Odrodzenie- wprowadzenie do epoki
Niektóre ujęcia historyczno- literackie kontrastują ze sobą epokę średniowiecza i renesansu. Dość schematycznie ujmowano zjawiska, kojarząc średniowiecze z ciemnotą, a odrodzenie z rozwojem. Dla lepszego zrozumienia zjawisk kulturalnych i literackich, trzeba uwzględnić fakt, że czas trwania epok jest umowny. Renesans świadomie korzysta z dorobku starożytności, nie mniej jednak, epoką z której wyrasta jest średniowiecze. To każe zwrócić uwagę na pewną logikę, która łączy ze sobą sąsiadujące okresy historyczne. Prądy renesansowe np. humanizm czy reformacja wyrastają z sytuacji jaką dało im średniowiecze. Doskonale ujął te zjawiska holenderski badacz, Johan Huizinga, nazywając okres przejściowy jesienią średniowiecza, taki jest tytuł jego dzieła. Opisał i skomentował w całości wszystkie aspekty kultury XIV i XV wieku.
Renesans przejawia się niesamowitą radością życia, wręcz egzaltacją nim, wielką ufność w kondycję umysłową człowieka, zachwyt nad urokami egzystencji.
Umowny początek renesansu, kiedy zaczęły już rozwijać się jego idee i prądy umysłowe, datujemy na drugie półwiecze XIV w., wtedy zaczęła przeważać sztuka i kultura określana dziś jako renesansowa. Koniec, również umowny, to XVI wiek. Nowe pomysły pojawiły się najpierw na południu Europy, we Włoszech. Tam Giorgio Vasari, artysta, malarz i pisarz, w swoim dziele pt. „Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów” (1550) użył pojęcia odrodzenie świadomie. Miało oznaczać tworzenia nowej sztuki, jej ciągłe ulepszanie ,nie zaś dosłowne odrodzenie sztuki starożytnej. Potem mianem tym poczęto nazywać całość zjawisk kulturowych epoki, niekoniecznie związanych ze sztuką. Kształtowały one epokę, właściwy dla niej sposób myślenia i określony światopogląd. Za najważniejsze wydarzenie uważa się kryzys papiestwa i cesarstwa, upadek feudalnego porządku, rozwój nowych miast i państw.
Dorobek kultury antycznej znany był ludziom żyjącym w średniowieczu i renesansie. Z innej perspektywy jednak poznawano te dzieła i inaczej wartościowano. W wiekach średnich niewiele osób potrafiło czytać, uczonymi byli w większości duchowni. Nie zajmowali się oni jednak wszystkimi pismami, a ponadto czytali je bez wcześniejszego przygotowania, często bez zrozumienia. Renesans przyniósł inny stosunek do dorobku starożytnych. Starano się czytać go na żywo, myśląc i dyskutując nad jego zawartością. A tylko to pozwoliło naprawdę poznać antyczną kulturę. Stworzono specjalne studia nad językami greckim i łaciną, starano czytać się teksty w oryginale. Potem tłumaczono je na języki narodowe.
Wraz z epoką zmieniły się jej priorytety. Przestało liczyć się dążenie do ideału boskości i skromności. Teraz najważniejsze było życie doczesne we wszystkich jego aspektach, zyskanie sławy i przychylności ludzi. Literatura parenetyczna, czyli prezentująca określone postawy, traktowała o idealnym władcy, dworzaninie, czyli postaciach, odgrywających znaczące role.
W 1531 roku Niccolo Machiavelli wydał „Księcia”. Autor był teoretykiem polityki, dlatego dosyć sprawnie przedstawił cyniczne metody dochodzenia i sprawowania władzy. Machiavelli był przenikliwym demaskatorem życia społecznego, traktował historię jako realizm.
W renesansie narodziły się także koncepcje idealnego państwa- utopii. Tomasz Morus (1478- 1535) wydał „Utopię” (1516) o szczęśliwej krainie równości. Podobne utwory stworzyli Tomasz Campanella „ Miasto Słońca”, Franciszek Bacon „Nowa Atlantyda.
Traktaty te wyrażały przekonanie, że można ustrój polityczny można tworzyć i uelastyczniać. Skoro więc można formować system polityczny, to można wpływać też na wzajemne relacje między sąsiednimi państwami.
Najwybitniejszy umysł renesansu, Erazm z Rotterdamu (1467- 1536), związany z myślą humanistyczną i prądem zwanym renizimem (czyli głoszącym pokój). Jego dziełem jest satyryczna „Pochwała głupoty”. Irenizm obecny był w pismach wielu myślicieli epoki renesansu. W Polsce krzewicielami tej myśli był Jan Łaski, który odkupił księgo zbiór Erazma; także Frycz Modrzewski i Jan Kochanowski, na których prace Erazma z Rotterdamu wywarły dosyć duży i znaczący wpływ.
Tematem ciekawym dla wielkich umysłów renesansu była nie tylko myśl polityczna, ale również filozofia życia. Warto napomnieć w tym miejscu o Michelu de Montaignie (1533-1592), autorze „Prób” (Essais 1580). Jak sam tytuł wskazuje mamy do czynienia z określonym sposobem spojrzenie na świat i sprawy ludzkie- nie istnieje bowiem jedno bezkompromisowe rozwiązanie, ponieważ życie jest poszukiwaniem. Snując swe rozważania Montaigne stworzył nową formę literacką- esej.
Reformacja
Chęć wprowadzenia innowacji, doskonalenia, zmiany dotychczasowych reguł ogarnęła także inne dziedziny. W tym Kościół, który już od dłuższego czasu nękały wewnętrzne rozłamy i problemy. Nowym prądem, który miał zmienić strukturę Kościoła stała się reformacja. Właściwie już w średniowieczu dochodziło do buntów i schizm, jednakże nie przynosiły one skutków, a ich propagatorzy ginęli na stosach. Dopiero odrodzeniowa myśl odegrała tu znaczącą rolę. Za punkt zwrotny uważamy wystąpienie Marcina Lutra i ogłoszenie przez niego 95 tez. Reformacja znalazła się wtedy na bardzo sprzyjającym podłożu społecznym i obyczajowym, toteż stała się prądem dominującym. Niezwykle ważne było dla reformacji tłumaczenie Pisma Świętego na języki narodowe i próby samodzielnego tłumaczenia. Kościół znalazł się w niezbyt sprzyjającej sytuacji, atakowany przez reformatorów za swoje praktyki dotyczące pobierania opłat pieniężnych za odprawianie odpustów. Kolejni papieże zbierali fundusze na monumentalną Bazylikę św. Piotra. Europa ogarnięta została przez liczne spory i wojny religijne.
Wszystkie te czynniki doprowadziły do kryzysu papiestwa, który próbowano rozwiązać na licznych soborach. Dyskutowano o doktrynach i praktyce, wysuwano tezę o zwierzchności soboru nad papieżem. Wstrząs do jakiego doprowadziło wystąpienie Lutra, miało poważne konsekwencje. Nie skończyło się bowiem tylko na wysunięciu zarzutów na temat łamania przez księży praw Kościoła. w Bunt jaki rozpoczął Luter miał swe poparcie licznych dyskusjach na temat faktycznej przydatności odpustów dla zbawienia ludzi. Cała atmosfera towarzysząca reformacji zmieniła obyczaje, relacje społeczne, sprzyjała większej swobodzie myśli. Okazało się szybko, że Luter ma wielu zwolenników a także naśladowców w całej Europie. Nadzieję obudził w chłopach, którzy tez organizowali bunty.
Reformacja doprowadziła do rozbicia dotychczasowej jedności wyznania. W Skandynawii przyjęto luteranizm, w Niderlandach kalwinizm, w Czechach husytyzm, w Anglii anglikanizm. Nowo powstałe Kościoły działały samodzielnie w swoich krajach (tzn. bez nadzoru Rzymu), ale często doprowadzały do wojen domowych. Do najważniejszych ich osiągnięć należało tłumaczenie Biblii na języki narodowe, zniesiono celibat księży i wyróżniający ich status. Zniesiono także kulty i nabożeństwa do świętych.
Inaczej było w Polsce, nie miała tu miejsca żadna wojna religijna. Już wcześniej bowiem szlachta wywalczyła sobie prawo do swobodnego wybierania religii. Rzeczpospolita była krajem o rozległych granicach, w którym mieszkali ludzie o odmiennych kulturach i religiach. Byli tu katolicy ( Polacy i Litwini), prawosławni ( mieszkańcy Rusi), wyznawcy islamu ( Tatarzy) i Żydzi. Tak więc reformacja napotkała w Polsce ukonstytuowany porządek wyznań. Ponadto od 1520 roku zakazano wwozić dzieła Lutra do Rzeczpospolitej i za czasów panowania króla Zygmunta Starego nowy prąd religijny i tak nie mógł liczyć na postęp.
Na Pomorzu i w Prusach przyłączonych do Polski w 1525 roku znaleźli się wyznawcy luteranizmu; w Pińczowie w Wielkopolsce odbywały się zbory kalwinistów. Polska była raczej krajem, w którym innowiercy szukali schronienia, jak np. husyci z Czech.
Do Polski zostało dość szybko sprowadzone przez Stanisława Hozjusza Towarzystwo Jezusowe założone przez Ignacego Loyolę w 1534 roku. Miało ono zapobiegać herezją, ale nie w brutalny i ostateczny sposób. Zakon odwoływał się raczej do dyplomatycznych zachowań politycznych, działalności w dziedzinie kultury i oświaty w duchu katolickim, ale zachowującym zdobycze renesansu. Działalność jezuitów skutecznie zapobiegała rozwojowi reformacji. Specjale zasługi należy przypisać tu publicyście religijnemu, Piotrowi Skardze, który w swoich dziełach komentował publiczne życie religijne i społeczne.
Kościół dość negatywnie odniósł się do jednego z największych odkryć geograficznych, jakim były odkrycia Mikołaja Kopernika. Jego dzieło o „Obrotach sfer niebieskich” wydane w 1616 roku stało się szybko księgą zakazaną. Za swoje przekonania filozoficzne spalono przyrodnika Giordano Bruna. Wszystkie te wydarzenia wzięły udział w tworzeniu atmosfery epoki renesansu.
Początki architektury
Renesans wniósł także wiele do architektury. Przyczynili się do jego powstania artyści z Florencji, która przeżywała wtedy swój wspaniały rozkwit. Wymienić należy nazwiska Leona Battisty Albertiego i Filippa Brunelleschiego. Pierwszy z nich jest autorem dzieła „ O malarstwie”, drugi zaprojektował kopułę katedry Santa Maria del Fiore i kaplicy Santa Croce. Najpierw zaczęto stylizować budowle gotyckie, co polegało na stylizowaniu za pomocą motywów antycznych, rzeźb postaci z mitologii greckiej. Za dzieło architektury czysto renesansowej uważamy szpital we Florencji pochodzący z 1419- 1421 roku, zaprojektowany przez Brunelleschiego. Ma on wychodząca w stronę miasta fasadę i kolumnadę z arkadami.
Wśród genialnych artystów Florencji znajduje się Leonardo da Vinci, umysł renesansowy, Michał Anioł oraz Benvenuto Cellini, który wykonał złotą solniczkę dla Franciszka I. Znamienne dla epoki odrodzenia jest również to, że artyści byli znani z imienia i nazwiska, pracowali, by zostać sławnymi i chwalonymi. Przestano tworzyć w ciszy swoich pracowni.
W epoce odrodzenia zrezygnowano z pisania w łacinie, gdyż literatura miała być bardziej dostępna. Do łask weszły języki narodowe.
Tak powstawała historia literatury kolejnych państw, dzięki temu, że artyści pisali w swoich językach, tym samym rozwijając je. Tworzyli wybitni poeci od Francesco Petrarki w liryce począwszy ( w 1340 roku wydał „Pieśni” znane są „Sonety do Laury”), przez Williama Szekspira w dramacie, na Giovannim Boccaccio w prozie kończąc. Najbardziej znany jest Szekspir i jego wielkie dramaty. W 1600 wydał „Hamleta”, w 1607 „Makbeta”, w 1595 „Romeo i Julię”. Wywarł on niebywale trwały ślad w całej literaturze światowej, tworząc wzorce pewnych postaci i postaw. Jego twórczość była inspiracją dla późniejszych epok. Życie i dzieła Szekspira bardzo mocno związane z panowaniem królowej Elżbiety I, można powiedzieć, że tworzą niepowtarzalny koloryt epoki, życia teatralnego. Szekspir, zarówno jako pisarz i jako aktor ukształtował w dużej mierze epokę, określoną później elżbietańską.
Postacią, która zapisała się w literaturze renesansu schyłkowego był Miguel de Cervantes (1547- 1616). Jest on autorem powieści pt. „ Don Kichot”, znanej na całym świecie, także dzisiaj. Prezentuje ona nowy gatunek epicki- prozę narracyjną. „Don Kichot” w dużej mierze przedstawia stosunki społeczne w Hiszpanii, miejscami bardzo krytyczną ich ocenę, miejscami ironiczną. Mamy tu całą paletę obyczajową epoki, ciekawych i barwnych bohaterów, zajmujących różne postawy wobec życia. Jeden jest marzycielem i idealistą- to postać tytułowa; druga realistą- giermek Sancho Pansa.
Odrodzenie rozwijało się początkowo w Europie Południowej, ale szybko nowe kierunki przedostały się do Polski. Stało się tak za sprawą licznych, wówczas popularnych podróży zagranicznych. Szlachta wyjeżdżała do Włoch na studia (np. Jan Długosz). W dużej mierze dzięki kontaktom z humanistami włoskimi mogło doskonale rozwijać się szkolnictwo polskie, przede wszystkim zaś Akademia Krakowska. Bardziej dostępne dla większej liczby osób były szkoły i książki.
Na ziemiach polskich renesans rozpoczął się w połowie XV wieku, zaś jego rozkwit przypada na lata 1543- 1584, czyli daty wydania „O obrotach sfer niebieskich” Mikołaja Kopernika i daty śmierci Jana Kochanowskiego. W tym czasie Polska był prawdziwą potęgą polityczną Europy, rozwijała się gospodarczo.
Działo się tak m.in. dlatego, że wzrosła sprzedaż naszych surowców na rynku zagranicznym. To powodowało z kolei wzbogacenie się szlachty, magnaterii, a nawet chłopstwa. Dobrobyt natomiast sprzyjał większym nakładom finansowym na kulturę i szkolnictwo, co tym samym pozwoliło się im lepiej rozwijać. Dużą rolę odegrało wynalezienie druku przez Jana Gutenberga w 1455 roku (w tym roku została przez niego wydana Biblia).
Dzięki kulturze odrodzenia w pełni został odkryty dla literatury język polski i jego artystyczne możliwości. Na początku naszej rodzimej twórczości przeważał język łaciński. Pisał w nim Klemens Janicki, zaliczany już do humanistów. Niektórzy autorzy nie byli znani z nazwiska. Jako pełnoprawny w literaturze język polski wprowadził Mikołaj Rej (1505- 1569) a także Jan Kochanowski ( 1530- 1584). Pisali oni niezwykle dużo i bardzo różnorodnie, rozwój polskiej literatury renesansowej w dużej mierze to ich zasługa. Były to jednak osobowości różniące się od siebie pod względem warsztatu artystycznego. Rej bowiem czerpał natchnienie z okolic wsi, regionu i jego obyczajów ,Kochanowski natomiast jako poeta ukształtowany przez studia humanistyczne, tworzył arcydzieła pod względem tematycznym i formalnym.
Cała rozległa literatura, którą napisał Kochanowski, gatunki, które zakrzewił ( były nimi: fraszki, pieśni, treny, dramaty) miały swój oddźwięk w późniejszych dziejach i to nie tylko w Polsce. Można powiedzieć, że literatura polska była o tyle bogatsza, że korzystała z dwóch źródeł. Jednym była rodzima tradycja, język, powiedzenia; drugim kultura europejska, jej starożytne wzory. W twórczości każdego z nich, zarówno Reja, jak i Kochanowskiego odzwierciedla się wyraźnie renesansowa wizja świata, skupiona na doczesnych przeżyciach, miłości, radości, wartościach ducha, społecznej przydatności. Od nich to pochodzą tłumaczenia „Psałterza Dawidowego”, pierwszego prozą, drugiego- poetyckiego. Prezentują oni dwa modele polszczyzny.
Największym, najbardziej kunsztownym dokonaniem Kochanowskiego były „Treny” wydane w 1583 roku. Przynoszą one dyskusję z całą filozofią epoki.
„Treny” są przecież wyrazem najboleśniejszego przeżycia poety, jakim była śmierć córeczki. Dokonał Kochanowski pod wpływem bólu i cierpienia, przewartościowania całej filozofii starożytnej i renesansowej, która okazała się bezbronną i niewystarczającą w obliczu wielkiego smutku. Rozmyślania przynoszą jednak poecie ulgę i oczyszczenie, a nawet chęć pogodzenia się z kolejami losu, czemu daje wyraz w ostatnim trenie.
Koniec odrodzenia przyniósł zmiany w światopoglądzie: radość ustąpiła przygnębieniu i zwątpieniu w zdolności ludzkiego umysłu. Poezja przyjęła nowe tematy metafizyczne, ponieważ zmienił się pogląd na życie- zamiast niczym nie zmąconej radości i beztroski, pojawiały się myśli o krótkotrwałości, ulotności ziemskiego istnienia. Wyraźny tego wyraz widać w poezji Mikołaja Sępa- Szarzyńskiego, który w 1601 roku wydał „Rymy, abo Wiersze polskie”, zwiastun baroku.
Ważną rolę na przełomie renesansu i baroku odegrała kontrreformacja- prąd kulturowy i religijny zwalczający reformację. Określała ona sytuację panującą w ośrodkach myśli odrodzeniowej, a raczej jej kryzysu. W Rzeczpospolitej, nie dość zreformowanej, niespójnej pod względem gospodarczym i politycznym, narastało przesilenie. Panował nieporządek na dworze królewskim- elekcja króla, dzięki której zaczęli panować Wazowie. Mimo to na najwyższym poziomie stała literatura i język polski. Jako ostatni z optymistów renesansowych tworzył Szymon Szymonowic, piewca sielankowego, spokojnego życia na wsi. Stworzył „Sielanki”, dające wyraz zgodności z naturą w życiu na prowincji. Niektórzy rok jego śmierci- 1629- traktują jako umowną datę zakończenia odrodzenia w Polsce.
Twórcy polskiego renesansu
Mikołaja Reja z Nagłowic (1505- 1569) poznajemy w renesansie jako poetę- społecznika bardzo żywo zainteresowanego sprawami publicznymi. Był posłem, fundatorem szkolnictwa, udzielał się w zborze kalwinów. Jego twórczość ma rozległą tematykę i obejmuje różne gatunki: dialog „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem”, który poprzez krytykę stosunków, pragnie je zreformować; dramat „ Żywot Józefa”, w którym przedstawia historię starotestamentową; dramat „Kupiec, moralistyczny, czasem jednak satyryczny; zbiór przemów w duchu kalwinistycznym „Postylla”; utwór parenetyczny „Żywot człowieka poczciwego”; epigramaty „Źwierzyniec”. Rej nazywany jest „ojcem języka polskiego”.
Humanistycznym publicystą politycznym był Andrzej Frycz Modrzewski (1503- 1572), pochodził z Wolborza, był bardzo starannie wykształcony zarówno w kraju, jak i za granicą, krzewicielem myśli Erazma z Rotterdamu. Jest autorem rozprawy „O poprawie Rzeczpospolitej”, która jest wykładnią nauki o państwie.
Religijnym publicystą był Piotr Skarga (1536- 1612), który bardzo szeroko w swojej działalności propagował kontrreformację. Sam należał także do zakonu jezuitów. Był pisarzem, rektorem Akademii Wileńskiej. Napisał „Żywoty świętych”, będące wyrazem jego myśli, a także „Kazania sejmowe”, kunsztowne pod względem retoryki, jednak nigdy nie wygłoszone. W romantyzmie uznano go za wizjonera upadku Polski.
Najwybitniejszym umysłem polskiego renesansu jest Jan Kochanowski (1530- 1584). Pobierał liczne nauki w szkołach, ale jego humanistyczny charakter ukształtowały studia na Akademii Krakowskiej i na uczelni w Padwie. Był przez jakiś czas był związany z dworem królewskim, gdzie sprawował funkcję sekretarza (1563). W 1574 roku przeniósł się poeta do Czarnolasu. Tam tez zaczął tworzyć swoje najwybitniejsze dzieła. Wcześniejsze, jeszcze pisane są po łacinie np. „Elegie”, potem już tylko w języku polskim. Przez całe życie pisał „Fraszki”, „Pieśni” zebrane w zbiory, był autorem tragedii politycznej „ Odprawa posłów greckich”. Z pod jego pióra wyszło też tłumaczenie „Psałterza Dawidów”, natomiast najbardziej kunsztownym dziełem jego życia były „Treny”. Dzięki Kochanowskiemu język polski został wprowadzony został do literatury jako język artystyczny. Zasługą poety jest przeniesienie na grunt polski gatunków starożytnych.
Twórczość pisarzy europejskich
Prekursorem renesansu jest Giovanni Boccaccio (1313- 1375) z pochodzenia Włoch, urodził się we Florencji, gdzie rozwijał się renesans. Napisał „Fiamettę”, którą można uznać za powieść psychologiczną; Żywot Dantego”- romans biograficzny; jego wielkim dziełem jest „Dekameron”, w którym stworzył wzór budowy noweli, jest to zbiór niedługich utworów, powiązanych ze sobą; utwór wyraża ład i renesansowy porządek duszy i ciała.
Największym dramatopisarzem epoki był William Szekspir ( Shakespeare) 1564- 1616. Był także poetą aktorem i pełnił funkcję dyrektora teatru. Został sławny już za życia, dlatego, że jego sztuki były niezwykle popularne, zarówno te wczesne, jak i późniejsze arcydzieła. Tworzył komedie: „Komedia omyłek” czy „Wieczór Trzech Króli”, wspaniałe dramaty z kolorycie historycznym „Ryszard III” i najbardziej znakomite tragedie „ Romeo i Julia”, „Otello”, „Hamlet”, „Król Lear”, „Makbet” oraz „ Sen nocy letniej”, mający elementy fantastyczne. Szekspir jest twórcą teatru elżbietańskiego.
W Hiszpanii prym wiódł Miguel de Cervantes Seevedra (1547- 1616). Był powieściopisarzem i dramaturgiem. Jest autorem powieści, która do tej pory inspiruje pisarzy na całym świeci i przyciąga czytelników: „ Przemyślny szlachcic Don Kichot z la Manchy” ze względu na swój niepowtarzalny koloryt i kreację bohaterów. Cervantes jest także autorem nowel, komedii i dramatów.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.