NIEPOWODZENIA DZIECI W NAUCE SZKOLNEJ - KSZTAŁTOWANIE POZYTYWNEJ MOTYWACJI DO NAUKI
Początek nauki w szkole to dla 6-cio, 7-dmiolatków wielkie wyzwanie. Pełne marzeń przekraczają próg pierwszej klasy z wiarą, że tu będzie inaczej, lepiej niż w przedszkolu. Jednocześnie otwierają nowy piórnik i najstaranniej, najlepiej jak potrafią piszą pierwsze litery. Szybko się uczą, czytają coraz ładniej. Większość odnosi sukces mierzony pochwałami i dobrymi stopniami. Niektórym jednak szkolne początki sprawiają trudności i są wstępem do prawdziwego dramatu. Ciąg pierwszych niepowodzeń może głęboko zranić delikatne uczucia dziecka, negatywnie wpłynąć na poczucie własnej wartości, własnych możliwości, osłabić zaufanie do siebie i świata. Najczęściej przyczyna niepowodzeń tkwi w psychoruchowych zaburzeniach rozwoju czyli: dysgrafii, dysleksji, dysortografii i dyskalkulii.
Dysleksja - to zaburzenia procesu czytania, trudności w czytaniu, w rozpoznawaniu liter, słów lub niemożliwości powiązania dźwięku z prawidłowo rozpoznaną literą. Wyraża się w błędach wymowy trudniejszych wyrazów, w pomieszaniu sylab, przekręcaniu słów.
Dysgrafia - to zaburzenia funkcji pisania, trudności w pisaniu.
Dysortografia - to trudności z opanowaniem poprawnej pisowni.
Dyskalkulia - to trudności z zapisywaniem i odczytywaniem liczb, trudności w liczeniu.
Zakres tych zaburzeń jest różny i może dotykać jednej lub kilku sfer:
Rozwoju ruchowego, tzw. motoryki. Ujawnia się jako niezręczność ruchowa całego ciała, lub tylko jako niesprawność dłoni, tzw. zaburzenia manualne.
Percepcji wzrokowej. Dziecko jest mało spostrzegawcze, przepisując robi błędy, myli litery np.: p-b, d-g, u-n, p-g. Odwraca litery i cyfry - tzw. pismo lustrzane, ma kłopoty z pisaniem w liniach.
Lateralizacji. Lateralizacja to przewaga czynności jednej części ciała nad drugą, u większości występuje większa sprawność prawej strony, zwłaszcza ręki - stąd praworęczność. Często pojawia się lateralizacja skrzyżowana np. sprawniejsza lewa ręka i prawa noga. U dzieci z taką lateralizacją mogą pojawiać się trudności w pisaniu i czytaniu. Jeżeli jest to zaburzenie pojedyncze to nie musi utrudniać nauki, podobnie jak leworęczność. Dzieci „oburęczne” charakteryzują się wolniejszym tempem pracy.
Rozwoju emocjonalno - uczuciowego. Kłopoty pojawiają się u dzieci nadpobudliwych, zahamowanych, często powstają na bazie wcześniejszych zaburzeń i niewłaściwego potraktowania problemu przez nauczycieli, wychowawców, czy rodzinę.
Zaburzenia wywołane błędami dydaktycznymi. Są stosunkowo najłatwiejsze do skorygowania, ale dostarczają niepotrzebnego stresu.
Przyczyny niepowodzeń szkolnych są zazwyczaj niezwykle złożone wielorakie. Upatruje się ich w okresie embrionalnym, w uszkodzeniach okołoporodowych lub jako pozostałości po ciężkich chorobach, czy urazach. Specjaliści mówią nawet o „ryzyku dysleksji”. Dotyczy ono dzieci z nieprawidłowej ciąży i porodzie, dzieci nieharmonijnie rozwijających się, a także z rodzin obciążonych dysleksją. Specyficzne symptomy zaburzeń można dostrzec w młodszym wieku przedszkolnym.
Przedszkolaki z grupy ryzyka dysleksji, podczas zabawy, rysowania, czynności samoobsługowych są niezręczne, mają słabą koordynację ruchową, wszystko im wypada z rąk, często się o cos potykają. Także rozwój mowy budzi zastrzeżenia, który najczęściej bywa opóźniony. Dziecko przekręca wyrazy, ma trudności z budowaniem zdań, z wysławianiem się. Jego twórczość artystyczna rzadko satysfakcjonuje. Rysunki są ubogie, na niskim poziomie graficznym, odbiegają od prac rówieśników.
Wraz z dorastaniem dziecka obraz tych zaburzeń zmienia się, ale uczucie pierwszej porażki, pamięć rozpaczliwej walki i pracy by nie być gorszym, by dorównać innym zostaje i budzi lęk, niepewność, brak wiary w siebie - w konsekwencji zaczyna dominować bierność - „bo i tak się nie uda”. Później - w wieku szkolnym - nierzadko dochodzi negatywna opinia, etykieta lenia i nieuka. To jeszcze bardziej pogłębia istniejące już zaburzenia i wywołuje nowe nerwice, depresję, fobię szkolną, zaburzenia zachowania. Z sytuacją tą może wiązać się również zjawisko drugo i wieloroczności, które prowadzi dość często do odsiewu szkolnego, to jest do przerwania przez ucznia nauki w szkole przed jej ukończeniem. Drugoroczność bowiem wywiera ujemny wpływ na uczniów, zniechęca ich do pracy, tłumi zainteresowanie nauką, kształtuje niekorzystny stosunek do otoczenia, wywołuje kompleksy i zaburzenia w zachowaniu, a nawet prowadzi do zahamowania dotychczas prawidłowego rozwoju umysłowego zwłaszcza u młodszych uczniów.
Innymi przyczynami niepowodzeń szkolnych mogą być niekorzystne warunki społeczno-ekonomiczne. Udowodniono na podstawie badań, że najwięcej przypadków niepowodzeń szkolnych wiąże się właśnie z trudnymi warunkami materialnymi dziecka (jego rodziców) oraz brakiem właściwej opieki nad dzieckiem ze strony rodziców. Większość dzieci powtarzających klasę to jednostki niedożywione, nie mające odpowiedniego ubrania i pomocy do nauki. Często pozbawione należytej opieki ze strony rodziców, zmuszane do wykonywania różnorakich prac w domu i poza nim, często natury zarobkowej, wychowywane w środowisku o niskim poziomie kultury i niechętnym lub beztroskim nastawieniu do nauki.
Jak zaradzić niepowodzeniom dzieci w nauce? Bardzo ważna - o ile nie najważniejsza - jest w tym wypadku diagnoza, a za nią idące wsparcie rodziny, zajęcia reedukacyjne, indywidualne podejście do każdego przypadku. Nie zawsze jest to jednak możliwe. Jeśli sytuacja dzieci mieszkających w większych miastach nie jest jeszcze najgorsza, to dzieci mieszkające w małych miasteczkach, czy na wsi mają o wiele bardziej utrudniony dostęp do fachowej pomocy. Wciąż brakuje specjalistów, gabinetów reedukacyjnych, specjalnych pomocy do nauki, ale przede wszystkim ciągle brakuje zrozumienia problemu. Skuteczność zajęć reedukacyjnych też bywa różna. Najczęściej sukces przychodzi po upływie dłuższego czasu. Zależy to nie tylko od rodzaju zaburzenia, ale i do współpracy reedukatora ze szkołą i rodziną. Często jego efekty miesięcznej i dłuższej pracy mogą być zniszczone przez czyjeś nieumiejętne postępowanie. Dzieci dyslektyczne są bardzo wrażliwe, mało odporne na stres. Ich sukces wymaga ciężkiej pracy i ogromnego wysiłku. Zaczyna się od zmiany nastawienia do samego siebie, od odszukania w sobie pozytywnego obrazu. Nie ulega wątpliwości, że pomoc rodziców w przezwyciężaniu tych trudności jest konieczna, a tylko psycholog lub reedukator powinien tą osoba kierować. Rodzice działając najczęściej intuicyjnie - wprawdzie z oddaniem i wielkim sercem - bez należytej znajomości problemu mogą niestety zaszkodzić. Ich rola jest inna - w bezpiecznej atmosferze rodzinnej zabawy, cierpliwości i zrozumienia mogą rozwijać i usprawniać ruchowo małe dziecko. Poprzez swobodną zabawę, bez zmuszania, jednak z zachętą pobudzającą ciekawość, można manualnie rozwijać dziecko. Wspólnie czytać, nazywać kolorowe obrazki i co najważniejsze - doceniać, szanować i wspierać każdy wysiłek. Jeśli natomiast pojawią się trudności to bardzo ważne będzie to, by dziecko czuło wsparcie, zrozumienie i miłość ze strony najbliższych. Z kolei na usunięcie takich przyczyn niepowodzenia uczniów w nauce jak brak należytej opieki nad dzieckiem ze strony rodziców, czy rodziny, niekorzystne warunki materialne i mieszkaniowe rodziców, zły stan zdrowia ucznia nauczyciel ma zwykle niewielki wpływ. Z tego też względu jego możliwości działania w tych zakresach są z reguły ograniczone. Natomiast stosunkowo dużymi możliwościami dysponuje on w zakresie ograniczania wpływu tych przyczyn niepowodzeń szkolnych, które tkwią w samym dziecku. Dlatego też do podstawowych metod i środków dydaktycznych, które zapobiegają niepowodzeniom oraz zwalczają niepowodzenia już występujące zalicza się:
Profilaktykę pedagogiczną, w tym głównie nauczanie problemowe i nauczanie w zespołach uczniowskich. Profilaktyka ta polega na wspólnym rozwiązywaniu określonych problemów teoretycznych lub praktycznych na lekcji, co powoduje u uczniów wzrost zainteresowania nauką, wdraża ich do współpracy i grupowego przezwyciężania napotkanych podczas niej trudności.
Diagnozę pedagogiczną, a w jej obrębie m.in. posługiwanie się takimi sposobami poznawania uczniów oraz kontroli i oceny wyników nauczania, które pozwalają na możliwie natychmiastowe wykrywanie powstających i narastających luk w wiadomościach i umiejętnościach każdego ucznia. Celem tych poczynań koordynowanych przez wychowawcę jest jak najdokładniejsze poznanie każdego ucznia - jego pozycji w rodzinie, warunków życia, skłonności i zainteresowań. Znajomość tych danych pozwala nauczycielom racjonalnie indywidualizować pracę dydaktyczno-wychowawczą tak na lekcji jak i podczas zajęć pozalekcyjnych. Pozwala również na kierowanie uczniów do odpowiednich typów szkół wyższych. Istotnym składnikiem diagnozy jest posługiwanie się przez nauczycieli starannie przemyślanymi formami kontroli o oceny postępów uczniów w nauce, w tym badaniami wyników uzyskanych przez dzieci i młodzież po zakończeniu realizacji każdego większego działania programu. Na podstawie tych wyników, kieruje się uczniów wykazujących określone opóźnienia do odpowiednich grup wyrównawczych w celu usunięcia wykrytych braków.
Terapię pedagogiczną, na którą składa się przede wszystkim wyrównywanie wykrytych zaległości w zakresie opanowanego przez uczniów materiału programowego poprzez indywidualizację nauczania na lekcji oraz w drodze organizowanych przez szkołę zajęć pozalekcyjnych w grupach wyrównawczych.
Opracował: Eryk D. Fugazi