jest efektem pracy coraz większej liczby ludzi.

Ziemia obejmuje szeroko rozumiane zasoby naturalne, czyli ziemię w ścisłym tego słowa znaczeniu (ziemię uprawną, grunty pod zabudowę, tereny rekreacyjne), oraz wszelkie zawarte w niej bogactwa naturalne, drogi, lasy, wody itd.

Kapitał obejmuje potrzebne do prowadzenia działalności gospodarczej budynki, maszyny, urządzenia, środki transportu, narzędzia, surowce i zapasy produktów (które możemy określić jako kapitał fizyczny) oraz różnego typu środki finansowe, np. środki pieniężne i papiery wartościowe, takie jak akcje czy obligacje (kapitał finansowy).

WYKŁAD II - 28.10.2000 roku

Bardzo ważną cechą rzeczywistych gospodarek jest ograniczoność zasobów. Niektórzy ekonomiści mówią w związku z tym o prawie ograniczoności zasobów. W danym momencie zawsze w skali kraju czy świata jest skończona liczba zasobów ludzkich, ziemi i innych zasobów naturalnych oraz wytworzonych wcześniej produktów. Skończona jest również liczba znanych nam technicznych metod produkcji, tzn. różnych kombinacji czynników produkcji. Z ograniczoności zasobów wynikają ograniczone możliwości produkcyjne gospodarki, co w połączeniu ze stale rosnącymi potrzebami zmusza do dokonywania określonych wyborów spośród wytwarzanych dóbr. Może to być np. wybór między dobrami przeznaczonymi na bieżącą konsumpcję (dobrami konsumpcyjnymi) a dobrami przeznaczonymi na powiększenie zdolności wytwórczych gospodarki (dobrami inwestycyjnymi), dzięki którym możliwa jest produkcja dóbr konsumpcyjnych w przyszłości. Zmniejszenie produkcji dóbr przeznaczonych na bieżącą konsumpcję i skierowanie większych zasobów na produkcję dóbr inwestycyjnych umożliwia zwiększenie konsumpcji w przyszłości. Może to być też wybór między różnymi dobrami konsumpcyjnymi, między różnymi dobrami inwestycyjnymi itd.

Krzywa możliwości produkcyjnych

informuje o możliwościach produkcyjnych w ramach istniejących zasobów ludzkich, rzeczowych i kapitałowych. Im dalej leży krzywa od początku układu współrzędnych, tym lepsza sytuacja dla danego kraju (większe możliwości produkcyjne). Wszystkie punkty leżące powyżej krzywej możliwości produkcyjnych odzwierciedlają kombinacje nieosiągalne (z wyjątkiem sytuacji kiedy dokonuje się importu określonych zasobów).

Wszystkie punkty leżące poniżej krzywej możliwości produkcyjnych przedstawiają kombinacje osiągalne, ale nieefektywne.

Załóżmy, że w danym kraju chcemy wytwarzać tylko dwa dobra: chleb i maszyny (potrzebne do produkcji chleba). Teoretycznie wszystkie będące w naszej dyspozycji zasoby możemy skierować na produkcję chleba lub na produkcję maszyn. Możemy też produkować obydwa te dobra równocześnie. W pierwszym przypadku otrzymujemy dwa skrajne warianty wykorzystania zasobów. Oznaczmy je literami A i J. Wyznaczają one maksymalne ilości chleba lub maszyn, możliwe do uzyskania w danych warunkach (tzn. przy danym poziomie techniki i organizacji produkcji oraz przy danych umiejętnościach ludzi). Załóżmy, że w skali roku wynoszą one: 1400 tys, ton chleba (w wariancie A) lub 500 tys. sztuk maszyn (w wariancie J). W drugim przypadku otrzymujemy pewną liczbę pośrednich wariantów wykorzystania zasobów. Oznaczmy je literami od B do I. Wyznaczają one różne ilościowe stosunki produkcji chleba i maszyn równocześnie.

Po połączeniu wyznaczonych na rys. 1.1 punktów otrzymujemy tzw. krzywą transformacji, zwaną też granicą możliwości produkcyjnych. Przemieszczając zasoby z produkcji chleba do produkcji maszyn (lub odwrotnie) dokonujemy swoistej transformacji jednego dobra w drugie, stąd krzywa transformacji. Równocześnie krzywa ta łączy punkty leżące na obrzeżu całej mapy punktów reprezentujących różne możliwe warianty wykorzystania zasobów gospodarczych. Znajdują się na niej więc tylko warianty ekonomicznie efektywne. Są one efektywne w tym sensie, że są wobec siebie konkurencyjne, gdyż w każdym przypadku mniejsza ilość jednego dobra jest równoważona większą ilością drugiego dobra. Na przykład przy przejściu z punktu F do punktu G zmniejszeniu produkcji chleba towarzyszy zwiększenie produkcji maszyn. W porównaniu z wariantem F wariant G (podobnie jak inne warianty położone na krzywej) jest więc efektywny. Natomiast nieefektywny jest wariant K, który w porównaniu z wariantem F oznacza mniejszą produkcję zarówno chleba jak i maszyn, a tym samym niepełne wykorzystanie istniejących zasobów gospodarczych. Z kolei wariant L, który w porównaniu z wariantem F wydaje się bardziej atrakcyjny, jest - przy danych zasobach oraz przy danym poziomie wiedzy i techniki - po prostu nieosiągalny. Nie można bowiem w tych warunkach zwiększyć produkcji maszyn nie zmniejszając równocześnie produkcji chleba.

Sprawdzianem efektywności produkcji w sensie ekonomicznym jest zatem w danych warunkach to, czy znajdujemy się na granicy (krawędzi) możliwości wytwórczych. Będąc na tej granicy wykorzystujemy bowiem w pełni zasoby gospodarcze; równocześnie nie jest możliwe zwiększenie produkcji jakiegoś dobra bez zmniejszenia produkcji innego dobra. Jeśli taka możliwość istnieje, to jest to sygnał, że znajdujemy się poniżej granicy możliwości wytwórczych gospodarki i nie wykorzystujemy w pełni wszystkich zasobów. Punktom K i L na rys. 1.1 odpowiadają więc inne niż zaznaczona krzywe transformacji. Wynika stąd, że położenie krzywej transformacji może być różne. Zależy ono od ilości zasobów oraz od efektywności ich wykorzystania, która z kolei uzależniona jest od takich czynników jak: wiedza i umiejętności ludzi, dyscyplina pracy, poziom techniki i organizacji produkcji. Im są one wyższe, tym granica możliwości wytwórczych bardziej oddala się od początku układu współrzędnych. Gospodarki dwu krajów o zbliżonych zasobach gospodarczych mogą się znajdować na zupełnie innych krzywych transformacji. To co dla jednej gospodarki jest osiągalne bez trudu, może być w danym czasie zupełnie nieosiągalne dla drugiej.

Koszt alternatywny

Zauważmy, że w naszym przykładzie zwiększeniu produkcji maszyn towarzyszy zmniejszenie produkcji chleba. Decydując się na większą ilość maszyn rezygnujemy tym samym z pewnej ilości chleba. Podobnie jest ze wszelkimi decyzjami związanymi z wyborem w warunkach ograniczoności zasobów. Dla każdej decyzji istnieje więc w tych warunkach jakaś decyzja alternatywna. Wybierając coś, rezygnujemy z czegoś innego. Kupując pewne produkty, nie kupujemy innych. Lokując pieniądze w jeden rodzaj działalności, rezygnujemy z ewentualnego dochodu z innych lokat. Z każdym tego typu wyborem wiąże się jakiś koszt. Ten koszt można wyrazić w wartości najbardziej cennego alternatywnego wariantu wykorzystania zasobów. Tak pojmowany koszt nazywamy kosztem alternatywnym.

Prawo malejących przychodów

Prawo malejących przychodów - prawo to nie wyraża zależności między dwoma dobrami przy danych nakładach, ale między dwoma rodzajami nakładów jednym stałym jak np. ziemia i jednym zmiennym np. praca. Jeśli np. przyjmiemy, że mamy do dyspozycji 100 ha ziemi oraz 50 pracowników, których stopniowo będziemy zatrudniać dla zwiększenia produkcji. Wg reguł prawdopodobieństwa wielkości produkcji i jej przyrostów np. zbóż przy niezmiennym uzbrojeniu technicznym pracowników (ceteris paribus) będą się zmniejszać wraz ze wzrostem zatrudnienia.

lp	Ilość ha	Ilość pracow ników	Produkcja zbóż w tonach		Przyrost produkcji w tonach
							ogółem	na 1 prac.
1	100	0	0	0	0
2	100	10	200	20	200
3	100	20	300	15	100
4	100	30	360	12	60
5	100	40	380	9,5	20
6	100	50	390	7,8	10

Okazuje się, że dodawanie kolejnych jednakowych ilości jednostek tzw. nakładu zmiennego (pracy) do pewnej stałej ilości innego czynnika powoduje od pewnego momentu zmniejszanie się przyrostu produkcji z każdej kolejno dodawanej jednostki nakładu zmiennego. Dodatkowa produkcja wywołana przez kolejną jednostkę nakładu zmiennego przy pozostałych nakładach stałych określana jest również nazwą produktu krańcowego, zaś spadek wielkości tego produktu przy angażowaniu kolejnych jednostek nakładu zmiennego nazywany jest prawem malejących produktów krańcowych.

Prawo malejących przychodów czyli malejących produktów krańcowych jest wielkością zarówno techniczną jak i ekonomiczną, nie ma jednak charakteru powszechnego ponieważ są od niego liczne odstąpienia i wyjątki.

Działanie tego prawa przejawia się często dopiero wtedy, gdy nakład czynnika zmiennego jest zwiększony skokowo, czyli o wiele jednostek.

Rynek

jest to całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunki w jakich on przebiega.

Całokształt transakcji można klasyfikować według różnych kryteriów podziału:

• według przedmiotu obrotu możemy wyróżnić rynek produktów i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału);

• według zasięgu geograficznego możemy rozróżnić rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, światowy;

• w zależności od sytuacji rynkowej możemy mówić o rynku sprzedawcy i rynku nabywcy; ten pierwszy charakteryzuje się długotrwałą przewagą popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w bardzo korzystnej sytuacji przetargowej, natomiast rynek nabywcy charakteryzuje się nadwyżką podaży nad popytem, co daje uprzywilejowaną pozycję nabywcy;

• w zależności od stopnia jednorodności przedmiotu transakcji możemy wyróżnić rynek homogeniczny (jednorodny), np. rynek ropy, rynek pszenicy, oraz rynek heterogeniczny, np. rynek pracy - występują na nim różne zawody, wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji, nie konkurujące ze sobą, wówczas mówimy o segmentacji rynku;

• w zależności od stopnia wyrównywania się ceny wyróżniamy rynek doskonały i niedoskonały.

Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem następujących warunków:

• rozproszenie po stronie popytu i podaży - każdy z podmiotów dysponuje jednakową siłą ekonomiczną i jest ich bardzo dużo, w rezultacie żaden z podmiotów nie może wpływać na kształtowanie się cen. Decyzje poszczególnych podmiotów są oparte na cenie danej z zewnątrz, z rynku; cena jest dla nich parametrem

• brak barier wejścia na rynek - wszystkie zasoby są w pełni mobilne. Istnieje zatem możliwość wejścia na dany rynek oraz wyjścia z niego, jak również łatwość zmiany . zastosowania zasobów

• przejrzystość (transparencja) - sprzedający oraz kupujący dysponują pełnymi informacjami o towarach i warunkach zawierania transakcji, w tym zwłaszcza o cenach

• jednorodność dóbr - dobra o tym samym przeznaczeniu mają jednakowe cechy fizyczne i są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego, jaki producent je wytworzył.

Rynek monopolistyczny. Przy najwyższym stopniu monopolizacji oznacza to sytuację, w której występuje jedno przedsiębiorstwo mające wyłączność produkcji i zbytu jakiegoś towaru. Przedsiębiorstwo monopolistyczne kontroluje więc w pełni sytuację rynkową, ma możliwość ustalania rozmiarów podaży i cen; w tej sytuacji cena nie jest dla niego parametrem branym z rynku, to ono jest dawcą ceny. Jednakże nawet taka uprzywilejowana pozycja nie oznacza zupełnej dowolności czy też braku ograniczeń przy ustalaniu ceny. Monopolistyczny dawca ceny musi w swojej polityce cen uwzględniać uwarunkowania popytowe i podażowe.

Popyt

to ilość dobra jaką nabywcy są gotowi zakupić przy różnym poziomie ceny. Jest to popyt efektywny, tzn. taki, przy którym chęć nabycia towaru poparta jest posiadaniem odpowiedniego ekwiwalentu. Wyróżniamy jeszcze popyt potencjalny, który oznacza pragnienie nabycia określonego dobra nie poparte możliwościami dochodowymi. W przypadku poprawy sytuacji dochodowej nabywcy popyt potencjalny może się przekształcić w popyt efektywny.

Wzrost ceny powoduje spadek popytu, spadek ceny powoduje wzrost popytu. Możemy to przedstawić graficznie.

Wzrost ceny z c₁ do c₂ powoduje spadek popytu z Q₁ do Q₂, i odwrotnie, spadek ceny z c₂ do c₁ powoduje wzrost popytu z Q₂ do Q₁. Poruszanie się po krzywej popytu w górę lub w dół jest graficznym odzwierciedleniem reakcji popytu na zmianę ceny. Siłę tej reakcji możemy mierzyć.

Zmiana ceny powoduje efekt substytucyjny i dochodowy.

Jeśli chcemy uchwycić związki między zmianami popytu a zmianami tylko jednego z czynników, stosujemy klauzulę ceteris paribus. Oznacza to następujące postępowanie badawcze: jeśli jakaś wielkość jest określona przez kilka czynników i chcemy uchwycić związki między zmianami tej wielkości a zmianami jednego z nich, przyjmujemy, że inne czynniki nie zmieniają się. Jeśli chcemy zbadać zależność między popytem (PP) a ceną (c), zakładamy, że czynniki pozacenowe nie zmieniają się.

Ceteris paribus - łacińskie wyrażenie określające „przy założeniu, ze wszystkie pozostałe warunki pozostaną bez zmiany”

Determinanty popytu:

- są to czynniki wpływające na zmniejszenie lub zwiększenie popytu:

• ceny innych dóbr - Dobra substytucyjne - to dobra zastępujące się w zaspokajaniu określonej potrzeby. Dlatego wzrost ceny jednego z substytutów podnosi popyt na drugi, który w tej sytuacji staje się relatywnie tańszy. Na przykład wzrost ceny masła spowoduje wzrost popytu na margarynę. Dobra komplementarne - to dobra uzupełniające się w zaspokajaniu określonej potrzeby. Wzrost ceny danego dobra, powodujący spadek popytu na to dobro, powoduje spadek popytu na dobro komplementarne. Na przykład wzrost cen samochodów spowoduje spadek popytu na benzynę.

• 
  dochody nabywców - czyli przesunięcie krzywej popytu z położenia Pp₁ do położenia Pp₂ powoduje, że przy tej samej cenie co popyt zwiększa się z Q₁ do Q₂, i odwrotnie, spadek dochodu - co znajduje graficzny wyraz w przesunięciu krzywej popytu z położenia Pp₁, do położenia Pp₃ - powoduje spadek popytu z Q₁, do Q₃. Siłę tej reakcji możemy mierzyć. Od tej prawidłowości są wyjątki - popyt może reagować na zmiany dochodu w sposób paradoksalny, tzn. wzrost dochodu może powodować spadek popytu. Dotyczy to szczególnie dóbr podrzędnych, mających substytuty lepszej jakości.

• gusty i preferencje nabywców. Dokonując wyboru spośród towarów oferowanych do sprzedaży nabywca daje wyraz swoim upodobaniom, swoim preferencjom. Mówimy, że nabywca ma swobodę wyboru. Zachowania rynkowe jednych osób są zależne od zachowań rynkowych innych osób (efekt owczego pędu, efekt snobizmu), są one również kształtowane przez działania producentów, czyli reklamę i inne środki popierania sprzedaży.

• Liczba ludności i jej struktura według płci oraz wieku to następny czynnik określający wielkość i strukturę popytu. Na przykład starzejące się społeczeństwo charakteryzuje się wzrostem skłonności do oszczędzania, co wpływa na spadek popytu konsumpcyjnego.

Determinanty wzrostu popytu: wzrost cen dóbr substytucyjnych, spadek cen dóbr komplementarnych (dóbr uzupełniających się), wzrost dochodów nabywców (nie zawsze), wzrost liczby nabywców, wzrost atrakcyjności danego dobra dla klienta.

Wzrost popytu polega na wzroście wielkości popytu przy każdej cenie i graficznie wyraża się przesunięciem krzywej popytu w prawo na zewnątrz. W tej sytuacji konsumenci pragną kupić więcej dobra przy każdej cenie. Są skłonni płacić większą cenę (Pp₁).

Determinanty spadku popytu: spadek cen dóbr substytucyjnych, wzrost cen dóbr komplementarnych (dóbr uzupełniających się), spadek liczby nabywców, spadek atrakcyjności danego dobra dla klienta.

Spadek popytu polega na spadku wielkości popytu przy każdej cenie i graficznie wyraża się przesunięciem krzywej popytu w lewo do wewnątrz.

Efekt substytucyjny zmiany ceny:

Wzrost ceny jednego dobra narusza dotychczasową strukturę cen, czyni to dobro droższym. Skłania to nabywcę do rezygnacji z dobra droższego i zastępowania go (substytucji) innym dobrem, tańszym.

Efekt dochodowy zmiany ceny:

Wzrost ceny dobra wpływa na możliwości nabywcze konsumenta, obniża jego dochód realny. Konsument może teraz nabyć mniej dóbr. Siła tego efektu zależy od udziału dobra, którego cena wzrosła, w ogólnych wydatkach konsumenta. Analogiczne efekty, tylko skierowane w drugą stronę, występują przy spadku ceny.

Pozacenowe determinanty popytu

Cena nie jest jedyną zmienną określającą rozmiary popytu na dany produkt. Są one determinowane też czynnikami, które określiliśmy wyżej jako pozacenowe. Wzrost dochodu powoduje wzrost popytu, a spadek dochodu powoduje spadek popytu. Możemy to przedstawić graficznie przez przesunięcie krzywej popytu w prawo lub w lewo (rys. 4.3).

Oddziaływanie czynników pozacenowych interpretujemy graficznie przez przesunięcie krzywej popytu w prawo lub w lewo (tak jak to przedstawiono w przypadku relacji między zmianami dochodu i popytu).

Nietypowe krzywe popytu

1. Popyt może nie reagować na zmianę ceny, mówimy wówczas, że jest doskonale nieelastyczny albo sztywny (patrz rys. 4.2a). Dotyczy to dóbr, które zaspokajają niezbędne potrzeby i nie mają substytutów: trumny, sól, niektóre lekarstwa.

2. Popyt reaguje na zmianę ceny krańcowo elastycznie - jest doskonale elastyczny (rys. 4.2b). Jest to teoretyczna sytuacja rynku doskonałego. Przy cenie c₁ wyznaczonej przez rynek poszczególne przedsiębiorstwo może zrealizować (sprzedać) całą swoją produkcję. Przy cenie wyższej, np. c₂ przedsiębiorstwo nie realizuje ani jednej jednostki.

3. Zmiany popytu i zmiany ceny mogą być jednokierunkowe, gdy wzrost ceny powoduje wzrost popytu, a spadek ceny spadek popytu. Popyt zachowuje się więc nietypowo, paradoksalnie (rys. 4.2c). Wyróżniamy tu trzy przypadki: paradoks Veblena, paradoks Giffena oraz paradoks spekulacyjny. Paradoks Veblena dotyczy popytu na dobra prestiżowe, których konsumpcja zaspokaja potrzebę demonstracji statusu materialnego nabywcy. Ten efekt demonstracji rośnie wraz z ceną nabywanych dóbr. Powoduje to wzrost popytu wraz ze wzrostem ceny tych dóbr. Paradoks Giffena dotyczy dóbr podrzędnych, których udział w ogólnych wydatkach jest wysoki. Wzrost cen tych dóbr powoduje spadek dochodów realnych; implikuje to wzrost popytu na te dobra, gdyż mimo wzrostu ceny dalej są one relatywnie tańsze, co przy spadku dochodów realnych ma jeszcze większe znaczenie. Paradoks Giffena oznacza, że efekt dochodowy jest silniejszy od efektu substytucyjnego. Nabywcy nie zastępują tych dóbr innymi, gdyż mimo wzrostu cen dalej pozostają one relatywnie tańsze. Paradoks spekulacyjny wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości. Jeśli panuje przekonanie, że cena w przyszłości nadal będzie rosła, to popyt rośnie mimo wzrostu ceny. Dotyczy to także spadku cen; przekonanie, że również w przyszłości ceny będą spadały, wpływa na spadek bieżącego popytu mimo spadku ceny.

Rynek A Rynek B

popyt nieelastyczny popyt elastyczny

Popyt na rynku B jest bardziej elastyczny od popytu na rynku A.

Podaż

Podaż danego dobra jest to ilość tego dobra zaoferowana przez producentów do sprzedaży po danej cenie w określonym czasie.

Podaż i cena zmieniają się w jednakowym kierunku. Wzrost ceny powoduje ceteris paribus wzrost podaży, spadek ceny - zmniejszenie podaży. Możemy to przedstawić graficznie (rys. 4.4).

Wzrost ceny z c₁ do c₂ powoduje wzrost podaży z Q₁ do Q₂, i odwrotnie, spadek ceny z c₂ do c₁ powoduje spadek podaży z Q₂ do Q₁. Dzieje się tak dlatego, że wzrost ceny powoduje ceteris paribus wzrost opłacalności produkcji, co motywuje producenta do zwiększania rozmiarów podaży. Odwrotnie oddziałuje spadek ceny. Poruszanie się po krzywej podaży w górę lub w dół jest graficznym odzwierciedleniem reakcji podaży na zmianę ceny.

Determinanty podaży

To czynniki wpływające na koszty produkcji. Oddziaływują one na podaż i położenie krzywej podaży.

1. 
   koszty wytwarzania - Zmiana kosztów produkcji powoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo lub w prawo - ma wpływ na jej położenie. Przesunięcie krzywej podaży z położenia Pd₁, do położenia Pd₂, czyli spadek podaży z Q₁ do Q₂, odpowiada wzrostowi kosztów produkcji, gdyż wzrost kosztów produkcji przy danej cenie produktu oznacza spadek rentowności (opłacalności) tej produkcji, co skłania producentów do jej ograniczenia. Przesunięcie krzywej podaży z położenia Pd₁ do położenia Pd₃, czyli wzrost rozmiarów podaży z Q₁ do Q₃, odpowiada z kolei spadkowi kosztów wytwarzania. Spadek kosztów produkcji przy danej cenie produktu oznacza wzrost rentowności (opłacalności) tej produkcji, co skłania producentów do zwiększenia jej rozmiarów z Q₁, do Q₃.

2. zmiany produktywności wywołane zmianą technologii produkcji (rozwój techniki),

3. zmiany opłacalności produkcji dóbr substytucyjnych,

4. zmiany dostępności (rzadkości) różnych zasobów produkcyjnych.

Wzrost podaży - jest to wzrost ilości, którą producenci są skłonni i są w stanie zaoferować przy każdej danej cenie i graficznie wyraża się przesunięciem krzywej podaży w prawo na zewnątrz (Pd₁).

Spadek podaży - jest to spadek ilości, którą producenci są skłonni i są w stanie zaoferować przy danej cenie i graficznie wyraża się przesunięciem krzywej podaży w lewo do wewnątrz (Pd₂).

Cena równowagi rynkowej

Gra popytu i podaży to istota mechanizmu rynkowego. W wyniku tej gry kształtuje się cena. Oddziałuje ona zwrotnie na kształtowanie się popytu i podaży, jest głównym czynnikiem współokreślającym te wielkości. Cena jest sygnałem rynku kierowanym w stronę producentów i nabywców oraz skłaniającym ich do podjęcia odpowiednich decyzji, jej kształtowanie się jest instrumentem przywracania równowagi.

Załóżmy, że cena jest wyższa od ceny równowagi. Pojawi się wtedy nadwyżka dobra, co oznacza, że popyt będzie mniejszy od podaży. Będzie to sytuacja korzystna dla nabywcy. Konkurencja między sprzedającymi doprowadzi do spadku ceny, co spowoduje wzrost popytu i spadek podaży. Odwrotnie przedstawiać się będzie sytuacja przy cenie niższej od ceny równowagi. Niska cena zachęci nabywców do zwiększenia popytu przy równoczesnym ograniczaniu podaży przez producentów. Pojawi się niedobór dobra, co oznacza, że popyt będzie większy od podaży. Konkurencja między kupującymi, doprowadzi do wzrostu ceny, który spowoduje spadek popytu i wzrost podaży. W rezultacie tych procesów ustala się cena, usuwająca z rynku nadmiar produktów lub likwidująca ich niedobór - cena równowagi rynkowej. Możemy to przedstawić graficznie (rys. 4.7).

Punkt przecięcia się krzywej popytu z krzywą podaży wyznacza cenę równowagi rynkowej (c_r), przy której wielkość popytu jest równa wielkości podaży. Cena wyższa od ceny równowagi (c₁) oznacza przewagę podaży nad popytem, czyli nadwyżkę dobra. Odwrotnie, cena (c₂) niższa od ceny równowagi oznacza przewagę popytu nad podażą, czyli niedobór dobra. Jedynie przy cenie równowagi rynkowej (c_r) te dwie wielkości są równe.

Nadwyżka rynkowa - jest ilością o którą wielkość podaży przewyższa wielkość popytu przy danym poziomie ceny.

Producenci, którzy nie są w stanie sprzedać swoich dóbr, będą musieli konkurować ze sobą oferując towar po niższej cenie. Proces konkurencji będzie spychał cenę w dół. Ilość dobra, którą konsumenci będą skłonni kupić będzie rosnąć podczas, gdy ilość towaru, który producenci będą chcieli sprzedać zmniejszy się. Wynikiem tego będzie kurczenie się nadwyżki, aż do momentu, w którym zostanie ona całkowicie wyeliminowana (P_r).

Punkt P_r wyznaczy cenę równowagi, przy której producenci będą sprzedawać wszystko, co chcieliby sprzedać. Nie będą mieli żadnego powodu, by obniżać cenę i podobnie konsumenci będą kupować to, co będą chcieli. Punkt przy którym chęć nabywców i sprzedawców zrówna się będzie nazywany punktem równowagi.

Ta cena równowagi oznacza, że przy tej cenie rozmiary zapotrzebowania są równe ilościom oferowanym. Przy cenie równowagi wielkości żądane przez kupujących i sprzedających także są sobie równe, stanowią one ilość równowagi. Wielkość równowagi osiągnięta jest, gdy wielkość popytu zrówna się z wielkością podaży.

Niedobór rynkowy - jest to ilość, o którą wielkość popytu przekracza wielkość podaży przy danej cenie.

Przesunięcia krzywej popytu a cena równowagi Przyjmijmy, że wskutek wzrostu dochodów nabywców krzywa popytu na dany produkt przesuwa się (rys.) z położenia P_p1 do położenia P_p2. Utrzymywanie dotychczasowej ceny c_r1, spowoduje wystąpienie przewagi popytu nad podażą. Musi to doprowadzić do ukształtowania się nowej, wyższej ceny równowagi c_r2, która równoważy popyt z podażą przy ilości produktu Q₂. Spadek dochodów spowoduje przesunięcie krzywej popytu z położenia P_p1 do położenia P_p3. Utrzymywanie się dotychczasowej ceny równowagi c_rl spowoduje teraz wystąpienie przewagi podaży nad popytem. W tej sytuacji musi dojść do ukształtowania się nowej niższej ceny równowagi c_r3, równoważącej popyt z podażą przy ilości Q₃.

Przesunięcia krzywej podaży a cena równowagi Przyjmijmy, że wskutek wzrostu kosztów wytwarzania krzywa podaży danego produktu przesuwa się (rys. 4.9) z położenia P_d1 do położenia P_d2. Utrzymywanie dotychczasowej ceny równowagi c_r1 doprowadziłoby do pojawienia się przewagi popytu nad podażą. Efektem tego jest ukształtowanie się nowej, wyższej ceny równowagi rynkowej c_r2, zrównującej popyt z podażą przy ilości Q₂. Spadek kosztów wytwarzania, znajdujący graficzne odzwierciedlenie w przesunięciu się krzywej podaży z położenia P_d1 do położenia P_d3, uruchomi procesy kształtujące nową cenę równowagi na poziomie c_r3, zrównującą popyt z podażą przy ilości Q₃.

Równoczesne przesunięcia krzywych popytu i podaży a cena równowagi

Przesunięcia krzywych popytu i podaży mogą przebiegać równocześnie. Możemy, zgodnie z zasadami kombinatoryki, wymienić kilka wariantów:

1. obie krzywe przesuwają się w prawo,

2. obie krzywe przesuwają się w lewo,

3. krzywa popytu przesuwa się w prawo, a krzywa podaży w lewo,

4. krzywa popytu przesuwa się w lewo, a krzywa podaży w prawo.

Rozpatrzmy kombinację, gdy krzywa popytu przesuwa się w lewo, a krzywa podaży w prawo. Przecięcie krzywej popytu P_p1 z krzywą podaży P_d1 wyznacza cenę równowagi rynkowej c_r1, równoważącą popyt z podażą przy ilości Q₁. Przesunięcie krzywej podaży z położenia P_d1 do położenia P_d2 spowodowane np. spadkiem kosztów wytwarzania, powoduje spadek ceny równowagi rynkowej do c_r2, równoważącej popyt z podażą przy ilości Q₂. Na ten ruch krzywej podaży nakłada się ruch krzywej popytu z położenia P_p1, do położenia P_p2, spowodowany np. spadkiem dochodów. Przy cenie c_r2 powstanie niedopasowanie popytu i podaży charakteryzujące się przewagą podaży nad popytem. Doprowadza to do obniżki ceny i ukształtowania się ceny równowagi rynkowej c_r3 (przecięcie krzywej popytu P_p2 z krzywą podaży P_d2), równoważącej popyt z podażą przy ilości Q₃.

WYKŁAD III - 18.11.2000 roku

Cenowa elastyczność popytu

gdzie:

E_CPP - współczynnik cenowej elastyczności popytu,

- względna % zmiana popytu,

- względna % zmiana ceny

Współczynnik cenowej elastyczności popytu może przybierać różne wartości.

popyt popyt

1. E_CPp = 0

Oznacza to, że zmiany ceny nie powodują żadnych zmian popytu. Popyt jest doskonale nieelastyczny, sztywny (rys. a.).

2. E_CPp = 1

Oznacza sytuację, w której względna zmiana popytu jest równa względnej zmianie ceny. Gdy np. wzrost o 10% ceny danego dobra spowoduje spadek popytu o 10% na dane dobro. Mówimy wtedy o elastyczności wzorcowej. Wydatki na dobro charakteryzujące się taką elastycznością popytu nie zmieniają się.

3. 0 < E_CPp < 1

wtedy względna zmiana popytu jest mniejsza od względnej zmiany ceny. Np. gdy wzrost ceny o 10% spowoduje spadek popytu o 5 %. Współczynnik wyniesie ½. Im bliżej zera tym mniejsza elastyczność.

4. E_CPp > 1

Wtedy względna zmiana popytu jest większa od względnej zmiany ceny, popyt jest wysoce elastyczny. Im dalej ta wielkość oddala się od 1, tym popyt jest bardziej elastyczny.

5. E_CPp = ∞

Popyt jest doskonale elastyczny (rys. b).

Mieszana cenowa elastyczność popytu

Popyt na dane dobro reaguje nie tylko na zmianę ceny tego dobra, lecz również na zmianę cen dóbr substytucyjnych lub komplementarnych. Reakcję popytu na dobro X na zmianę ceny dobra substytucyjnego lub komplementarnego (dobra Y) nazywamy mieszaną cenową elastycznością popytu. Jej miarą jest współczynnik mieszanej cenowej elastyczności popytu:

gdzie:

E_MCPp - współczynnik mieszanej cenowej elastyczności popytu,

- względna % zmiana popytu na dobro X

- względna % zmiana ceny dobra Y pozostającego do dobra X w stosunku substytucji lub komplementarności

Znak ujemny tego współczynnika informuje nas, że dobra X i Y są wobec siebie komplementarne. Znak dodatni świadczy o substytucyjności tych dóbr.

Dochodowa elastyczność popytu

ΔP_p = P_p2 - P_p1 ΔD = D₂ - D₁

P_p=
D =

gdzie:

E_DPP - współczynnik dochodowej elastyczności popytu,

- względna % zmiana popytu,

- względna % zmiana dochodu

Ponieważ zmiany dochodu i popytu są jednokierunkowe współczynnik E_DPp przyjmuje wartości dodatnie. Są jednak dobra, które charakteryzują się nietypową wręcz paradoksalną reakcją popytu na wzrost dochodu. Taką, że wzrost dochodu powoduje spadek popytu na nie. Współczynnik E_DPp na te dobra przyjmuje wartości ujemne. E_DPp jest mniejsze od zera i dotyczy to dóbr podrzędnych mających wyższe jakościowo substytuty.

1. E_DPp = 0

Zerowa wartość E_DPp dzieli dobra na dwie grupy: dobra normalne, gdy E_DPp > 0, dobra podrzędne gdy E_DPp < 0.

2. E_DPp = 1

Oznacza to, że względna zmiana dochodu jest równa względnej zmianie popytu np. gdy wzrost dochodu o 10% spowoduje wzrost popytu o 10%. Mówimy wtedy o elastyczności wzorcowej. Gdy E_DPp = 1 dobra dzielone są na dwie grupy: dobra wyższego rzędu dla E_DPp > 1, i dobra podstawowe dla E_DPp < 1.

3. 0 < E_DPp < 1

wtedy względna zmiana popytu jest mniejsza od względnej zmiany dochodu. Np. gdy wzrost dochodu o 10% spowoduje spadek popytu o 5 %. Współczynnik wyniesie ½. Im bliżej zera tym mniejsza elastyczność.

4. E_DPp > 1

Wtedy względna zmiana popytu jest większa od względnej zmiany dochodu, popyt jest wysoce elastyczny. Im dalej wartość E_DPp oddala się od 1, tym bardziej elastyczny jest popyt.

Pierwsza prawidłowość niemieckiego statystyka Ernesta Engla (1821-1896) dotyczy relacji między wzrostem dochodu a wydatkami na żywność. Badając budżety gospodarstw domowych Engel stwierdził, że wraz ze wzrostem dochodu spada udział wydatków na żywność. Oznacza to, że wydatki na żywność rosną w tempie wolniejszym od przyrostu dochodu, czyli względna zmiana popytu na żywność jest mniejsza od względnej zmiany dochodu. Współczynnik dochodowej elastyczności popytu na żywność zawarty jest w przedziale 0 < E_DPp < 1 (rys. 4.13a).

Druga prawidłowość Engla. Inaczej zachowują się wydatki na odzież i mieszkanie. Udział tych wydatków na ogół nie zmienia się wraz ze zmianą dochodu, czyli względny przyrost popytu i względny przyrost dochodu są równe. Współczynnik dochodowej elastyczności popytu jest więc zbliżony do jedności (E_DPp = 1) (rys. 4.13b).

Trzecia prawidłowość Engla: wydatki na samochody, meble, podróże, ochronę zdrowia, wypoczynek, biżuterię wzrastają w tempie szybszym od tempa wzrostu dochodu. Oznacza to, że względna zmiana popytu na te dobra jest większa od względnej zmiany dochodu, czyli współczynnik dochodowej elastyczności popytu na nie jest większy od jedności (E_DPp > 1) (rys 4.13c).

Z faktu, że udział wydatków na poszczególne grupy dóbr zmienia się wraz ze wzrostem dochodu wynika bardzo istotne spostrzeżenie: zmiana dochodu powoduje nie tylko zmianę poziomu, ale i struktury wydatków.

Cenowa elastyczność podaży

gdzie:

E_CPd - współczynnik cenowej elastyczności podaży,

- względna % zmiana podaży,

- względna % zmiana ceny

1. 
   E_CPd = 0 - oznacza, że podaż nie reaguje na zmianę ceny, jest doskonale nieelastyczna, sztywna (rys. 4.14a).

2. E_CPd = 1 - względna zmiana podaży jest równa względnej zmianie ceny (rys. 4.14b).

3. 0 < E_CPd < 1 - oznacza, że podaż jest małoelastyczna i elastyczność jest tym mniejsza im wartość współczynnika jest bliższa zeru (rys. 4.14c).

4. E_CPd > 1 - wtedy podaż jest wysoce elastyczna. Im bardziej współczynnik oddala się od jeden tym bardziej elastyczna jest podaż (rys. 4.14d).

5. E_CPd = ∞ - podaż staje się jest doskonale elastyczna, co oznacza, ze przy danej cenie podaż może przybierać różne rozmiary (rys. 4.14e).

Jest to sytuacja przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej przy dodatkowym założeniu, że koszty krańcowe są stałe. Przy takim kształtowaniu się kosztów krańcowych nie ma określonego, maksymalizującego zysk, poziomu produkcji przedsiębiorstwa. Jeśli dana cena (równa utargowi krańcowemu) przewyższa koszty krańcowe (U_k > K_k), przedsiębiorstwo powinno zwiększać w nieskończoność produkcję (rys. 4.14e).

WYKŁAD IV - 02.12.2000 roku

Podstawy teorii wyboru konsumenta

Celem działalności gospodarstwa domowego jest maksymalizacja użyteczności (satysfakcji) czerpanej ze spożycia koszyka dóbr (które może ono nabyć przy danym dochodzie nominalnym i danych cenach) oraz z czasu wolnego.

Optymalizacja funkcji celu wymaga podejmowania wielorakich decyzji. Gospodarstwo domowe dokonuje:

• wyboru struktury konsumpcji bieżącej

• wyboru ilości czasu pracy i czasu wolnego

• optymalizacji konsumpcji w czasie, czyli podejmuje decyzje o wielkości oszczędności.

Wybór struktury konsumpcji bieżącej. Przedmiotem wyboru konsumenta są rozliczne dobra. Dokonując wyboru konsument daje wyraz swoim gustom lub preferencjom. Podejmuje on decyzje w ramach zakreślonych przez czynniki ograniczające. Są to przede wszystkim osiągane przez niego dochody i ceny wybieranych dóbr. Przy tych ograniczeniach konsument dokonuje takich wyborów, które zapewnią mu maksymalizację użyteczności całkowitej, czyli maksymalizację sumy satysfakcji (zadowolenia) czerpanej ze spożycia określonej (przez te wybory) struktury dóbr. Preferencje konsumenta określają kolejność, w jakiej konsument uszeregował poszczególne kombinacje dóbr. Kombinacje dóbr są:

• porównywalne;

• porównywalne w sposób logicznie zgodny, czyli przechodnie; oznacza to, że jeśli porównując kombinacje A i B wybieramy A, następnie porównując B i C wybieramy B, to porównując A i C wybierzemy A;

• konsument zawsze preferuje kombinację dóbr dostarczającą mu więcej satysfakcji, mówiąc prościej konsument zawsze woli więcej niż mniej.

Krzywa obojętności obrazuje różne kombinacje dwu dóbr dające ten sam poziom użyteczności całkowitej. Posuwając się wzdłuż krzywej konsument zastępuje (substytuuje) jedno dobro drugim, zachowując taki sam poziom zadowolenia ze spożycia tych różnych kombinacji dóbr. Kształt krzywej obojętności (wypukła w kierunku początku układu) wskazuje, że dodatkową ilość jednego dobra uzyskuje się kosztem coraz mniejszych ilości drugiego dobra.

Przy przejściu od punktu A₁ do punktu B₁ konsument w celu pozyskania określonego przyrostu dobra X jest skłonny zrezygnować z większej ilości dobra Y (odcinek GH) niż przy przejściu od punktu C₁ do punktu D₁ (odcinek LM). Wynika to stąd, że 0C > 0A, czyli większe nasycenie dobrem X sprawia, że konsument coraz mniej ceni sobie dalsze powiększanie konsumpcji tego dobra; za każdą dodatkową jednostkę dobra chce tracić coraz mniejsze ilości dobra Y (GH > LM).

Tę relację substytucyjności możemy mierzyć stosunkiem ilości dobra Y, którą konsument jest skłonny poświęcić w zamian za dodatkową jednostkę dobra X, co określamy mianem: krańcowa stopa substytucji (ilość jednego dobra z jakiej jest skłonny zrezygnować konsument, aby zwiększyć posiadanie drugiego dobra). Na rys. 5.3 stosunek ilości dobra Y, do ilości dobra X przy przechodzeniu z punktu A₁ do punktu B₁ jest wyraźnie większy niż stosunek ilości dobra Y, do ilości dobra X przy przechodzeniu z punktu C₁ do punktu D₁.

Konsument preferuje kombinację dóbr dostarczającą mu więcej satysfakcji. Można więc narysować całą „mapę” krzywych obojętności. Im krzywa obojętności położona jest dalej od początku układu, tym reprezentuje wyższy poziom użyteczności całkowitej (rys. 5.5).

Konsument woli znaleźć się na krzywej O₂ zamiast na krzywej O₁, na krzywej O₃ zamiast na krzywej O₂, itd. Mówi to nam, że kombinacje wyrażone przez krzywą obojętności O₂ są przez konsumenta cenione wyżej niż kombinacje wyrażone przez krzywą O₁, itd. Inaczej mówiąc, „mapa” krzywych obojętności jest wyrazem preferencji, porządku, w jakim konsument uszeregował poszczególne kombinacje dóbr.

Ograniczenia wyboru konsumenta to dochód konsumenta i cena dobra X oraz cena dobra Y. Konsument nie może wybrać dowolnej krzywej obojętności, musi dokonać wyboru w ramach tych warunków brzegowych, które ograniczają jego wybór.

Załóżmy, że konsument cały swój dochód wydaje najpierw tylko na dobro X. Ilość tego dobra to dochód konsumenta podzielony przez jego cenę. Odłóżmy tę ilość na osi X (odcinek 0A na rys. 5.6). Następnie załóżmy, że konsument cały dochód wydaje na dobro Y. Podobnie, ilość tego dobra to dochód konsumenta podzielony przez jego cenę (odcinek 0B). Jeśli połączymy punkty A i B, to otrzymamy tzw. linię ograniczenia budżetowego AB lub, krócej, linię budżetu.

Linia ograniczenia budżetowego (AB) reprezentuje zbiór kombinacji dóbr X i Y osiągalnych dla konsumenta przy danym dochodzie i danych cenach dóbr. Zmiana ceny dobra X lub dobra Y bądź też zmiana cen obu dóbr równocześnie (w różnym tempie) powoduje zmianę nachylenia linii ograniczenia budżetowego (rys. 5.7 i 5.8). Spadek ceny dobra X powoduje zmianę położenia linii ograniczenia budżetowego z BA do BA₂, wzrost ceny dobra. X -zmianę z BA do BA₁. Linia ograniczenia budżetowego obraca się niczym ramię dźwigu wokół punktu B (rys. 5.7).

Podobnie w przypadku zmian ceny dobra Y. Tym razem linia ograniczenia budżetowego obraca się wokół punktu A. Spadek ceny dobra Y powoduje zmianę położenia linii ograniczenia budżetowego z AB do AB₂, a wzrost ceny dobra Y zmianę z AB do AB₁ (rys. 5.8).

Zmiany dochodu konsumenta znajdują graficzną interpretację w równoległym przesunięciu linii ograniczenia budżetowego dalej lub bliżej początku układu. Wzrost dochodu oznacza ceteris paribus (czyli przy niezmiennych cenach dobra X i dobra Y) przesunięcie linii dalej od początku układu (A₁ B₁); spadek dochodu przesuwa linię ograniczenia budżetowego bliżej początku układu (A₂ B₂) (rys. 5.9).

Zmiany cen dóbr X i Y oraz dochodów mogą przebiegać równocześnie. Wtedy może zmienić się nachylenie i odległość od początku układu linii ograniczenia budżetowego.

Połączmy teraz chęci i możliwości konsumenta na jednym rysunku. „Mapa” krzywych obojętności zawiera nieskończenie wiele krzywych obojętności. Linia ograniczenia budżetowego zetknie się więc z możliwie najwyżej położoną krzywą obojętności. Załóżmy, że w naszym przypadku jest to krzywa obojętności oznaczona symbolem O₂ na rys. 5.10.

Punkt styczności linii ograniczenia budżetowego z możliwą do osiągnięcia krzywą obojętności (punkt E) wyznacza strukturę spożycia, przy której konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą W naszym przykładzie konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą spożywając 0C dobra X i 0D dobra Y. Sytuacja taka oznacza równowagę konsumenta, jego optimum. (Konsument dokonując wyboru porównuje użyteczność dóbr z ich cenami. Maksimum użyteczności całkowitej osiągnie wówczas, gdy stosunek krańcowych użyteczności tych dóbr zrówna się ze stosunkiem cen tych dóbr). Jeśli warunki ograniczające wybór nie zmieniają się, konsument będzie powtarzał swoją strukturę spożycia.

Użyteczność krańcowa (U_żk) jest to przyrost satysfakcji (zadowolenia) uzyskany ze spożycia kolejnej jednostki danego dobra.

Użk =	ΔUżc	=	zmiana użyteczności całkowitej
			ΔQ		zmiana ilości konsumowanego dobra

Podczas gdy użyteczność całkowita zmienia się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra (początkowo rośnie, osiągając w pewnym punkcie maksimum, a następnie spada), użyteczność krańcowa zmniejsza się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra (I prawo Gossena) (rys. 5.11.).

Konsument dysponujący określonym dochodem będzie zmieniał strukturę spożycia aż do momentu, gdy stosunek użyteczności krańcowych dóbr X i Y zrówna się ze stosunkiem ich cen. Zetknięcie linii ograniczenia budżetowego z możliwie najdalej położoną krzywą obojętności (punkt E na rys. 5.10) wyznacza optymalną strukturę spożycia, przy której konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą (II prawo Gossena). Konsument dokonując optymalnego wyboru ilości dóbr X i Y określa indywidualny popyt na te dobra. Zależy on od cen dóbr X i Y, dochodu oraz preferencji konsumenta. Jeżeli założymy niezmienność preferencji konsumenta, niezmienność jego dochodu oraz niezmienność ceny dobra Y, możemy wykreślić krzywą ilustrującą zależność między wielkością konsumpcji dobra X a zmianami cen tego dobra. Jest to tzw. krzywa cena-konsumpcja (rys. 5.12).

Zakładamy, że zmienia się jedynie cena dobra X. Przy cenie c₁ konsument jest w stanie równowagi, gdy zakupi Q₁ dobra X (punktem równowagi jest punkt E₁). Spadek ceny tego dobra zmienia nachylenie linii ograniczenia budżetowego i umożliwia konsumentowi nabycie Q₂ dobra X (punkt równowagi E₂). Dalszy spadek ceny do poziomu c₃ sprawia, że konsument może nabyć Q₃ dobra X (punkt równowagi E₃). Łącząc punkty E₁, E₂ i E₃ otrzymujemy krzywą cena-konsumpcja.

Przenieśmy teraz wielkości popytu na dobro X, czyli Q₁, Q₂, Q₃ oraz odpowiadające tym wielkościom ceny dobra X na rys. s.13.

Otrzymaliśmy krzywą popytu pojedynczego konsumenta, która jest graficznym odzwierciedleniem popytu indywidualnego konsumenta na dane dobro przy różnych cenach tego dobra. Dodając zapotrzebowanie zgłaszane przez wszystkich konsumentów przy każdej cenie otrzymalibyśmy, analizowaną w poprzednim rozdziale, krzywą popytu rynkowego na dane dobro.

WYKŁAD V - 16.12.2000 roku

Teoria zachowań producentów

Przedsiębiorstwo - to zespół urządzeń pozostających ze sobą w łączności i zorganizowanych w celu prowadzenia działalności zarobkowej, a więc nastawionych na zysk.

Przedsiębiorcą w myśl Kodeksu Handlowego jest każdy, kto prowadzi działalność kupiecką i w tym celu we własnym imieniu posiada przedsiębiorstwo zarobkowe. Przedsiębiorcą może być zarówno osoba prawna jak i fizyczna, a do spółek zalicza się spółki jawne, komandytowe, z o.o., akcyjne.

Osiąganie zysku jest podstawowym warunkiem sprawnego funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo przynoszące przez dłuższy okres straty nie ma szans na utrzymanie się na rynku. Działania racjonalnie zachowującego się przedsiębiorcy zmierzają więc z reguły do maksymalizacji zysku.

Duża rola zysku w przedsiębiorstwie wynika z następujących względów:

1. wielkość osiąganego zysku decyduje o możliwościach rozwojowych firmy, o tym, jakie środki można przeznaczyć na postęp techniczny i inwestycje zwiększające moce produkcyjne przedsiębiorstwa;

2. wielkość zysku przesądza o stopniu samofinansowania bieżącej działalności przedsiębiorstwa; zyski regularnie napływające do kasy przedsiębiorstwa umożliwiają pokrywanie bieżących kosztów związanych z zakupem surowców i materiałów, opłacaniem usług energetycznych i transportowych, wypłatą wynagrodzeń i pokrywaniem podatków z własnych środków bez konieczności zaciągania kredytów bankowych;

3. od wielkości zysku, a także jego podziału zależy wysokość dywidendy i rynkowa wartość akcji (w spółkach akcyjnych) oraz wysokość zysku właścicieli kapitału (w innych formach własności);

4. zysk pełni funkcję motywacyjną także w szerszym aspekcie; wzrostem zysku zainteresowani są nie tylko właściciele firmy, lecz także zarząd i pracownicy; dobrze prosperująca firma stwarza trwałe perspektywy zatrudnienia i możliwości wzrostu płac, udziału w zyskach i powiększenia świadczeń socjalnych;

5. zysk, określając możliwości rozwojowe firmy, wpływa równocześnie na wielkość zatrudnienia; firmy nie osiągające zysku lub działające na granicy opłacalności muszą redukować zatrudnienie; przedsiębiorstwa dobrze prosperujące, inwestujące i powiększające moce produkcyjne tworzą nowe miejsca pracy i zatrudniają dodatkowych pracowników; na korzyści płynące z zysku należy więc patrzeć również przez pryzmat korzyści społecznych; zatrudnienie nowych pracowników zmniejsza bezrobocie i wydatki socjalne budżetu państwa.

ZYSK = TR - TC

TR - całkowity utarg

TC - całkowite koszty

Cztery rodzaje struktur rynkowych

rodzaj struktury	ilość firm na rynku^*)	wpływ firmy na cenę	bariery wejścia na rynek	cechy produktu	przykłady
konkurencja doskonała	bardzo duża	brak	brak	jednorodne	akcje, zboża
monopol	1	pełny	całkowite	bez substytutów
konkurencja monopolistyczna	wiele	pewien	niewielkie	obecność substytutów, zróżnicowanie produktów	artykuły piśmiennicze
oligopol	kilkanaście	znaczny	duże	zróżnicowane, standaryzowane	samochody, cement, stal

^*) udział w rynku

TFC + TVC = TC

gdzie:

TFC - całkowite koszty stałe (czynsz, dzierżawa, leasing maszyn (amortyzacja), ubezpieczenie firmy).

TVC - całkowite koszty zmienne (płace pracowników, surowce, materiały, paliwa, energia).

TC - koszty całkowite

ATF + AVC = ATC

gdzie:

ATF - przeciętny koszt stały

AVC - przeciętny koszt zmienny

ATC - przeciętny koszt całkowity

Prawo malejących przychodów

polega na tym, że zwiększenie nakładów czynnika zmiennego (przy założeniu, że pozostałe czynniki są stałe) zaczyna od pewnego momentu dawać coraz mniejsze przyrosty produkcji. Produkcyjność kolejnych jednostek czynnika zmiennego zmniejsza się. Oznacza to, że nie jest ani racjonalne, ani możliwe dodawanie w nieskończoność kolejnych jednostek czynnika zmiennego do czynnika stałego w celu zwiększania produktu całkowitego.

Koszty w okresie krótkim

Przy podejmowaniu decyzji dotyczących rozmiarów produkcji przedsiębiorstwa w okresie krótkim istotną rolę odgrywa podział kosztów na stałe i zmienne. Inne, ważne dla analizy teoretycznej kategorie kosztów to koszty: całkowite, przeciętne i krańcowe.

Funkcjonalny podział kosztów

Podstawowym podziałem kosztów jest podział na koszty stałe i koszty zmienne. Obok nich występują jednak tzw. koszt całkowite jak również koszty krańcowe. Kategorie powyższe należą do najbardziej przydatnych do zbadania zależności między kosztami a wielkością produkcji i zysku.

1. koszty stałe - są to koszty ponoszone przez firmy, których wielkość nie zmienia się przy zmianie rozmiarów produkcji np. koszty utrzymania administracji przedsiębiorstwa, amortyzacja, kary płacone przez przedsiębiorstwo z tytułu przeterminowanych zobowiązań wobec dostawców, czy banków. Koszty stałe nazywane są również kosztami pośrednimi, ponieważ naliczane są na koszty zmienne jako pośrednio do nich się odnoszące. Udział kosztów stałych w kosztach całkowitych jest malejący wraz ze zwiększaniem ilościowym produkcji.

2. koszty zmienne - to koszty, które zmieniają się wraz z rozmiarami produkcji, należą do nich płace głównie pracowników fizycznych wraz z pochodnymi wydatkami, koszty zużytych surowców i materiałów oraz koszty energii.

3. koszty całkowite - to suma kosztów stałych i zmiennych.

4. koszty krańcowe - to przyrost kosztu całkowitego niezbędny do wytworzenia dodatkowej jednostki produkcji, informują o tym jak wzrastają koszty całkowite przy wzroście produkcji o jednostkę wyrobu. Koszty krańcowe początkowo spadają ponadproporcjonalnie do wzrostu ilościowego produkcji jednakże po osiągnięciu najniższego poziomu zwiększają się w większym stopniu niż produkcja. Spadek spowodowany jest korzyściami skali, zaś wzrost prawem malejących przychodów, czyli malejących produktów krańcowych.

Ponieważ suma kosztów stałych jest stała niezależnie od wzrostu kosztów produkcji koszt krańcowy wzrasta z powodu wzrostu kosztów zmiennych. Koszt krańcowy wykorzystywany jest przy podejmowaniu decyzji dotyczących wielkości produkcji.

5. Koszty przeciętne - są to koszty stałe, koszty zmienne lub koszty całkowite przypadające na jednostkę produkcji w wyniku podzielenia danej kategorii kosztów przez ilość dóbr. Mówi się więc w ekonomii o tzw. kosztach stałych przeciętnych, zmiennych przeciętnych oraz przeciętnych całkowitych.

K_c = K_s + K_z

6. koszt księgowy - obejmuje związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, takie jak koszty zakupu surowców i materiałów, płace, amortyzacja, opłaty za energię.

7. koszt alternatywny - inaczej nazywany kosztem utraconych możliwości - jest to równowartość dochodów, które dany czynnik produkcji mógłby przynieść, gdyby wykorzystano go w innym, możliwie najlepszym zastosowaniu.

8. koszt domniemamy - są to koszty, których przedsiębiorstwo faktycznie nie ponosi, ale które teoretycznie mogłoby ponosić, gdyby musiało, np. korzystać wyłącznie z oprocentowanych kredytów, budować hale, biura nie na własnej ziemi, lecz na ziemi, którą trzeba kupić lub wydzierżawić.

9. koszty ekonomiczne - obejmują wszelkie koszty związane z wykorzystaniem zasobu, a więc zarówno rzeczywiste poniesione koszty księgowe, koszty domniemane wraz z zyskiem normalnym.

10. zysk normalny - to zysk osiągany przez przedsiębiorstwo po to, aby przedsiębiorca pozostał przy danej działalności gospodarczej i nie przeniósł będących w jego dyspozycji czynników produkcji do innej alternatywnej działalności.

11. zysk księgowy - bilansowy - jest różnicą między przychodami ze sprzedaży produktów i usług a poniesionymi przez firmę kosztami księgowymi.

12. zysk ekonomiczny - osiągniemy jeśli od całkowitych przychodów firmy odejmiemy wszystkie koszty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej tj. koszty księgowe, domniemane wraz z zyskiem normalnym.

13. utarg przeciętny - jest sumą pieniędzy uzyskanych za jednostkę sprzedanego towaru. Ponieważ cena nie zmienia się wraz ze zmianami sprzedaży, utarg przeciętny jest równy cenie

14. utarg krańcowy - jest to przyrost utargu całkowitego związany ze wzrostem sprzedaży o jedną jednostkę wyrobu. Jest równy cenie ponieważ przedsiębiorstwo każdą następną jednostkę produkcji sprzedaje po tej samej cenie.

U_c = Q × C

Zc = U_c - K_c

Q - ilość sprzedanych produktów

C - cena

Przy podejmowaniu decyzji dotyczących wielkości produkcji ważną dla przedsiębiorstwa wskazówką jest kształtowanie się kosztów jednostkowych przy różnych (wzrastających lub malejących) rozmiarach produkcji. Do takich analiz przydatna jest kategoria kosztów krańcowych.

W okresie krótkim dysponujemy ograniczoną ilością określonego czynnika wytwórczego (np. maszyn i urządzeń), którego nie możemy powiększyć. Zwiększenie rozmiarów produkcji dokonuje się przez stopniowe dodawanie pozostałych czynników produkcji (surowców, energii, robocizny). Zgodnie z prawem malejących przychodów, po przekroczeniu pewnego pułapu rozmiarów produkcji każda następna próba powiększenia produkcji o jednostkę będzie wymagała coraz większych nakładów czynników zmiennych (rys. 6.12 i 6.13).

TC = TFC + TVC ATC = AFC + AVC

AFC =	TFC		AVC =	TVC
		Q				Q

Na rys. 6.12 przedstawiono krzywe łącznych kosztów stałych, zmiennych i całkowitych ponoszonych w firmie. Krzywa kosztów stałych (K_S) ma kształt linii poziomej, ponieważ niezależnie od rozmiarów produkcji poziom tych kosztów w przedsiębiorstwie cały czas jest jednakowy. Koszty zmienne (surowce, energia, robocizna bezpośrednia) rosną wraz z rozmiarami produkcji. Początkowo koszty zmienne rosną mniej niż proporcjonalnie, następnie jednak, zgodnie z prawem malejących przychodów, każde kolejne powiększenie, rozmiarów produkcji wymaga coraz większych nakładów. Znajduje to odzwierciedlenie w kształcie krzywej kosztów zmiennych (K_Z), która do pewnego punktu, tj. do punktu przegięcia, jest wklęsła (wznosi się w tempie malejącym), a po przekroczeniu tego punktu staje się wypukła (wznosi się w tempie rosnącym). Krzywa kosztów całkowitych (K_C) ma kształt identyczny jak krzywa kosztów zmiennych, z tą tylko różnicą, że jest na wykresie przesunięta wyżej (o wielkość kosztu stałego).

Przejdźmy teraz do analizy kosztów przeciętnych (jednostkowych). Rysunek 6.13 przedstawia krzywe przeciętnych kosztów całkowitych, stałych i zmiennych oraz kosztów krańcowych.

Krzywa przeciętnych kosztów stałych ma kształt opadający ze względu na to, że całkowite koszty stałe rozkładają się na coraz większą liczbę produktów. Jej geometryczną interpretację przedstawia rys. 6.14.

Przeciętny koszt stały to stosunek całkowitego kosztu stałego do wielkości produkcji. Nietrudno zauważyć, że wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji nachylenie linii pochyłych łączących początek układu współrzędnych z kolejnymi punktami na krzywej całkowitego kosztu stałego maleje. Oznacza to, że w miarę wzrostu produkcji przeciętny koszt stały jest coraz niższy. W rezultacie otrzymujemy opadającą krzywą przeciętnego kosztu stałego (rys. 6.14b).

Krzywa kosztów całkowitych jest podstawą wyznaczania kosztów przeciętnych i kosztów krańcowych, natomiast krzywa całkowitych kosztów zmiennych jest podstawą wyznaczania przeciętnych kosztów zmiennych.

Koszty krańcowe początkowo maleją, gdyż wyprodukowanie pierwszych jednostek wyrobu wymaga ponoszenia relatywnie małych, mniej niż proporcjonalnych nakładów czynników zmiennych. Następnie jednak technologiczne wymogi procesu produkcji sprawiają, że uzyskanie kolejnych jednostek produkcji wiąże się z coraz większymi nakładami tych czynników. Krzywa kosztów krańcowych znajduje się w minimum w punkcie C'. Punktowi temu na krzywej kosztów całkowitych odpowiada punkt jej przegięcia (punkt C). Od punktu C' krzywa kosztów krańcowych wznosi się i przecina w najniższych punktach (B' i A') krzywe przeciętnych kosztów zmiennych i przeciętnych kosztów całkowitych. Krzywa kosztu krańcowego przecina krzywą kosztu przeciętnego w jej najniższym punkcie (czyli w punkcie A' na rys. 6.15). Punkt A' wyznacza rozmiary produkcji (Q₃) wytwarzanej po najniższym koszcie. Punkt ten określa się jako optimum technologiczne, gdyż wyznacza optymalną z technicznego punktu widzenia wielkość produkcji. Optimum technologiczne informuje, przy jakich rozmiarach produkcji jednostkowy koszt produkcji jest najniższy. Nie oznacza to jednak, że jest to wielkość produkcji optymalna dla przedsiębiorstwa z ekonomicznego punktu widzenia. Przedsiębiorstwo w gospodarce rynkowej bierze bowiem pod uwagę takie czynniki, jak: poziom cen i możliwości oddziaływania na ich zmiany, chłonność rynku, stopień konkurencyjności itp. Czynniki te przesądzają o wielkości utargu przedsiębiorstwa i zysku całkowitego, a w rezultacie umożliwiają podejmowanie racjonalnych decyzji dotyczących rozmiarów produkcji.

Koszty w okresie długim

W okresie długim przedsiębiorstwo może dostosować nakłady wszystkich czynników do zmieniających się warunków. Wszystkie czynniki produkcji traktowane są jako zmienne. W okresie długim przedsiębiorstwo ma dużą swobodę w dostosowaniu technik produkcji i rozmiarów przedsiębiorstwa do zmieniającej się sytuacji rynkowej. Nie występuje wówczas kategoria kosztów stałych, gdyż wszystkie koszty są zmienne. Możliwość dokonywania różnych kombinacji wielu zmiennych czynników produkcji sprawia, że nie działa prawo malejących przychodów.

W okresie długim relacje między kosztami przeciętnymi i rozmiarami produkcji mogą układać się różnie, w zależności od tego czy firma zwiększając zasoby czynników produkcji i powiększając rozmiary produkcji osiąga, czy nie osiąga korzyści skali.

Jeżeli koszty całkowite rosną wolniej niż rozmiary produkcji, krzywa długookresowego kosztu przeciętnego (DK_P) opada - koszty przeciętne obniżają się. Oznacza to, że przedsiębiorstwo osiąga korzyści skali. Natomiast niekorzyści skali występują w sytuacji odwrotnej, tzn. gdy koszty całkowite rosną szybciej niż rozmiary produkcji. Wówczas krzywa długookresowych kosztów przeciętnych wznosi się - koszty przeciętne rosną wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Może też wystąpić taka sytuacja, że koszty całkowite i rozmiary produkcji powiększają się w tym samym tempie. Długookresowy koszt przeciętny będzie wtedy stały.

Uzyskiwanie korzyści skali jest jednym z głównych argumentów wyjaśniających dominację dużych przedsiębiorstw w gospodarce światowej. Korzyści skali mogą wynikać z uwarunkowań (źródeł) technologicznych, marketingowych lub finansowych, sprawiających że koszty przeciętne firmy obniżają się wraz ze zwiększaniem rozmiarów produkcji.

Długookresowa teoria produkcji. Efekty skali.

W długim okresie przedsiębiorstwo podejmuje wiele decyzji. Do najważniejszych należą decyzje dotyczące skali prowadzenia działalności gospodarczej (czyli rozmiarów produkcji), lokalizacji oraz wyboru techniki wytwarzania.

Zwiększenie nakładów czynników produkcji prowadzi do wzrostu rozmiarów produkcji. Jednakże podwojenie wszystkich czynników produkcji nie musi oznaczać, że produkcja także wzrośnie dwukrotnie. Należy rozgraniczyć trzy możliwości:

1. stałe efekty skali, gdy rozmiary produkcji powiększają się w takim samym tempie, jak nakłady czynników produkcji,

2. rosnące efekty skali, gdy procentowy wzrost rozmiarów produkcji jest większy od procentowego wzrostu nakładów czynników produkcji,

3. malejące efekty skali, gdy rozmiary produkcji rosną wolniej niż nakłady czynników produkcji.

Technologiczne źródła korzyści skali uzasadniane są najczęściej tym, że:

• duże firmy mogą korzystać z efektów specjalizacji i podziału pracy, czyli lepiej mogą wykorzystywać umiejętności i doświadczenia pracowników, co prowadzi do wzrostu wydajności pracy;

• 
  niektóre czynniki produkcji są niepodzielne i mogą być efektywnie wykorzystane tylko w dużych przedsiębiorstwach (np. kombajny żniwne, dźwigi budowlane, piece hutnicze mogą być także wykorzystywane w małych przedsiębiorstwach, ale koszty ich eksploatacji są wówczas niewspółmiernie duże w stosunku do uzyskiwanych efektów);

• względy technologiczne często sprawiają, że nakłady na powiększenie obiektu są relatywnie mniejsze od efektów, jakie to przyniesie (często podawany jest przykład kontenera, którego objętość wzrasta wielokrotnie szybciej niż koszty powiększenia jego ścian; reguła ta dotyczy także pieców hutniczych, rafinerii ropy naftowej, zakładów chemicznych);

• w dużych przedsiębiorstwach istnieje możliwość wprowadzenia produkcji wielofazowej bez konieczności przesyłania półfabrykatów z jednej fabryki do drugiej, co obniża koszty transportu, magazynowania i administracyjne;

• przy produkcji na dużą skalę istnieje możliwość bardziej racjonalnego wykorzystania odpadów (np. uruchomienia produkcji ubocznej);

• duże firmy dysponują większymi środkami na prowadzenie prac badawczo-rozwojowych, mogą finansować własne laboratoria i placówki doświadczalne, mogą więc w większym stopniu wprowadzać nowe wyroby i nowe rozwiązania technologiczne, zwiększające konkurencyjność firmy na rynku.

Marketingowe źródła korzyści skali wiążą się z tym, że:

• przy hurtowych zakupach dużej ilości materiałów, półfabrykatów, opakowań itp. można wynegocjować niższe jednostkowe ceny zakupu oraz korzystniejsze warunki płatności;

• koszty pakowania i transportu nie wzrastają proporcjonalnie do ilości zamawianych i sprzedawanych produktów;

• przy dużej skali produkcji opłacalne staje się zatrudnianie wysoko wykwalifikowanych pracowników zajmujących się zaopatrzeniem i zbytem produktów firmy;

• koszty marketingowe, takie jak utrzymanie działu sprzedaży, rozeznanie sytuacji rynkowej, reklama, z reguły (w przeliczeniu na jednostkę produkcji) są niższe w dużych firmach niż w małych.

Finansowe źródła korzyści skali polegają na tym, że:

• duże firmy mogą łatwiej i na korzystniejszych warunkach uzyskać kredyt bankowy na finansowanie działalności bieżącej oraz na cele rozwojowe;

• duże firmy mogą korzystać z wielu źródeł finansowania swojej działalności; cieszą się one zwykle większym zaufaniem niż stosunkowo częściej bankrutujące małe firmy, co oznacza m.in., że emitowane przez duże firmy papiery wartościowe (np. akcje lub obligacje) są chętniej nabywane.

Z korzyści skali nie można korzystać w nieskończoność. Ciągłe powiększanie rozmiarów firmy i skali produkcji może prowadzić do narastania trudności, pojawienia się niekorzyści skali i wzrostu kosztów przeciętnych. Głównym źródłem niekorzyści skali są trudności związane ze sprawnym zarządzaniem dużą firmą. W dużej firmie występuje wiele szczebli zarządzania, koordynacja działań różnych działów przedsiębiorstwa staje się coraz bardziej skomplikowana i zbiurokratyzowana. Relacje między kierownictwem i personelem mogą się rozluźnić i pogorszyć. Pracownicy mogą się czuć wyobcowani, co osłabia ich motywację do pracy i odbija się na wynikach firmy. Innym powodem niekorzyści skali mogą być czynniki geograficzne. Na przykład coraz bardziej rozrastająca się cukrownia musi zaopatrywać się w buraki w coraz dalej położonych rejonach, co zwiększa koszty transportu oraz wpływa na obniżanie się jakości surowca.

Krzywe długookresowych kosztów przeciętnych. Początkowo, dzięki korzyściom skali, wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji koszty przeciętne obniżają się. Następnie przez pewien okres, w wyniku „zderzenia się” korzyści i niekorzyści skali, koszty przeciętne utrzymują się na stałym poziomie. W końcu, w wyniku dalszego powiększania rozmiarów produkcji, coraz wyraźniej udwidaczniające się niekorzyści skali prowadzą do wzrostu poziomu kosztów przeciętnych. Uogólniając te spostrzeżenia otrzymujemy typową krzywą długookresowego kosztu przeciętnego (rys. 6.16).

Indywidualne różnice przebiegu długookresowych krzywych kosztów przeciętnych

Kształt długookresowych krzywych kosztów przeciętnych różni się w zależności od zakresu i trwałości korzyści i dyzekonomii skali. Firmy działające w gałęziach przemysłu, w których występują niewielkie korzyści skali będą miały długookresowe krzywe kosztów przeciętnych o kształcie podobnym do krzywej z wykresu (a). Firmy działające w gałęziach przemysłu, w których występują trwałe korzyści skali, będą miały długookresowe krzywe kosztów przeciętnych o kształcie podobnym do krzywej z wykresu (b), a firmy działające w przemysłach o znacznych korzyściach skali mogą stwierdzić, że ich długookresowe krzywe kosztów przeciętnych są trwale nachylone w dół, jak na wykresie (c).

Zależności między długookresowymi kosztami przeciętnymi (DK_p) i długookresowymi kosztami krańcowymi (DK_k) mogą przybierać różną postać. Możemy wyróżnić cztery pokazane na rys. 6.17 możliwości:

1. W warunkach występowania korzyści skali koszt krańcowy uzyskania każdej dodatkowej jednostki produkcji jest mniejszy od kosztu przeciętnego. Krzywa długookresowego kosztu krańcowego leży poniżej krzywej długookresowego kosztu przeciętnego. Obie krzywe opadają wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji.

2. Gdy występują niekorzyści skali zwiększaniu się rozmiarów produkcji towarzyszy szybszy wzrost kosztów krańcowych niż przeciętnych. Krzywa długookresowego kosztu krańcowego znajduje się powyżej krzywej długookresowego kosztu przeciętnego. Obie krzywe wznoszą się.

3. 
   Gdy całkowite koszty długookresowe rosną w takim samym tempie jak rozmiary produkcji, krzywa długookresowego kosztu przeciętnego przybiera kształt poziomej linii prostej. Każdorazowe zwiększenie rozmiarów produkcji wiąże się z koniecznością ponoszenia takich samych nakładów. Krzywa długookresowego kosztu krańcowego pokrywa się z krzywą długookresowego kosztu przeciętnego.

4. Jeżeli początkowo pojawiają się korzyści skali, a następnie wzrost produkcji prowadzi do pojawienia się niekorzyści skali, to krzywa długookresowego kosztu krańcowego przecina krzywą długookresowego kosztu przeciętnego w jej najniższym punkcie.

Krzywą długookresowego kosztu przeciętnego można wyprowadzić z krzywych krótkookresowego kosztu przeciętnego (rys. 6.18). Dopóki posuwamy się wzdłuż ujemnie nachylonego odcinka tej krzywej, znajdujemy się w sferze działania korzyści skali. W pewnym momencie okazuje się jednak, że koszty przeciętne wzrastają. Zaczęły ujawniać się niekorzyści skali. Krzywa długookresowego kosztu przeciętnego ma minimum (na rys. 6.18 jest to punkt D), wyznaczające odpowiednie rozmiary produkcji (Q₄). Zauważmy, że krzywa długookresowego kosztu przeciętnego z reguły nie jest styczna do krzywych krótkookresowego kosztu przeciętnego w ich najniższych punktach. Ściśle biorąc, dla krzywej kosztu długookresowego o takim kształcie jak na rys. 6.18 warunek ten spełniony jest tylko raz, tzn. w punkcie D.

Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej

Konkurencja doskonała istnieje wtedy, gdy spełnione są następujące warunki:

1. Na rynku występuje duża liczba kupujących i sprzedających. Każdy z producentów wytwarza znikomą część łącznej produkcji. Zmiana wielkości ich produkcji nie wpływa na podaż. Producenci nie mają wpływu na ceny - cena jest niezależna od producenta.

2. Istnieje doskonała mobilność czynników produkcji (swobodny ich przepływ między poszczególnymi gałęziami produkcji) oraz możliwość zakładania nowych przedsiębiorstw. Nie ma barier wejścia na rynek.

3. Oferowane do sprzedaży towary mają jednakowe (zbliżone) cechy użytkowe. Reklama i marka firmowa nie odgrywają żadnej roli.

4. Kupujący i sprzedający mają doskonałą znajomość rynku (dysponują pełną informacją). Oznacza to, że producenci mają pełne rozeznanie dotyczące cen, kosztów i możliwości sprzedaży na rynku, a konsumenci mają pełne informacje o cenach, jakości i dostępności dóbr.

Wykres ceny (c) jest prostą równoległą do osi odciętych (rys. 6.19). Utarg całkowity (U_C), czyli przychód ze sprzedaży, jest równy iloczynowi ilości sprzedanych produktów (Q) i ich ceny. Utarg przeciętny (U_P = Q )jest sumą pieniędzy uzyskanych za jednostkę sprzedanego towaru. Ze względu na to, że cena nie zmienia się wraz ze zmianami sprzedaży, utarg przeciętny jest równy cenie. Również utarg krańcowy, czyli przyrost utargu całkowitego związany ze wzrostem sprzedaży o jedną dodatkową jednostkę (Uk = ΔU_C/ΔQ), jest równy cenie, ponieważ przedsiębiorstwo każdą następną jednostkę produkcji sprzedaje po tej samej cenie.

Podejmując decyzje dotyczące rozmiarów produkcji, przedsiębiorstwo kieruje się kryterium maksymalizacji zysku. Całkowity zysk przedsiębiorstwa jest to różnica między utargiem całkowitym i kosztami całkowitymi (Z_C=U_C-K_C). Na rynku doskonale konkurencyjnym cena jest wielkością niezależną od producenta. Cena jest ukształtowana przez rynek i poszczególni producenci nie mają na nią wpływu. Dążące do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwo będzie zwiększało rozmiary produkcji dopóty, dopóki utarg krańcowy (a więc w warunkach doskonałej konkurencji także cena, gdyż U_K=U_P=c) będzie wyższy od kosztu uzyskania kolejnej jednostki produkcji (czyli kosztu krańcowego). Możemy więc powiedzieć, że przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne maksymalizuje zysk przy rozmiarach produkcji wyznaczonych przez punkt zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym, który równy jest cenie.

Na rys. 6.20 krzywa kosztu przeciętnego zrównuje się w punktach E i F z utargiem przeciętnym, który z kolei równy jest utargowi krańcowemu i cenie. Punkty te wyznaczają przedział opłacalnej produkcji mieszczący się między Q₁ i Q₂. Od punktu E, któremu odpowiada produkcja Q₁, przedsiębiorstwo zaczyna przynosić zysk. Punkt ten w związku z tym nazywa się progiem rentowności. Dopóki koszt krańcowy jest niższy od kosztu przeciętnego, zwiększanie produkcji obniża koszt przeciętny i przyczynia się do zwiększenia zysku. W punkcie G, który jest najniższym punktem krzywej kosztu przeciętnego, koszt krańcowy zrównuje się z kosztem przeciętnym. Od tego punktu koszt krańcowy przewyższa koszt przeciętny, a zatem przyczynia się do jego wzrostu. Zysk przedsiębiorstwa rośnie jednak nadal tak długo, jak długo koszt krańcowy jest niższy od utargu krańcowego. W punkcie A, w którym koszt krańcowy zrównuje się z utargiem krańcowym (i ceną), przedsiębiorstwo osiąga maksimum zysku. Z tego powodu mówimy, że punkt A wyznacza optimum ekonomiczne przedsiębiorstwa. Punkt ten, któremu odpowiada poziom produkcji Q_r, nazywany jest też punktem równowagi przedsiębiorstwa, gdyż maksymalizujące zysk przedsiębiorstwo nie powinno być zainteresowane w odchodzeniu od niego, tzn. ani w zwiększaniu rozmiarów produkcji powyżej poziomu Q_r, ani w ich zmniejszaniu. Zwiększanie produkcji powyżej Q_r prowadziłoby do obniżania się zysku, ponieważ koszty krańcowe, czyli koszty wytwarzania kolejnych jednostek produkcji, przewyższałyby coraz bardziej utarg krańcowy (równy cenie, którą można uzyskać na rynku). Poczynając od punktu zrównania się kosztu przeciętnego z ceną, czyli od punktu F, któremu odpowiada produkcja Q₂ , przedsiębiorstwo przynosiłoby coraz większe straty. Z kolei produkcja niższa niż Q_r oznaczałaby, że przedsiębiorstwo nie wykorzystuje możliwości wzrostu zysku.

Zysk całkowity przedsiębiorstwa jest równy zakreskowanemu polu prostokąta ACDB na rys. 6.20. Powstaje on jako różnica między utargiem całkowitym, wyznaczonym przez pole 0CAQ_r (iloczyn ceny 0C i ilości sprzedanych jednostek produktu 0Q_r) i kosztami całkowitymi wyznaczonymi przez pole 0DBQ_r (iloczyn kosztu przeciętnego 0D i ilości sprzedanych jednostek produktu 0Q_r).

Przedsiębiorstwo może znajdować się w stanie równowagi dopóty, dopóki nie zmieniają się takie czynniki, jak np. ceny wytwarzanych przez to przedsiębiorstwo produktów czy też ceny nabywanych przez nie czynników produkcji. Równocześnie równowaga wyznaczona formalnym warunkiem K_k = U_k może być osiągnięta przy różnych poziomach cen i różnych poziomach zysku (zdeterminowanego głównie popytem na produkt firmy i stosunkiem jego rynkowej ceny do poniesionych kosztów).

W zależności od tego, jak kształtuje się cena rynkowa produktu firmy, może ona osiągać krótkotrwałą równowagę (spełniającą warunek Kk = Uk = c) przy większym lub mniejszym zysku, a nawet stracie. Na rys. 6.21 przedstawiamy trzy takie charakterystyczne sytuacje.

Na rys. 6.21a mamy sytuację, gdy cena jest wyższa od kosztów przeciętnych i przedsiębiorstwo osiąga zysk. Jeżeli przyjmiemy, że koszty firmy obejmują nie tylko typowe wydatki księgowe, ale uwzględniają także koszty implicite, w tym normalny zysk przedsiębiorcy, to przedstawiony na rys. 6.21a zysk określimy jako zysk ekonomiczny (ponadnormalny). Z kolei rys. 6.21b odzwierciedla sytuację, gdy punkt równowagi firmy znajduje się w punkcie przecięcia kosztu krańcowego z kosztem przeciętnym. Cena, po której producent sprzedaje swoje produkty, pokrywa jedynie jego koszty przeciętne. Można więc powiedzieć, że zysk wynosi zero. Wiemy jednak, że włączenie kosztów implicite do kosztów całkowitych umożliwia „opłacenie” wszystkich czynników produkcji. Przy tak ukształtowanym punkcie równowagi przedsiębiorstwo osiąga zysk normalny. Jeżeli cena rynkowa jest niższa od kosztu przeciętnego (rys. 6.21c), przedsiębiorstwo ponosi straty. Czy w sytuacji tej przedsiębiorstwo powinno zaprzestać produkcji? Zależy to od tego, czy cena rynkowa jest wyższa, czy też niższa od przeciętnego kosztu zmiennego. Musimy bowiem pamiętać, że w okresie krótkim funkcjonujące przedsiębiorstwo ponosi koszty stałe niezależnie od skali działalności gospodarczej. Cena nie niższa niż przeciętny koszt zmienny zapewnia przedsiębiorstwu odtworzenie kapitału obrotowego i w konsekwencji umożliwia minimalizację strat. Przedsiębiorstwo będzie ponosiło straty, będą one jednak mniejsze niż wtedy, gdy zaniechano by produkcji.

Granicę dopuszczalnych strat wyznacza poziom przeciętnego kosztu zmiennego. Dopóki cena jest wyższa od tego kosztu nie należy przerywać produkcji ponieważ pokrywa ona co najmniej koszty bieżące związane z tą produkcją.

Punkt A jest określany jako cena zamknięcia. Jeżeli cena spadnie poniżej tego poziomu należy zaprzestać produkcji, gdyż prowadziłoby to do powiększania się strat.

Jeżeli typowa firma działająca w gałęzi osiąga wysoką stopę zysku, zapewniającą jej zyski ponadnormalne, to nowe firmy zaczną napływać do tej gałęzi. Również firmy już istniejące w branży, zachęcone wysokimi zyskami, zaczną rozszerzać działalność. Efektem wejścia nowych oraz rozbudowy już istniejących przedsiębiorstw będzie wzrost łącznej produkcji w gałęzi. Znajdzie to wyraz w przesunięciu gałęziowej krzywej podaży w prawo z Pd₁ do Pd₂ (rys. 6.25). Przy nie zmienionym popycie będzie to oznaczało spadek ceny. Podaż będzie rosła, a cena będzie się obniżała aż do poziomu c₂, eliminującego w danej firmie ponadnormalny zysk. Stanie się to w punkcie zrównania się ceny z minimalnym poziomem długookresowego kosztu przeciętnego. Cena ta zapewni firmie osiąganie jedynie zysku normalnego, który wystarczy jednakże do pozostania typowej firmy w danej gałęzi. Tak więc w punkcie zrównania się ceny (równej utargowi krańcowemu) z minimum długookresowego kosztu przeciętnego ukształtuje się długookresowa równowaga przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego. Nawiasem mówiąc, z założeń doskonałej konkurencji wynika, że w tej sytuacji długookresowy koszt przeciętny będzie w takim przedsiębiorstwie równy krótkookresowemu kosztowi krańcowemu. Równowaga typowego przedsiębiorstwa nie jest, oczywiście, identyczna z równowagą całej gałęzi. Na tę ostatnią będą miały wpływ m.in. takie czynniki, jak np. waga danej gałęzi produkcji w gospodarce oraz istnienie w niej zewnętrznych korzyści lub niekorzyści skali.

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne osiąga optymalną kombinację produkowanych przez siebie produktów X i Y wtedy, gdy stosunek cen tych dwu produktów wyznaczający krańcową stopę transformacji między nimi, równy jest stosunkowi krańcowych kosztów produkcji tych dwu produktów.

Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego

Monopol pełny występuje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:

1. Na rynku działa jeden producent (sprzedawca) i wielu kupujących.

2. Nie ma możliwości wejścia na rynek opanowany przez jednego producenta - monopolistę, co może wynikać z przyczyn technicznych (wymagany patent), ekonomicznych (wysokie nakłady finansowe na budowę nowej firmy, np. fabryki samochodów) lub administracyjno-prawnych (ustalony przez państwo monopol spirytusowy, tytoniowy itp.).

3. Produkty są zróżnicowane, nie mają bliskich substytutów,

4. Uczestnicy rynku dysponują doskonałą informacją.

Najczęściej wymienia się następujące źródła monopolu:

• Rząd lub władze lokalne przyznają firmie prawo do wyłącznej produkcji danego produktu lub świadczenia danej usługi.

• Przedsiębiorstwo może wejść w posiadanie patentu, praw autorskich lub znaków firmowych, uniemożliwiających powielanie technologii lub produktów przez innych producentów, dzięki czemu zdobywa monopolistyczną pozycję na rynku.

• Monopol może wynikać z prawa własności do specyficznych, niepowtarzalnych, występujących w niewielkiej ilości zasobów naturalnych, potrzebnych do produkcji danego dobra. Specyficznymi monopolistami są też wybitni artyści, których dzieła są niepowtarzalne.

• Monopol może być związany z rosnącymi korzyściami skali. Sytuacja taka występuje wówczas, gdy jeden producent, wytwarzając taniej (dzięki korzyściom skali) niż pewna liczba mniejszych firm, jest w stanie zaspokoić całkowity popyt rynkowy. W tej sytuacji przedsiębiorstwo ma tak duże możliwości ekspansji, że konkurencja nie może się utrzymać.

Przedsiębiorstwa zajmujące pozycję monopolistyczną mają wpływ na podaż i ceny. Kontrolując sytuację na rynku mogą one ograniczać rozmiary podaży i sprzedawać towary po wyższych cenach. Oznacza to jednak równocześnie, że przy podejmowaniu decyzji o zwiększeniu rozmiarów produkcji (korzystnej np. ze względu na możliwość obniżenia kosztu jednostkowego) monopolista musi liczyć się z koniecznością obniżenia ceny.

Monopolista jako jedyny producent na rynku nie bierze pod uwagę zachowania innych firm, gdyż nie ma konkurentów. Musi się jednak liczyć z istniejącym popytem. Oznacza to, że monopolista nie może zwiększyć rozmiarów sprzedaży bez równoczesnego obniżenia ceny lub może sprzedawać mniej po wyższej cenie. Utarg krańcowy i utarg przeciętny kształtują się więc inaczej niż w warunkach konkurencji doskonałej, gdzie kształtowały się na poziomie niezależnym od przedsiębiorstwa i mieliśmy do czynienia z następującą równością: Uk = Up = c. W warunkach monopolu wzrost rozmiarów podaży wywołuje spadek ceny. Spada więc zarówno utarg przeciętny, jak i utarg krańcowy. Utarg krańcowy spada w tempie szybszym niż utarg przeciętny, bowiem każde zwiększenie sprzedaży wymaga obniżenia ceny produkowanych wyrobów (rys. 6.26).

Krzywa popytu na produkty wytwarzane przez monopol jest równocześnie krzywą popytu rynkowego. Reakcja popytu na zmianę ceny może być różna. Zależy to od stopnia elastyczności popytu. Krzywa popytu w warunkach monopolu pokrywa się, podobnie jak w przypadku przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego, z krzywą utargu przeciętnego (patrz rys. 6.26). Ponieważ wraz ze wzrostem sprzedaży utarg przeciętny spada, krzywa popytu na produkty monopolu ma nachylenie ujemne.

Utarg całkowity monopolu (Uc) rośnie wraz ze wzrostem sprzedaży i osiąga maksimum przy rozmiarach produkcji Q₁. Cenowa elastyczność popytu wynosi wówczas 1, a utarg krańcowy jest równy 0. Monopolista nie będzie więc zainteresowany zwiększaniem rozmiarów produkcji ponad poziom Q₁, gdyż utarg krańcowy z każdej następnej jednostki sprzedanego produktu będzie ujemny (Uk < 0), elastyczność cenowa popytu będzie mniejsza od 1, a utarg całkowity zacznie spadać (przy rozmiarach produkcji Q₂ utarg całkowity = 0).

Równowagę przedsiębiorstwa monopolistycznego w okresie krótkim wyznacza, podobnie jak przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego, punkt zrównania utargu krańcowego z kosztem krańcowym (punkt A na rys. 6.27). W tym przypadku musimy jednak pamiętać, że utarg krańcowy nie równa się cenie, ponieważ utarg krańcowy przedsiębiorstwa monopolistycznego nie jest równy jego utargowi przeciętnemu. Przedsiębiorstwo monopolistyczne maksymalizuje zysk przy wielkości produkcji równej Q_r przy której krzywa utargu krańcowego przecina się z krzywą kosztów krańcowych. Przedsiębiorstwo znajduje się wtedy w stanie równowagi, czyli osiąga optimum ekonomiczne. Rozmiary produkcji większe niż Q_r oznaczają, że utarg krańcowy jest niższy od kosztu krańcowego - zwiększanie produkcji poza Q_r staje się więc nieopłacalne. Z kolei przy rozmiarach produkcji mniejszych od Q_r utarg krańcowy jest większy od kosztów krańcowych, co oznacza, że wskazane jest zwiększenie rozmiarów produkcji do poziomu Q_r gdyż przynosi to dodatkowe zyski.

Zysk monopolu (zakreskowane pole CDEF) jest różnicą między utargiem całkowitym (pole 0FCQ_r które powstaje z przemnożenia ilości sprzedanych produktów, czyli 0Q_r przez cenę, czyli 0F) i kosztami całkowitymi (pole 0EDQ_r czyli iloczyn ilości sprzedanych produktów 0Q_r i kosztu przeciętnego 0E). Cena, która umożliwia maksymalizację zysku monopolowego, określana jest jako cena monopolowa.

W warunkach pełnego monopolu sam producent wyznacza wielkość produkcji maksymalizującej zysk, musi on jednak brać pod uwagę czynniki wpływające na kształtowanie się krzywej popytu. Wysokość ceny monopolowej (a tym samym zysku monopolisty) zależy przede wszystkim od cenowej elastyczności popytu. Im mniejsza jest elastyczność popytu, tym bardziej opłacalne jest dla monopolu ograniczenie rozmiarów produkcji, ponieważ monopol może swobodniej podnosić ceny bez obawy poważniejszego spadku popytu.

Rysunek 6.28 pozwala porównać wielkość produkcji i wysokość cen w gałęzi produkcji w warunkach monopolu i doskonałej konkurencji.

W porównaniu z doskonałą konkurencją monopol prowadzi do niższej łącznej produkcji (Q₁ < Q₂) i wyższej ceny produktu (c₁ > c₂). Istnienie monopolu sprawia więc, że nabywcy płacą wyższe ceny za mniejsze ilości nabywanych dóbr.

Analogicznie jest w okresie długim. W warunkach silnej konkurencji i swobody wejścia na rynek nowych firm produkcja w danej gałęzi będzie rosła, ceny będą spadać, a firmy będą zmuszone do produkowania przy możliwie najniższych poziomach swoich długookresowych kosztów przeciętnych (rys. 6.25). Efektem tego będzie tendencja do eliminowania (zmniejszania do zera) zysków ponadnormalnych (nadzwyczajnych). Będą one więc występowały jedynie przejściowo. Na dłuższą metę pozostaną tylko zyski normalne, wliczane w koszty. Dla monopolu sytuacja rozwinie się inaczej. Monopol oznacza, że istnieją silne bariery uniemożliwiające nowym firmom wejście na rynek. Monopolista nie musi produkować przy najniższym poziomie długookresowego kosztu przeciętnego. Nie zagrożony konkurencją, może również na długą metę liczyć na zyski nadzwyczajne, przy czym jednym z dostępnych sposobów osiągania zysków monopolistycznych jest po prostu ograniczanie produkcji przy równoczesnym podnoszeniu cen.

Wady monopolu widoczne są nie tylko w zakresie wielkości produkcji i wysokości cen. Inne negatywne efekty monopolizacji to np. prawdopodobieństwo produkcji przy relatywnie wysokich kosztach (z powodu braku konkurencji) oraz nierówny, dyskryminujący drobne firmy, podział globalnego dochodu.

WYKŁAD VI - 13.01.2000 roku

WYKŁAD VII - 27.01.2000 roku

Rynek pracy

Rynek pracy funkcjonuje tak jak każdy rynek określonego produktu. Na tym rynku kupuje się i sprzedaje pracę, a kupującym pracę jest przedsiębiorca a oferującym, czy też występującym po stronie podaży jest pracownik. Zachowania pracowników na rynku pracy są dodatnio skorelowane ze stawką pracy. Czyli im większa płaca, tym więcej chętnych do podjęcia pracy w gospodarce. Jeżeli założymy, że w gospodarce mamy do czynienia z wielkim jednolitym rynkiem pracy, to na tym rynku przy swobodzie zachowań po stronie popytu i podaży ustali się pewna stawka płacy, która równoważy ten rynek oraz towarzyszące jej rozmiary zatrudnienia. W rzeczywistości wiemy, że nie ma jednego rynku pracy w gospodarce i że w konsekwencji nie ma jednej stawki płacy. Teoretycy mówią, że dzieje się tak dlatego, że płaca całkowita stawka płac składa się z dwóch elementów występuje w niej pieniężna część stawki płac oraz niepieniężna część stawki płac i dopiero one razem zsumowane dają nam całkowitą stawkę płac. Stawka całkowita jest mniej więcej jednolita w gospodarce. Wobec tego przyczyny zróżnicowania stawek pieniężnych tkwią w różnej wysokości niepieniężnego elementu stawki płacy. Niepieniężnym elementem stawki płacy jest np. odległość miejsca zamieszkania od miejsca pracy. Ludzie skłonni są zaakceptować niższą stawkę pieniężną jeśli będzie to praca znajdująca się w pobliżu miejsca zamieszkania a więc bez uciążliwych dojazdów, tracenia czasu, pieniędzy. Uważa się że jeśli niepieniężna stawka płac jest atrakcyjna to na rynku pracy pojawia się więcej chętnych do podjęcia pracy przy danej stawce pieniężnej. Podaż pracy wtedy rośnie i na rynku pieniężna stawka płac ulega obniżeniu.

rynek pracy

W (stawka

płac) S S' (podaż pracy)

W₃

W₁ niepieniężne korzyści z pracy

W₂

D (popyt na pracę)

Q₁ Q₂ Q (ilości)

Jeżeli przy pieniężnej stawce W₂ pojawia się Q₂ chętnych do pracy, a poprzednio ta ilość chętnych chciała pracować po wyższej stawce (W₃), to miarą niepieniężnych korzyści z pracy jest odcinek między W₃ i W₂.

Uważa się że np. pewne sfeminizowane zawody sfeminizowały się między innymi dlatego, że oferowały one pewne niepieniężne korzyści z pracy atrakcyjne dla kobiet np. dłuższe wakacje, albo możliwość pracy na trzecią zmianę, co oznacza że można być w domu przed południem. I to wszystko sprawia, że zawody mimo że są słabiej płatne są bardziej atrakcyjne przede wszystkim dla kobiet.

Pierwszą przyczyną, która różnicuje stawki płac pieniężnych jest niepieniężny element stawki płacy. Jeśli to co zakład pracy oferuje poza płacą nie podlega opodatkowaniu, jest to podwójnie atrakcyjne dla pracownika.

Podstawową przyczyną, która różnicuje płace i powoduje powstanie różnych rynków pracy, są kłopoty z przemieszczaniem się z jednego rynku pracy na drugi. Czyli ograniczona mobilność, wynikająca:

1. z przyczyn geograficznych - kwestia mieszkaniowa

2. ze specyficznych wymagań rynku - jeśli ktoś chce być modelką musi mieć przynajmniej 180 cm wzrostu,

W gospodarce ustala się na podstawie gry popytu i podaży przeciętny poziom stawki płac, który staje się punktem odniesienia zachowań na rynku.

Stawka płac pojawia się z jednej strony w kalkulacji przedsiębiorcy, dla którego jest kosztem pracy i jest porównywana z korzyściami jakie przedsiębiorca ma z zatrudnienia. Dopóki korzyści są wyższe od kosztów przedsiębiorca chce zatrudnienie zwiększać. Z drugiej strony w kalkulacji pracownika pojawia się jako korzyść z pracy. Im stawka wyższa tym zapotrzebowanie na prace jest większe. Musimy zwrócić uwagę, że jeżeli mamy rozbudowany system narzutów na pracę to koszt pracy i korzyść pracy w rozumieniu pracodawcy i pracownika będą pojmowane rozbieżnie. Dla pracodawcy kosztem będzie to, co on musi zapłacić, a więc cała płaca brutto. Dla pracownica korzyścią z pracy będzie płaca netto. Wysokie ciężary będą w kalkulacji przedsiębiorcy zmniejszać jego popyt na pracę, bo zrównanie korzyści z kosztami nastąpi przy małym poziomie zatrudnienia z kolei pracownicy nie będą chcieli podejmować pracy jeśli na rękę dostaną znacznie mniej niż powinien płacić pracodawca.

Przewaga pracodawcy na rynku pracy

W (praca)

S (podaż pracy)

E

W₁

E'

W₂

D' D (popyt na pracę)

Q₂ Q₁ Q (ilości)

W kalkulacji przedsiębiorcy, czy też pracodawcy zrozumiałe jest, że płaca którą on wypłaca jest dla niego kosztem wpływającym na rozmiary korzyści osiąganych z zatrudnienia. Zgodne z jego interesem jest aby płaca przez niego płacona była możliwie jak najniższa. W zawiązku z tym pracodawcy bardzo często uciekają się do rozwiązania które nazywa się kartelizacją rynku pracy. Kartel - jest to umowa przedsiębiorstw dotycząca kształtowania ceny na sprzedawane wyroby. Umowy kartelowe są skuteczne wtedy kiedy uczestnicy kartelu mogą kontrolować rozmiary dostawy (np. rynek ropy naftowej). Taka sytuacja pojawia się również na rynku pracy, gdy mamy na rynku stosunkowo niewielką ilość kupujących pracę czyli przedsiębiorców, którzy umawiają się między sobą że będą ograniczać rozmiary zapotrzebowania na pracę. Wobec tego następuje wtedy spadek popytu na pracę, a jego następstwem jest to że stawka płac z poziomu W₁ spada do poziomu W₂ podobnie jak rozmiary zatrudnienia z poziomu Q₁ do Q₂. A więc kartel pracodawców osiąga obniżkę cen zaniżając rozmiary zapotrzebowania na pracę. Jako przykłady skartelizowanego rynku pracy można podać: rynek zawodowych sportowców (kluby zawierają transakcje i ustalają ile zawodnik będzie zarabiał), rynek nauczycieli akademickich, kontrolerów lotniczych. Dotyczą one pracowników o dość wysokich kwalifikacjach, gdzie ilość pracodawców jest ograniczona.

Monopsonowy rynek pracy

MCL (krańcowy koszt pracy)

W S
(podaż pracy)

E'

W₂

E

W₁

W₃

A

0 Q₂ Q₁ Q

Monopson jest rynkiem na którym przewagę ma kupujący (jedyny odbiorca produktu). Cechą charakterystyczną rynku monopsonowego jest to, że nabywca znając swoją sytuację jest w stanie narzucić sprzedawcy swoje ceny i te ceny są niższe od ceny wolnorynkowej. Takim monopsonowym rynkiem będzie kupno i sprzedaż broni. Na monopsonowym rynku pracy mamy do czynienia z taką sytuacją: pracodawca wytwarza przy pomocy pracowników jakiś produkt i jego popyt na pracę kształtuje się na ogół tak jak wszystkich innych przedsiębiorstw, czyli zależy od tego jaką rynkową wartość ma to co robotnicy wytwarzają i to jest miarą jego korzyści z zatrudnienia, czyli popyt na pracę, który jest równy wartości krańcowego produktu pracy.

Q	W	Koszt pracy, fundusz płac	Krańcowy koszt pracy (MCL)
1	20 tys.	20 tys.	20
2	22 tys.	44 tys.	24 (44-20)
3	24 tys.	72 tys.	28 (72-44)

Prowadząc produkcję w dużych rozmiarach przedsiębiorca zatrudnia znaczne ilości ludzi. Rozmiary zatrudnienia, są tak znaczne, że ludzie różnie reagują na stawki płac jakie on im proponuje. Powiedzmy, że pierwszy pracownik chce pracować za 20 tys zł rocznie. Wobec tego fundusz płac (koszt zatrudnienia pracownika będzie wynosił 20 tys. zł). Kolejny pracownik podejmie pracę, wtedy gdy dostanie 22 tys. zł rocznie, ale chcąc przyciągnąć drugiego pracownika, pracodawca musi wszystkim pracownikom zaoferować nie 20 a 22 tys. zł. wobec tego zapłaci 44 tys. zł. i to oznacza, że krańcowy koszt pracy wyniesie 44 - 20 = 24 tys. złotych. Krańcowy koszt pracy będzie wyższy od wypłacanej stawki płac. Dlatego obecnie w wielu zakładach pracy pracownicy otrzymują pasek i przekaz na konto, nie podpisuje się już list płac, na której można zobaczyć ile kto zarabia. W wielu zakładach pracodawcy wymagają od pracownika zachowania tajemnicy stawki płac. To jest jeden ze sposobów który pozwala na powstrzymanie demonstracji pracowników, którzy otrzymują mniej niż inni za wykonywanie tej samej pracy.

Jeżeli pracodawca zatrudnia wielu pracowników, to jeżeli chce zwiększyć zatrudnienie to musi zaoferować większą stawkę płac. Wtedy w jego kalkulacji pojawia się krańcowy koszt pracy (MCL).

Korzyścią z zatrudnienia jest dla monopsonowego pracodawcy rynkowa wartość tego co pracownicy wyprodukują, ale kosztem z tym związanym jest krańcowy koszt pracy.

Zgodnie z regułą że nie będę zatrudniać więcej, czy też płacić więcej niż mam korzyści z zatrudnienia, na rynku wolnej konkurencji mielibyśmy liczbę zatrudnienia Q₁ i płacę W₁ (punkt E). Na monopsonowym rynku pracy zrównanie korzyści i kosztów pracy następuje w punkcie E'. Co oznacza, że opłacalne dla monopsonisty rozmiary zatrudnienia są niższe niż w przypadku wolnej konkurencji. Monopsonista zatrudnia Q₂ pracowników. Z rysunku wynika, że nie ma przeszkód aby pracownikom zapłacił więcej czyli W₂, ale będąc jedynym odbiorcą pracy na rynku doskonale wie, że ilość ludzi Q₂ gotowa jest pracować za tyle ile to wynika z krzywej podaży pracy, czyli za stawkę W₃ i on taką stawkę im zaproponuje. Na monopsonowym rynku pracy zatrudnienie jest mniejsze stawka płac niższa niż w przypadku stawki wolnorynkowej. Odcinek E' i A ilustruje wyzysk robotników przez monopsonistów.

Monopsonizacja rynku pracy działa tak samo jak jego kartelizacja. Gdy popyt na pracę zostanie zmniejszony to stawka płac wyniesie tyle ile skrzyżowanie podaży z nowym popytem.

Przewaga pracownika na rynku pracy

To rynek z działającymi związkami zawodowymi

a) płace minimalne

W nadwyżka podaży S
(popyt na pracę)

pracy (bezrobocie)

W_min

W₁

D (podaż pracy)

Q₂ Q₁ Q

Zakładamy, że celem związków zawodowych na rynku pracy jest doprowadzenie do wzrostu płac. Związki zawodowe w zasadzie działają na rzecz utrzymania rozmiarów zatrudnienia, natomiast nie działają na rzecz zwiększenia zatrudnienia w zakładzie pracy.

Płace minimalne najczęściej są wprowadzane pod naciskiem społecznym, ma to miejsce wtedy, kiedy rynkowa stawka płac nie spełnia swoich funkcji socjalnych (nie wystarcza do utrzymania rodziny). Jeśli te naciski są skuteczne zostaje wprowadzone ustawodawstwo dotyczące płac minimalnych zgodnie z którym pracodawca nie może zapłacić mniej niż ustalono w przepisach.

Zgodnie z funkcjonowaniem rynku możemy powiedzieć, że płaca minimalna wymusza na pracodawcach stosowanie określonej płacy, ale przy wyższym koszcie pracy zrównanie korzyści z zatrudniania z kosztem, ma miejsce przy niższych rozmiarach zatrudnienia. Pracodawca, który musi zapłacić więcej będzie zmniejszał zatrudnienie, albo nie będzie zatrudniał nowych pracowników. Równocześnie nowa, wyższa stawka płac zaktywizuje ludzi, którzy do tej pory pracować nie chcieli. Co oznacza że zamiast poprzedniego zrównania ilości oferowanej i poszukiwanej na rynku pracy, będziemy mieć sytuację kiedy ilości oferowane będą większe od ilości poszukiwanych, pojawi się nadwyżka podaży pracy (bezrobocie). Przyczyną pojawienia się tej nadwyżki będzie z jednej strony zmniejszone zapotrzebowanie przez pracodawców na skutek przymusu płacenia więcej, a z drugiej strony zwiększone zainteresowanie pracowników.

Niektórzy twierdzą, że przy płacach minimalnych następuje zwiększona konkurencja między poszukującymi pracy, co oznacza, że pojawiają się pewne zjawiska dyskryminacji - pracodawcy nie chcą zatrudniać kobiet, twierdząc, że albo mają dzieci, albo będą je miały, co np. może oznaczać, że przez jakiś czas trzeba będzie im płacić a one nie będą pracować.

b) ograniczenie podaży pracy

Związki zawodowe chcąc utrzymać, albo zwiększyć płace narzucą pracodawcom rozwiązania które doprowadzą do ograniczenia podaży pracy.

W

S' S (popyt na pracę)

E'

W₂

E

W₁

Q₂ Q₁ Q

Jak widać z rysunku ograniczenie podaży pracy będzie powodowało wzrost stawki płacy przy spadku rozmiarów zatrudnienia. Będą to wszystkie rynki pracy na których pracownicy kierując się interesem związkowym bądź ogólnym, będą wymuszać na pracodawcy takie rozwiązanie. (np. rynek filmu amerykańskiego. Aby zagrać w amerykańskim filmie trzeba należeć do związków zawodowych, aby zapisać się do związków trzeba zagrać w amerykańskim filmie. Dlatego też rynek ten jest praktycznie zamknięty dla nie Amerykanów. Jeżeli nie amerykański aktor chce zagrać w amerykańskim filmie musi zagrać w filmie kręconym w kooperacji amerykańskiej, następnie zapisać się do związków zawodowych i dopiero wtedy grać w filmach amerykańskich. Dzieje się tak dlatego, że na pewno znalazłoby się wielu znakomitych aktorów europejskich, którzy zagrali by w filmie za dużo mniejsze pieniądze.). Ci, którzy zachowują pracę, chronieni przez związki zawodowe mają ograniczoną konkurencję na tym rynku i to im gwarantuje wyższe stawki pracy.

Poprzez ograniczenie podaży można doprowadzić do wzrostu stawki płacy.

c) zwiększenie popytu na produkty pracy (Teraz Polska)

W każdej z tych sytuacji oddziaływania związków zawodowych na rynek pracy zmierzają do ochrony interesów tych, którzy już na tym rynku są. Natomiast odbywają się kosztem zmniejszenia rozmiarów zatrudnienia i tak jakby eliminują tych potencjalnych klientów, którzy by mogli tutaj wejść z zewnątrz. Jest jednak taki rodzaj działalności związku, który daje szansę na podniesienie płac przy jednoczesnym wzroście rozmiarów zatrudnienia.

To działanie polega na zwiększaniu popytu na produkty pracy.

W S (popyt na pracę)

W₂ E'

E

W₁

D D' (podaż pracy)

Q₁ Q₂ Q

To ile pracownik chce płacić robotnikom zależy od ich wydajności oraz od cen tego co oni wytwarzają. Jeśli produkt pracy robotników sprzedaje się dobrze to znaczy to, że popyt na pracę zgłaszany przez pracodawców jest większy. To daje możliwość nie tylko podniesienia stawek płac, ale także zwiększenie rozmiarów zatrudnienia.

W każdej gospodarce pojawiają się hasła - modele, które promują produkty własne, krajowe np. „Teraz Polska” - kupuj produkty polskie. W ten sposób zwiększasz popyt przedsiębiorców na pracę w tej gałęzi, co pozwala na zwiększenie stawki płac i rozmiarów zatrudnienia. w tym przypadku interesy pracowników jak i pracodawców są jednakowe.

Na egzamin:

1. Jak funkcjonuje rynek (co to jest popyt, podaż, cena równowagi, dlaczego popyt i podaż rośnie, dlaczego maleje) w kraju x nastąpił wzrost dochodów ludności jak to wpłynie na funkcjonowanie na cenę na rynku samochodów (narysować krzywą popytu podaży, opisać co spowoduje wzrost dochodów - przesunie krzywą popytu w prawo, pokazać co się stanie z ceną i ilością). Co się stanie z ceną kawy gdy spadnie cena herbaty. Miary rynku: Elastyczności znać wzór i rodzaje, umieć policzyć, zinterpretować, powiedzieć od czego zależy. dlaczego na jedne towary popyt jest bardziej elastyczny a na drugie mniej - od czego zależy elastyczność popytu, jak się rozkłada, jakie są wartości wskaźnika.

2. państwo w gospodarce - co robi - nakłada podatki na towary, jak to się odbija na funkcjonowaniu rynku. Cena minimalna i maksymalna - powiedzieć albo rozpoznać w zadaniu. Czy będzie niedobór popytu, czy nadwyżka podaży. Ile wyniesie, jak to można pokryć - eksportem, czy importem.

3. teoria zachowań konsumenta - co to jest krzywa obojętności, zasady konstrukcji, do czego się to przydaje, co to jest linia budżetowa, co to jest równowaga konsumenta.

4. teoria zachowań producenta - w jaki sposób przedsiębiorstwo wyznacza wielkość produkcji w wolnej konkurencji i w monopolu - jakie informacje są mu do tego potrzebne (rysunek - opis krzywych i jak się je liczy i jak ta firma postępuje), co to jest koszt krańcowy, utarg krańcowy, zysk księgowy i zysk ekonomiczny. Długi okres, krótki okres. Społeczne i ekonomiczne skutki monopolizacji gospodarki.

5. rynek pracy - popyt na pracę, podaż pracy, indywidualne firmy w całej gospodarce, monopson i rynek związkowy.

WYKŁAD VI - 13.01.2000 roku

ceny MC

P₁ A

Przychód

ze sprzedaży MR D

0 Q₁ ilości

MC

P

A

utarg

Q

MC - krzywa kosztów

rzeczywista strata netto

P₂ wolna konkurencja (MC=P rynk)

P₁ monopol (MC=MR)

MR D

0 Q₂ Q₁

Rynek pracy

Popyt na pracę

Najważniejsze determinanty popytu na pracę to: płaca, wydajność (inaczej produkcyjność) pracy i popyt na produkt będący wynikiem pracy. Pierwszy z tych czynników wpływa na konkretną ilość pożądanej pracy (wyznacza punkt na danej krzywej popytu na pracę), natomiast dwa pozostałe wpływają na położenie samej krzywej popytu na pracę. Oznacza to, że zmianę stawki płac odzwierciedla ruch wzdłuż krzywej popytu na pracę, a zmianę poziomu wydajności pracy lub popytu na produkt pracy - przesuwanie się całej krzywej.

Im wyższy jest popyt na produkt pracy, tym wyższa jest cena tego produktu i tym wyższy krańcowy utarg, czyli krańcowy przychód z produktu pracy (KPP_P).

Popyt na pracę możemy analizować z punktu widzenia: (a) przedsiębiorstwa, (b) gałęzi produkcji i (c) całej gospodarki (całego rynku).

Na rysunku 7.5 zaznaczono kilka stawek płacy (P_ł1, P_ł2, P_ł3) oraz krzywą krańcowego przychodu z produktu pracy (KPP_P), równego wartości rynkowej krańcowego produktu pracy (WKP_P). Konkretna ilość pożądanej przez dane przedsiębiorstwo pracy zawsze, bez względu na to, z jaką stawką płacy mamy do czynienia, jest wyznaczona przez punkt przecięcia płacy (czyli krańcowego kosztu pracy) z krańcowym przychodem z produktu pracy. Krzywa krańcowego przychodu z produktu pracy pokazuje zatem ilości pożądanych nakładów pracy przy różnych stawkach płacy; a tym samym jest krzywą popytu na pracę danego przedsiębiorstwa.

ĆWICZENIA

ĆWICZENIA I - 15.10.2000 roku

PODRĘCZNIKI

Caban Wiesław - Ekonomia - podręcznik dla studiów licencjackich

Milewski Roman - Podstawy ekonomii

Samuelson - Ekonomia

Rynek

jest to miejsce, gdzie zachodzi proces kupna i sprzedaży.

Popyt

to ilość dobra jaką nabywcy są gotowi zakupić przy różnym poziomie ceny.

Ceteris paribus - łacińskie wyrażenie określające „przy założeniu, ze wszystkie pozostałe warunki pozostaną bez zmiany”

Popyt na mandarynki

Cena 1 kg (zł)	Popyt zgłaszany tygodniowo (kg)	Symbol kombinacji
6	8	A
5	11	B
4	15	C
3	20	D
2	27	E
1	38	F

Determinanty popytu

są to czynniki wpływające na zmniejszenie lub zwiększenie popytu:

1. Ceny innych dóbr.

2. Dochody nabywców.

3. Gusta, upodobania.

Dobra substytucyjne - dobra zastępcze np. zamiast masła - margaryna.

Dobra komplementarne - to dobra uzupełniające się np. płyta CD i odtwarzacz płyt CD.

Determinanty wzrostu popytu:

1. wzrost cen dóbr substytucyjnych,

2. spadek cen dóbr komplementarnych (dóbr uzupełniających się),

3. wzrost dochodów nabywców (nie zawsze),

4. wzrost liczby nabywców,

5. wzrost atrakcyjności danego dobra dla klienta.

Wzrost popytu polega na wzroście wielkości popytu przy każdej cenie i graficznie wyraża się przesunięciem krzywej popytu w prawo na zewnątrz. W tej sytuacji konsumenci pragną kupić więcej dobra przy każdej cenie. Są skłonni płacić większą cenę (Pp₁).

Spadek popytu polega na spadku wielkości popytu przy każdej cenie i graficznie wyraża się przesunięciem krzywej popytu w lewo do wewnątrz.

Determinanty spadku popytu:

1. spadek cen dóbr substytucyjnych,

2. wzrost cen dóbr komplementarnych (dóbr uzupełniających się),

3. spadek liczby nabywców,

4. spadek atrakcyjności danego dobra dla klienta.

Podaż

Jest to ilość dobra jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy różnym poziomie cen.

Popyt na mandarynki

Cena 1 kg (zł)	Popyt zgłaszany tygodniowo (kg)	Symbol kombinacji
6	38	A
5	33	B
4	28	C
3	20	D
2	14	E
1	6	F

Determinanty podaży

To czynniki wpływające na koszty produkcji. Oddziaływują one na podaż i położenie krzywej podaży.

5. zmiany produktywności wywołane zmianą technologii produkcji (rozwój techniki)

6. zmiany opłacalności produkcji innych dóbr,

7. zmiany dostępności (rzadkości) różnych zasobów produkcyjnych.

Wzrost podaży

jest to wzrost ilości, którą producenci są skłonni i są w stanie zaoferować przy każdej danej cenie i graficznie wyraża się przesunięciem krzywej podaży w prawo na zewnątrz (Pd1).

Spadek podaży jest to spadek ilości, którą producenci są skłonni i są w stanie zaoferować przy danej cenie i graficznie wyraża się przesunięciem krzywej podaży w lewo do wewnątrz (Pd2).

ĆWICZENIA II - 29.10.2000 roku

Nadwyżka rynkowa - jest ilością o którą wielkość podaży przewyższa wielkość popytu przy danym poziomie ceny.

Producenci, którzy nie są w stanie sprzedać swoich dóbr, będą musieli konkurować ze sobą oferując towar po niższej cenie. Proces konkurencji będzie spychał cenę w dół. Ilość dobra, którą konsumenci będą skłonni kupić będzie rosnąć podczas, gdy ilość towaru, który producenci będą chcieli sprzedać zmniejszy się. Wynikiem tego będzie kurczenie się nadwyżki, aż do momentu, w którym zostanie ona całkowicie wyeliminowana (P_r).

Punkt P_r wyznaczy cenę równowagi, przy której producenci będą sprzedawać wszystko, co chcieliby sprzedać. Nie będą mieli żadnego powodu, by obniżać cenę i podobnie konsumenci będą kupować to, co będą chcieli. Punkt przy którym chęć nabywców i sprzedawców zrówna się będzie nazywany punktem równowagi.

Ta cena równowagi oznacza, że przy tej cenie rozmiary zapotrzebowania są równe ilościom oferowanym. Przy cenie równowagi wielkości żądane przez kupujących i sprzedających także są sobie równe, stanowią one ilość równowagi. Wielkość równowagi osiągnięta jest, gdy wielkość popytu zrówna się z wielkością podaży.

Niedobór rynkowy - jest to ilość, o którą wielkość popytu przekracza wielkość podaży przy danej cenie.

Cenowa elastyczność popytu

gdzie:

E_CPP - współczynnik cenowej elastyczności popytu,

- względna % zmiana popytu,

- względna % zmiana ceny

1. ECPp = 0 - Oznacza to, że zmiany ceny nie powodują żadnych zmian popytu. Popyt jest doskonale nieelastyczny, sztywny.

2. ECPp = 1 - Oznacza sytuację, w której względna zmiana popytu jest równa względnej zmianie ceny. Gdy np. wzrost o 10% ceny danego dobra spowoduje spadek popytu o 10% na dane dobro. Mówimy wtedy o elastyczności wzorcowej.

3. 0 < ECPp < 1 - wtedy względna zmiana popytu jest mniejsza od względnej zmiany ceny. Np. gdy wzrost ceny o 10% spowoduje spadek popytu o 5 %. Współczynnik wyniesie ½. Im bliżej zera tym mniejsza elastyczność.

4. ECPp > 1 - Wtedy względna zmiana popytu jest większa od względnej zmiany ceny, popyt jest wysoce elastyczny. Im dalej ta wielkość oddala się od 1, tym popyt jest bardziej elastyczny.

5. ECPp = ∞ - Popyt jest doskonale elastyczny.

Mieszana cenowa elastyczność popytu

gdzie:

E_MCPp - współczynnik mieszanej cenowej elastyczności popytu,

- względna % zmiana popytu na dobro X

- względna % zmiana ceny dobra Y pozostającego do dobra X w stosunku substytucji lub komplementarności

Popyt na dane dobro reaguje nie tylko na zmianę ceny tego dobra, lecz również na zmianę cen dóbr substytucyjnych lub komplementarnych. Reakcję popytu na dobro X na zmianę ceny dobra substytucyjnego lub komplementarnego (dobra Y) nazywamy mieszaną cenową elastycznością popytu.

Znak ujemny tego współczynnika informuje nas, że dobra X i Y są wobec siebie komplementarne. Znak dodatni świadczy o substytucyjności tych dóbr.

Dochodowa elastyczność popytu

gdzie:

E_DPP - współczynnik dochodowej elastyczności popytu,

- względna % zmiana popytu,

- względna % zmiana dochodu

Ponieważ zmiany dochodu i popytu są jednokierunkowe współczynnik E_DPp przyjmuje wartości dodatnie. Są jednak dobra, które charakteryzują się nietypową wręcz paradoksalną reakcją popytu na wzrost dochodu. Taką, że wzrost dochodu powoduje spadek popytu na nie. Współczynnik E_DPp na te dobra przyjmuje wartości ujemne. E_DPp jest mniejsze od zera i dotyczy to dóbr podrzędnych mających wyższe jakościowo substytuty.

5. E_DPp = 0

Zerowa wartość E_DPp dzieli dobra na dwie grupy: dobra normalne, gdy E_DPp > 0, dobra podrzędne gdy E_DPp < 0.

6. E_DPp = 1

Oznacza to, że względna zmiana dochodu jest równa względnej zmianie popytu np. gdy wzrost dochodu o 10% spowoduje wzrost popytu o 10%. Mówimy wtedy o elastyczności wzorcowej. Gdy E_DPp = 1 dobra dzielone są na dwie grupy: dobra wyższego rzędu dla E_DPp > 1, i dobra podstawowe dla E_DPp < 1.

7. 0 < E_DPp < 1

wtedy względna zmiana popytu jest mniejsza od względnej zmiany dochodu. Np. gdy wzrost dochodu o 10% spowoduje spadek popytu o 5 %. Współczynnik wyniesie ½. Im bliżej zera tym mniejsza elastyczność.

8. E_DPp > 1

Wtedy względna zmiana popytu jest większa od względnej zmiany dochodu, popyt jest wysoce elastyczny. Im dalej wartość E_DPp oddala się od 1, tym bardziej elastyczny jest popyt.

Cenowa elastyczność podaży

gdzie:

E_CPd - współczynnik cenowej elastyczności podaży,

- względna % zmiana podaży,

- względna % zmiana ceny

C		Pd
		Q

6. E_CPd = 0

Oznacza to, że podaż nie reaguje na zmianę ceny, jest doskonale nieelastyczna, sztywna.

C		Pd
		Q

7. E_CPd = 1

względna zmiana podaży jest równa względnej zmianie ceny.

8. 0 < E_CPd < 1

C		Pd
		Q

oznacza, że podaż jest małoelastyczna i elastyczność jest tym mniejsza im wartość współczynnika jest bliższa zeru.

9. 
   E_CPd > 1

C		Pd
		Q

Wtedy podaż jest wysoce elastyczna. Im bardziej współczynnik oddala się od jeden tym bardziej elastyczna jest podaż.

10. E_CPd = ∞

C			Pd
C1
			Q

Podaż staje się jest doskonale elastyczna, co oznacza, ze przy danej cenie podaż może przybierać różne rozmiary.




Pierwsza prawidłowość niemieckiego statystyka Ernesta Engla (1821-1896) dotyczy relacji między wzrostem dochodu a wydatkami na żywność. Badając budżety gospodarstw domowych Engel stwierdził, że wraz ze wzrostem dochodu spada udział wydatków na żywność. Oznacza to, że wydatki na żywność rosną w tempie wolniejszym od przyrostu dochodu, czyli względna zmiana popytu na żywność jest mniejsza od względnej zmiany dochodu. Współczynnik dochodowej elastyczności popytu na żywność zawarty jest w przedziale 0 < E_DPp < 1 (rys. 4.13a).

Druga prawidłowość Engla. Inaczej zachowują się wydatki na odzież i mieszkanie. Udział tych wydatków na ogół nie zmienia się wraz ze zmianą dochodu, czyli względny przyrost popytu i względny przyrost dochodu są równe. Współczynnik dochodowej elastyczności popytu jest więc zbliżony do jedności (E_DPp = 1) (rys. 4.13b).

Trzecia prawidłowość Engla: wydatki na samochody, meble, podróże, ochronę zdrowia, wypoczynek, biżuterię wzrastają w tempie szybszym od tempa wzrostu dochodu. Oznacza to, że względna zmiana popytu na te dobra jest większa od względnej zmiany dochodu, czyli współczynnik dochodowej elastyczności popytu na nie jest większy od jedności (E_DPp > 1) (rys 4.13c).

Z faktu, że udział wydatków na poszczególne grupy dóbr zmienia się wraz ze wzrostem dochodu wynika bardzo istotne spostrzeżenie: zmiana dochodu powoduje nie tylko zmianę poziomu, ale i struktury wydatków.

Prawa i krzywe Engla - znać na test

ĆWICZENIA III - 03.12.2000 roku

Zadanie

Poniższa tabela przedstawia na rynku sytuację dobra X.

Cx	100	140	180	220	260	300
Pdx	220	260	320	400	500	640
Ppx	770	680	610	550	500	460

1. Jaka będzie wielkość nadwyżki (niedoboru) dobra X przy cenie 300?

Przy cenie C_x=300 wystąpi nadwyżka podaży nad popytem w wysokości 180 jednostek.

Przy cenie C_x=300 wystąpi niedobór popytu do podaży w wysokości 180 jednostek.

2. Jaka jest cena i ilość równowagi na rynku tego dobra?

3. Załóżmy, że popyt wzrasta o 180 jednostek przy wszystkich cenach. Jaka jest wielkość niedoboru (nadwyżki dobra przy początkowej cenie równowagi?

Cx	100	140	180	220	260	300
Pdx	220	260	320	400	500	640
Ppx	770	680	610	550	500	460
Ppx+180	950	860	790	730	680	640

Przy początkowej cenie równowagi C_r=260 występuje nadwyżka popytu nad podażą w wysokości 180 jednostek.

4. Jaka jest nowa cena równowagi?

Nowa cena równowagi wynosi C_r=300.

Zadanie

Uzupełnij podaną tabelę przedstawiającą wydatki konsumenta na 4 dobra w dwóch kolejnych miesiącach.

dobro	wydatki		Udział w budżecie		EDPp	Dobro normalne czy podrzędne	Dobro wyższego rzędu, czy podstawowe
		m I (Pp1)	m II (Pp2)	m I				m II
A	60	100	30%	25%	1/3	N	P
B	50	40	25%	10%	-1/3	P	P
C	60	140	30%	35%	6/5	N	W
D	30	120	15%	30%	9/5	N	W
Razem	200	400	100%	100%	×	×	×

1. oblicz udział wydatków na poszczególne dobra w dochodzie konsumenta wiedząc, że konsument wydaje cały swój dochód na te dobra.

2. Oblicz elastyczność dochodową popytu na te dobra.

3. Określ jakiego rodzaju są to dobra.




ΔP_p = P_p2 - P_p1 ΔD = D₂ - D₁

P_p=
D =





Zadanie

Dane są równania popytu i podaży dobra X: P_px = 50 - 5 C_x; P_dx = 2 + 3 C_x

1. znajdź ilość i cenę równowagi dobra X

P_px = P_dx

50 - 5C_x = 2 + 3C_x

8C_x = 48

C_x = 6 = C_r

P_px = 50 - 5 C_x = 50 - 5 × 6 = 20

P_dx = 2 + 3 C_x = 2 + 3 × 6 = 20

2. wykorzystując równania uzupełnij tabelę

Cx	0	2	4	6	8	10
Ppx	50	40	30	20	10	0
Pdx	2	8	14	20	26	32

3. 
   narysuj krzywą popytu i podaży. Zaznacz cenę i ilość równowagi.








(na dole wykresu powinna znajdować się ilość a na pionowej cena)

C_r = 6, Qr = 20 ponieważ P_px = P_dx = 20

4. Załóżmy, że nowe równanie popytu dane jest wzorem: P_px1 = 66 - 5 Cx

Znajdź nową cenę i ilość równowagi, narysuj nową krzywą popytu, zaznacz nową ilość i cenę równowagi.

P_px = 66 - 5C_x

66 - 5C_x = 2 + 3 C_x

8C_x = 64

C_x = 8

Cx	0	2	4	6	8	10
Ppx	66	56	46	36	26	16
Pdx	2	8	14	20	26	32






(na dole wykresu powinna znajdować się ilość a na pionowej cena)

nowa cena równowagi wynosi C_r = 8, natomiast ilość równowagi Q_r = 26 ponieważ P_px = P_dx = 26

ĆWICZENIA IV - 17.12.2000 roku

Analiza kosztów i wybór producenta

15. koszt księgowy - obejmuje związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, takie jak koszty zakupu surowców i materiałów, płace, amortyzacja, opłaty za energię.

16. koszt alternatywny - inaczej nazywany kosztem utraconych możliwości - jest to równowartość dochodów, które dany czynnik produkcji mógłby przynieść, gdyby wykorzystano go w innym, możliwie najlepszym zastosowaniu.

17. koszt domniemamy - są to koszty, których przedsiębiorstwo faktycznie nie ponosi, ale które teoretycznie mogłoby ponosić, gdyby musiało, np. korzystać wyłącznie z oprocentowanych kredytów, budować hale, biura nie na własnej ziemi, lecz na ziemi, którą trzeba kupić lub wydzierżawić.

18. koszty ekonomiczne - obejmują wszelkie koszty związane z wykorzystaniem zasobu, a więc zarówno rzeczywiste poniesione koszty księgowe, koszty domniemane wraz z zyskiem normalnym.

19. zysk normalny - to zysk osiągany przez przedsiębiorstwo po to, aby przedsiębiorca pozostał przy danej działalności gospodarczej i nie przeniósł będących w jego dyspozycji czynników produkcji do innej alternatywnej działalności.

20. zysk księgowy - bilansowy - jest różnicą między przychodami ze sprzedaży produktów i usług a poniesionymi przez firmę kosztami księgowymi.

21. zysk ekonomiczny - osiągniemy jeśli od całkowitych przychodów firmy odejmiemy wszystkie koszty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej tj. koszty księgowe, domniemane wraz z zyskiem normalnym.

22. koszt stały - do kosztów stałych zaliczane są takie koszty, których wielkość w zasadzie nie zmienia się przy zmianie rozmiarów produkcji np. koszty utrzymania administracji przedsiębiorstwa, amortyzacja, kary płacone przez przedsiębiorstwo z tytułu przeterminowanych zobowiązań wobec dostawców, czy banków.

23. koszty zmienne - to koszty, które zmieniają się wraz z rozmiarami produkcji, płace robotników oraz koszty zużytych materiałów.

K_c = K_s + K_z







24. koszty krańcowe - informują o tym jak wzrastają koszty całkowite przy wzroście produkcji o jednostkę wyrobu.

Ponieważ suma kosztów stałych jest stała niezależnie od wzrostu kosztów produkcji koszt krańcowy wzrasta z powodu wzrostu kosztów zmiennych. Koszt krańcowy wykorzystywany jest przy podejmowaniu decyzji dotyczących wielkości produkcji.

25. utarg przeciętny - jest sumą pieniędzy uzyskanych za jednostkę sprzedanego towaru. Ponieważ cena nie zmienia się wraz ze zmianami sprzedaży, utarg przeciętny jest równy cenie

U_c = Q × C





Q - ilość sprzedanych produktów

C - cena




26. utarg krańcowy - jest to przyrost utargu całkowitego związany ze wzrostem sprzedaży o jedną jednostkę wyrobu. Jest równy cenie ponieważ przedsiębiorstwo każdą następną jednostkę produkcji sprzedaje po tej samej cenie.

Zc = U_c - K_c




1. Krzywa K_p w punktach E i F zrównuje się z U_p a ten jest równy U_k i cenie (C). Punkty te wyznaczają przedział opłacalnej produkcji pomiędzy Q₁ a Q₂.

2. Od punktu E, któremu odpowiada produkcja Q₁ przedsiębiorstwo zaczyna przynosić zysk a punkt ten nazywany jest progiem rentowności (BEP).

3. W punkcie G K_k zrównuje się z K_p i od tego punktu K_k przewyższa K_p.

4. Zysk przedsiębiorstwa rośnie tak długo, jak K_k jest niższy od U_k.

5. Punkt A gdzie U_k=K_k i cenie przedsiębiorstwo osiąga maksimum zysku.

6. Z tego powodu mówimy, że punkt A wyznacza optimum ekonimiczne przedsiębiorstwa.

7. Punkt A, któremu odpowiada produkcja Q_r nazywany jest punktem równowagi przedsiębiorstwa.

8. Zwiększenie produkcji powyżej poziomu Q_r prowadziłoby do obniżenia się zysku, ponieważ K_k czyli koszty wytworzenia kolejnych jednostek produkcji przewyższałyby coraz bardziej U_k równy cenie, którą można uzyskać na rynku.

9. Od punktu F, dla którego poziom produkcji wynosi Q₂ firma przynosiłaby straty.






Granicę dopuszczalnych strat wyznacza poziom przeciętnego kosztu zmiennego. Dopóki cena jest wyższa od tego kosztu nie należy przerywać produkcji ponieważ pokrywa ona co najmniej koszty bieżące związane z tą produkcją.

Punkt A jest określany jako cena zamknięcia. Jeżeli cena spadnie poniżej tego poziomu należy zaprzestać produkcji, gdyż prowadziłoby to do powiększania się strat.

Monopol

Bariery:

1. powód techniczny (patent)

2. bariera finansowa - aby wejść na rynek trzeba mieć ogromy kapitał

3. bariera administracyjno-prawna - koncesje, ograniczona liczba, urząd antymonopolowy,

U_p = U_c


Utarg krańcowy to przyrost utargu całkowitego wynikający z powiększenia sprzedaży o jednostkę towaru. Utarg krańcowy jest niższy od ceny sprzedaży. Chcąc bowiem zwiększyć produkcję z 2 do 3 jednostek musimy obniżyć cenę 3 jednostek.

Maksymalizacja zysku do punktu przecięcia U_k i K_k.

doczytać: jak wygląda krzywa długookresowa kosztów, uwarunkowania, korzyści, niekorzyści skali, stabilizacja, technologie marketingowe i finansowe.

ĆWICZENIA V - 14.01.2000 roku

Zadanie

Poniższa tabela zawiera dane o wielkości sprzedaży i cenach w przedsiębiorstwie działającym w warunkach monopolu.

Wielkość sprzedaży (Q)	Cena (C)	Uc	Up	Uk
				Uc = Q × C	Up=C
0	18	0	-	-
10	16	160	16	16
30	12	360	12	10
50	8	400	8	2
70	4	280	4	-6

1. uzupełnij powyższą tabelę

2. narysuj na jednym wykresie krzywą utargu całkowitego, krańcowego i przeciętnego

3. przy jakiej wielkości sprzedaży przedsiębiorstwo to będzie maksymalizować utarg całkowity

U_c = Q × C, U_p=C,







Odp. odczytano z tabelki, iż przy wielkości sprzedaży równej 50 przedsiębiorstwo to będzie maksymalizować utarg całkowity U_c=400 (max)

Zadanie

Oblicz odpowiednie wielkości kosztów i utargów w przedsiębiorstwie działającym w warunkach monopolu.

1. Jaka wielkość produkcji zapewni temu przedsiębiorstwu maksymalizację zysku całkowitego. Uzasadnij odpowiedź.

2. Jaką cenę na swoje wyroby ustali to przedsiębiorstwo.

Q	Kc	Ks	Kz	Kpc	Kps	Kpz	Kk	Uc	Up	Uk
0	2 500	2 500	0	-	-	-	-	0	-	-
100	5 700	2 500	3 200	57,0	25,0	32,0	32	5 000	50,0	50
150	6 000	2 500	3 500	40,0	16,7	23,3	6	6 800	45,3	36
200	6 500	2 500	4 000	32,5	12,5	20,0	10	8 000	40,0	24
250	7 600	2 500	5 100	30,4	10,0	20,4	22	9 100	36,4	22
300	9 100	2 500	6 600	30,3	8,3	22,0	30	10 100	33,7	20
350	11 500	2 500	9 000	32,9	7,1	25,7	48	10 900	31,1	16
400	14 000	2 500	11 500	35,0	6,3	28,8	50	11 300	28,3	8
450	17 000	2 500	14 500	37,8	5,6	32,2	60	11 600	25,8	6

U_c = Q × C




K_c = K_s + K_z







1. dla K_k=U_p=22

2. 36,4

ĆWICZENIA VI - 28.01.2000 roku - Zaliczenie

Mikroekonomia - ćwiczenia

9

Q

U_p i U_k

A

D

B

C

Cena (C)

E

F







Cena (C)

E

D

C

B

A

F

P_r

popyt doskonale

elastyczny

popyt sztywny

ceny

ceny

D”

P_px

P_dx

ilość

B

(SDP)

D”

P₂

P₁

D

D

ilość

ilość

Q₂ Q₁

Q₂ Q₁

Pr

---