Mała konstytucja (1947)
Mała Konstytucja została uchwalona po ożywionych debatach i licznych kontrowersjach dnia 19 lutego 1947 roku, składała się z 32 artykułów podzielonych na 9 rozdziałów. Jej pełna nazwa brzmiała: Ustawa konstytucyjna o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej. W literaturze polskiej mianem „Małej Konstytucji” określa się akt przejściowy, niepełny, regulujący kwestie ustrojowe do czasu ustalenia pełnej konstytucji.
Konstytucja częściowo nawiązywała do tradycji polskiego parlamentaryzmu, co znalazło wyraz w terminologii i do wzorów postanowień Konstytucji Marcowej. Mała Konstytucja przyjęła zasadę podziału władzy - według jej ustaleń najwyższą władzę ustawodawczą w państwie otrzymywał Sejm, a władza wykonawcza znajdowała się w rękach Prezydenta, rządu oraz Rady Państwa. Pieczę nad sądownictwem miały sprawować niezawisłe sądy.
Sejm Ustawodawczy miał składać się z 444 posłów, wybieranych na pięcioletnią kadencję. Wydawał ustawy, dekrety z mocą ustaw oraz kontrolował rząd. Sejm miał także za zadanie ustalać zasadniczy kierunek polityki państwa, przez działania takie jak uchwalanie budżetu czy planów gospodarczych.
Prezydent był wybierany przez Sejm na siedmioletnią kadencję bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej 2/3 ustawowej liczby posłów. Jego zadaniami było: reprezentowanie państwa, zarządzanie sesjami Sejmu, powoływanie i odwoływanie członków rządu, przydzielanie odznaczeń. Był również zwierzchnikiem wojska i miał prawo łaski. Prezydent miał prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych, zarządzeń, rozkazów i zakazów oraz prawo wprowadzenia ich w życie nawet z użyciem środków przymusu.
Rada Państwa była zupełnie nowym organem, nieznanym na polskim gruncie. Pomysł został zaczerpnięty z ZSRR. Przewodniczył jej prezydent, a jej kompetencje wkraczały na pole ustawodawcze. Zatwierdzała dekrety z mocą ustawy wydawane przez rząd, posiadała prawo inicjatywy ustawodawczej. Rada Państwa monitorowała jednocześnie NIK (Najwyższa Izba Kontroli), w którego kompetencjach zawierała się kontrola nad gospodarczymi pomysłami rządzących. NIK przedstawiał jednocześnie coroczny wniosek, przyznający, albo też odmawiający absolutorium dla rządu. Pełna kontrola nad tą instytucją była więc bardzo istotna dla komunistów.
Rada Ministrów powołana została do realizacji władzy wykonawczej, miała prawo wydawania przepisów wykonawczych w stosunku do ustaw, które realizowała w postaci rozporządzeń. System parlamentarno-gabinetowy faktycznie nie działał. Rząd stał się ciałem politycznym powoływanym przez Prezydenta. Ze względu na brak opozycji nie istniała również instytucja odpowiedzialności politycznej rządu.
W miarę upływu czasu to rząd zaczął przejmować inicjatywę w tworzeniu prawa. Wydawano liczne dekrety z mocą ustawy. Słabła rola Sejmu jako kontrolera tychże dekretów. Podstawowym ośrodkiem decyzyjnym powoli stawało się kierownictwo partii. Prezydent i Rada Państwa także zyskiwali na znaczeniu.
W Małej Konstytucji zupełnie pominięto kwestię praw i wolności obywatelskich. Uzupełniono je dopiero 22 lutego w uchwale Sejmu, co powodowało niemożność uznania jej za podstawę skargi wniesionej do sądu o naruszenie praw. Stwierdzano, że ludzie są równi wobec prawa bez względu na pochodzenie, religię, kolor skóry, płeć, status społeczny czy też wykształcenie. Zapewniano wolność sumienia i wyznania, nietykalność osobistą oraz ochronę życia i zdrowia obywateli. Oczywiście wszelkie te deklaracje okazały się pustymi sloganami, a sam fakt, że w Konstytucji nie zawarto ich od razu daje pojęcie o charakterze działań komunistów. Podstawowym celem ustawy O ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczpospolitej Polskiej było zapewnienie rządzącej partii nieograniczonej władzy, przy jednoczesnych pozorach istnienia demokracji. Konstytucja obowiązywała w latach 1947 - 1952. Dnia 22 lipca 1952 roku uchwalono Konstytucję PRL, zwaną konstytucją stalinowską.
Rozdziały Małej Konstytucji:
art. 1 (pełniący funkcję wstępu),
Rozdział I - Najwyższe organy Rzeczypospolitej (art. 2),
Rozdział II - Sejm Ustawodawczy (art. 3-11)
Rozdział III - Prezydent Rzeczypospolitej (art. 12-14)
Rozdział IV - Rada Państwa (art. 15-16)
Rozdział V - Rząd Rzeczypospolitej (art. 17-19)
Rozdział VI - Najwyższa Izba Kontroli (art. 20-23)
Rozdział VII - Wymiar sprawiedliwości (art. 24-26)
Rozdział VIII - Przepisy przejściowe (art. 27-29)
Rozdział IX - Przepisy końcowe (art. 30-32)
Konstytucja z dnia 19 lutego 1947 roku
W latach 1944-1947 w Polsce organami sprawującymi władzę były: KRN - Krajowa Rada Narodowa oraz PKWN - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, obydwie wspierane przez Związek Radziecki.
W latach 1947-1952 trwały w Polsce walki o kształt polityczny przyszłego państwa. Ustawy konstytucyjne z 4 lutego 1947 roku o wyborze prezydenta RP oraz z 19 lutego 1947 o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczy Pospolitej odwoływały się do kontynuacji dzieła KRN, zasad Manifestu PKWN oraz wyników referendum z 30 czerwca 1946 roku.
Podczas referendum padły trzy pytania:
1) Czy jesteś za zniesieniem Senatu?,
2) Czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych?,
3) Czy chcesz utrwalenia granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej?
Według oficjalnych, sfałszowanych przez komunistów wyników na pytanie pierwsze padło twierdzących odpowiedzi 68,2%, na drugie 77,3%, a na trzecie 91,4%.
Mała konstytucja z 19 lutego 1947 roku składała się z 32 artykułów podzielonych na 9 rozdziałów. Została przyjęta stosunkiem głosów 333 „za” i 17 (posłowie PSL) „przeciw”. Miała charakter tymczasowy do uchwalenia pełnej konstytucji, o czym mówił art.1. Wiele kwestii regulowała w sposób ramowy, odsyłając do ustaw zwykłych. Nie obejmowała regulacją praw i wolności obywatelskich. Artykuł 2 wyrażał zasadę podziału władz: „Najwyższymi organami Rzeczypospolitej Polskiej są: w zakresie ustawodawstwa - Sejm Ustawodawczy, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej, Rada Państwa i Rząd Rzeczypospolitej, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe sądy” zniekształconą fragmentem zapisu z art. 1: „... Sejm Ustawodawczy, jako organ władzy zwierzchniej Narodu Polskiego ...” przyznając szczególną pozycję Sejmowi jako jedynemu organowi zwierzchniej władzy narodu. Tak więc nie została zachowana zasada jednolitej i niepodzielnej władzy z konstytucji kwietniowej, ani nie została do końca wprowadzona zasada podziału władzy. W Małej Konstytucji z 19 lutego 1947 wprowadzającej system parlamentarno-gabinetowy, rozdział pierwszy jest zatytułowany „Najwyższe Organy Rzeczpospolitej Polskiej”, drugi „Sejm Ustawodawczy”, a trzeci „Prezydent Rzeczypospolitej”. Już po samym tylko układzie poszczególnych rozdziałów wyraźnie widoczny jest rozkład priorytetów między egzekutywą i legislatywą. Systemem władzy wprowadzony w Małej Konstytucji jest system parlamentarno-gabinetowym, czyli takim w którym rząd z premierem na czele jest powoływany i odwoływany przez głowę państwa, a odpowiedzialność polityczną rząd ponosi przed parlamentem. Zamiast tradycyjnej egzekutywy składającej się z Prezydenta i Rządu konstytucja wprowadzała dodatkowy organ wzorowany na ustroju ZSRR - Radę Państwa. Składała się z: Prezydenta Rzeczypospolitej, Marszałka i wicemarszałków Sejmu Ustawodawczego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego (w czasie wojny) oraz ewentualnie członków uzupełniających powołanych na jednomyślny wniosek Rady Państwa. Posiadała ona kompetencje znacznie szersze niż tylko przeznaczone dla władzy wykonawczej. Na podstawie art. 16 przyznano jej: sprawowanie zwierzchniego nadzoru nad radami narodowymi jako terenowymi organami jednolitej władzy państwowej, zatwierdzanie dekretów z mocą ustawy, uchwalonych na podstawie pełnomocnictw, udzielanych Rządowi przez Sejm, kompetencje Prezydium Krajowej Rady Narodowej, wynikające z obowiązującego ustawodawstwa, podejmowanie uchwał w przedmiocie wprowadzania stanu wyjątkowego lub wojennego, wyrażanie zgody na ogłoszenie ustaw o budżecie, narodowym planie gospodarczym i poborze rekruta, inicjatywę ustawodawczą, rozpatrywanie sprawozdań Najwyższej Izby Kontroli. Zmianie uległa pozycja prezydenta, który stracił swoją apolityczność poprzez system wyboru przez Sejm (art.12), połączenie personalne z funkcją Przewodniczącego Rady Państwa i instytucję Rady Gabinetowej. Prezydent nie został wyposażony w istotne uprawnienie, służące zrównoważeniu władzy - rozwiązywania parlamentu przed upływem kadencji. Parlament, w tym przypadku tylko Sejm Ustawodawczy obok tradycyjnych funkcji otrzymał nową, wcześniej nie znaną funkcję ustalania zasadniczego kierunku polityki państwa (art. 3 c).
Konstytucja z 19 lutego wskrzesza 23 artykuły z konstytucji marcowej głównie dotyczące kompetencji Sejmu, Prezydenta i Rządu. Przywracając do życia te artykuły pomija jednak np. art.20 ustanawiający zasadę mandatu wolnego „Posłowie są przedstawicielami całego narodu i nie są krępowani żadnymi instrukcjami wyborców (...)” Widać tu jak duży wpływ na kształt funkcjonowania państwa miały będące u władzy partie polityczne.
Jednoizbowy Sejm Ustawodawczy wybierany był na pięcioletnią kadencję i składał się z 444 posłów. Na podstawie art. 3 pełnił cztery funkcje: ustrojodawczą, ustawodawczą, kontrolną oraz ustalania zasadniczego kierunku polityki państwa.
Podstawową funkcją Sejmu Ustawodawczego było uchwalenie nowej, pełnej konstytucji.
Zasadniczą funkcją Sejmu Ustawodawczego było ustawodawstwo. Sprawy mieszczące się w zakresie materii ustawowej przeznaczonej do regulacji wyłącznie przez Sejm dotyczyły (wg art. 4 pkt. 1): konstytucji, ordynacji wyborczej, kontroli państwowej, odpowiedzialności Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ministrów, budżetu, narodowego planu gospodarczego, zmiany systemu monetarnego, poboru rekruta, ratyfikacji umów międzynarodowych oraz (skreślone nowelą z 20 marca 1950) ustroju samorządu. Inicjatywą ustawodawczą prócz Sejmu dysponował jeszcze Rząd i Rada Państwa. Według regulaminu wystarczyła inicjatywa 10 posłów
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wybierany był przez Sejm, bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej 2/3 ustawowej liczby posłów, na 7 letnią kadencję (art.12). Konstytucja wskrzeszała większość artykułów dotyczących pozycji Prezydenta z ustawy konstytucyjnej z dnia 17 marca 1921 roku. Prezydent nie mógł piastować żadnego innego urzędu, ani należeć do składu Sejmu. W przypadku niemożności sprawowania urzędu prezydenta lub jego opróżnieniu zastępował go Marszałek Sejmu. Prezydent sprawował władzę wykonawczą przez odpowiedzialnych ministrów (art. 43 przepisów utrzymanych w mocy z Konstytucji z dnia 17 marca 1921 roku) i wraz z nimi podpisywał ustawy. Na podstawie art. 44 przepisów utrzymanych w mocy z Konstytucji z dnia 17 marca 1921 roku, celem wykonywania ustaw i z powołaniem się na upoważnienie ustawowe, Prezydent miał prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych, zarządzeń, rozkazów i zakazów oraz prawo wprowadzenia ich w życie nawet z użyciem środków przymusu. Każdy akt rządowy Prezydenta wymagał kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów i właściwego ministra. Prezydent: zwoływał, odraczał, zamykał sesje Sejmu, mianował i odwoływał Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek pozostałych ministrów. Prezydent RP był najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Państwa, nie mógł jednak podczas wojny pełnić funkcji Naczelnego Wodza, którego to na wniosek Rady Ministrów mianował. Reprezentował państwo na zewnątrz, przyjmował przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych i wysyłał przedstawicieli dyplomatycznych Państwa Polskiego do państw obcych. Zawierał umowy międzynarodowe i podawał je do wiadomości Sejmu. Umowy handlowe, celne i takie które stale obciążają finansowo Państwo wymagały zgody Sejmu. Za zgodą Sejmu mógł wypowiedzieć wojnę i zawrzeć pokój. Prezydent Rzeczypospolitej nie odpowiadał za czynności urzędowe ani parlamentarnie, ani cywilnie. Mógł być pociągnięty do odpowiedzialności za zdradę kraju, pogwałcenie Konstytucji lub przestępstwa karne tylko przez Sejm, uchwałą powziętą większością 3/5 głosów, przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Sprawę rozpatrywał i wydawał wyrok Trybunał Stanu.
Pozycja Rządu Rzeczypospolitej odbiegała od obowiązującego stanu prawnego ze względu na udział Rady Państwa w sprawowaniu władzy wykonawczej oraz system partyjny eliminujący partie opozycyjne. System parlamentarno-gabinetowy faktycznie nie działał. Rząd stał się ciałem politycznym powoływanym przez Prezydenta. Ze względu na brak opozycji nie istniała również instytucja odpowiedzialności politycznej rządu.
Przy zachowaniu pozorów demokracji, Mała Konstytucja z 19 lutego 1947 roku stwarzała dogodne warunki do odebrania Sejmowi jego uprawnień. Komplikowała podział funkcji ustawodawczych i wykonawczych, a poprzez Radę Państwa, jej przewodniczącego oraz system rad narodowych tworzyła organy władzy konkurencyjne dla Sejmu i rządu oraz nie podlegające kontroli społecznej. Miało to ułatwić zakulisowe rządy komunistów na wzór ZSRR.