Zagrożenia środowiska miejskiego
Zanieczyszczenie miejskiego środowiska przyrodniczego: powietrza, wody, ziemi, zagrożenie hałasem, nierozwiązane problemy odpadowe, niedostatek a niekiedy także degradacja terenów zieleni miejskiej stanowi problem wielu dużych miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Polsce, podobnie jak wielu wielkich miast Europy i świata.
Za taką sytuację są odpowiedzialne zaniedbania z przeszłości, jak również obecnie funkcjonujące modele produkcji i konsumpcji, przede wszystkim zużycie i sposób wytwarzania energii oraz przemysł i transport, oddziaływujące niekorzystnie na środowisko i zdrowie ludności miejskiej.
Powietrze. Przekroczenia dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń podstawowych: dwutlenku siarki i pyłów, a także najwyższe rejestrowane stężenia tlenków azotu dotyczą przede wszystkim dużych miast. Na zwiększenie stężeń pyłu w miastach istotny wpływ ma wtórne pylenie z niedostatecznie oczyszczonych ulic oraz erozja wietrzna, ze względu na stosunkowo duże powierzchnie terenów nieuporządkowanych. Różnice stężeń dwutlenku siarki w miastach i poza nimi w 1996 r. wyniosły ponad 30%, a w przypadku dwutlenku azotu 50%.
Na jakość powietrza w miastach istotny wpływ ma sposób organizacji ruchu kołowego i stan techniczny pojazdów, w tym transportu zbiorowego. W roku 1996 w stosunku do 1990 liczba samochodów osobowych wzrosła o ok.50%, a w porównaniu z 1980 r. potroiła się osiągając średnio w skali kraju liczbę 200 pojazdów osobowych na 1000 mieszkańców. W miastach wzrost liczby pojazdów jest jeszcze większy. W największych miastach w Polsce o zaludnieniu przekraczającym 500 tys. mieszkańców: Warszawie, Łodzi, Krakowie liczba pojazdów na 1000 mieszkańców osiągnęła wielkość ponad 500. Za tempem przyrostu liczby samochodów nie nadąża rozbudowa sieci ulic. Brak jest również odpowiedniej organizacji ruchu, a zbyt słabe bodźce ekonomiczne i przestarzała infrastruktura transportu zbiorowego nie stanowią zachęcającej alternatywy dla użytkowników samochodów osobowych. Czynniki te powodują tworzenie się korków ulicznych i w efekcie wzrost emisji pochodzących ze źródeł mobilnych, głównie tlenku węgla, tlenków azotu, węglowodorów, związków ołowiu i sadzy.
W obecności tlenków azotu i węglowodorów, pod wpływem promieniowania słonecznego powstają zanieczyszczenia wtórne o silnie utleniających właściwościach t.j.ozon. W okresie letnim, przy utrzymującej się przez kilka dni wysokiej temperaturze powietrza i dużym nasłonecznieniu, stężenia ozonu mogą osiągnąć wartości charakterystyczne dla smogu letniego.
Czynnikiem istotnie wpływającym na jakość powietrza w miastach w okresie zimy (wrzesień-kwiecień) są źródła emisji niskiej z sektora komunalno-bytowego. Zdarza się, że stężenia dwutlenku siarki w półroczu zimnym są (średnio w kraju) 5 krotnie wyższe, a w przypadku pyłów 3 krotnie wyższe niż w okresie ciepłym. W sezonie grzewczym można zaobserwować w miastach południowej Polski występowanie kilkudniowych epizodów podwyższonych stężeń, osiągających wartości przyjęte w wielu krajach za alertowe dla smogu zimowego.
Na niekorzystną sytuację w tym zakresie wpływają także warunki przewietrzania miast, determinowane jego układem architektonicznym lub naturalną rzeźbą terenu, tak jak w przypadku Krakowa położonego w kotlinie, co sprzyja kumulacji zanieczyszczeń. Nawet w przypadku Warszawy, mimo że jej rozwój był realizowany z zachowaniem nawietrzających klinów zieleni, wprowadzających powietrze z terenów zewnętrznych do śródmieścia miasta, obserwowane jest ograniczanie tych przestrzeni i ich zabudowywanie.
Woda. Dostarczana wodociągami woda, choć dopuszczana do spożycia, przez mieszkańców większości dużych miast uważana jest za nieprzydatną do konsumpcji. Szczególnie w okresach małych przepływów w rzekach stanowiących źródło wody, a także w czasie zakwitów glonów spowodowanych nadmiarem substancji biogennych, smak i zapach wody budzą zastrzeżenia Jakość wody w wodociągach, wykorzystujących jako źródło zaopatrzenia wody powierzchniowe (z tych źródeł zaopatrywane są wszystkie duże miasta w Polsce) nie spełnia części wysokich standardów Unii Europejskiej, odpowiadając zazwyczaj krajowym normom sanitarnym.
Gminy miejskie starają się przeciwdziałać temu niekorzystnemu zjawisku, rozbudowując sieć ujęć wód podziemnych, skąd woda w ilościach potrzebnych do picia udostępniana jest bezpłatnie ludności. Podejmowane są również działania związane z udoskonaleniem technologii uzdatniania wody i poprawą jakości wody dostarczanej przez wodociągi komunalne. Dotychczasowe działania należy jednak uznać za niewystarczające, a zapewnienie właściwej jakości wody do picia staje się jednym z najważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia ludności miejskiej.
Hałas. Stopień narażenia ludności miejskiej na hałas determinowany jest, podobnie jak w przypadku zanieczyszczenia powietrza, przez źródła mobilne - narastającą w miastach liczbę pojazdów. Na pogarszanie klimatu akustycznego, obok wzrostu natężenia ruchu mają wpływ także korki uliczne, blokujące ruch na najbardziej obciążonych trasach miejskich. Strumienie pojazdów kierują się w takich przypadkach na obszary miasta dotychczas nienarażone na intensywny ruch samochodowy, zwiększając zasięg uciążliwości hałasowych. W niektórych miastach natężenie hałasu stabilizuje się ostatnio, na stosunkowo wysokim poziomie, ze względu na wyczerpanie przepustowości ulic. Stale rośnie natomiast poziom rejestrowanego hałasu w porze nocnej, co powodowane jest m.in. przez wzrost natężenia ruchu tranzytowego.
Odpady. Odpady komunalne, przy obserwowanej tendencji wzrostowej i wobec braku kompleksowych rozwiązań organizacyjno-technicznych stanowią narastający wciąż problem środowiska miejskiego. Częstokroć znajdują się w nich także odpady niebezpieczne (np. zużyte baterie, świetlówki, przepracowane oleje, odpady lakiernicze), co poza bezpośrednim zagrożeniem dla środowiska ogranicza możliwości unieszkodliwiania i wykorzystania produktów kompostowania. Na rozwiązanie oczekuje również problem usuwania zużytych, często wielkogabarytowych przedmiotów użytku domowego. Usuwanie odpadów na wysypiska, znajdujące się w coraz większej odległości od miast, stwarza narastające problemy ekonomiczne i organizacyjno-techniczne. Pomimo powszechnie uznanej prawdy, iż warunkiem koniecznym racjonalnej gospodarki odpadami komunalnymi jest wdrożenie systemu ich segregacji, podjęte w wielu miastach działania na rzecz selektywnego gromadzenia mają w wielu przypadkach charakter akcyjny, a ich efekty nie są znaczące wobec ilości wytwarzanych odpadów. Należy podkreślić, iż obecny stan prawny stwarza już możliwości skutecznego rozwiązywania problemu odpadów komunalnych, konieczna jest jednak większa determinacja organów samorządowych przy wdrażaniu i egzekwowaniu nowoczesnych metod gospodarki odpadami.
Nierozwiązanym problemem miast są również przemysłowe odpady niebezpieczne, składowane na terenach zakładów, zlokalizowanych z reguły w granicach miast. Brak jest miejsc do ich bezpiecznego unieszkodliwiania, w tym składowania. Szczególne zagrożenie stwarzają odpady niebezpieczne i tereny zanieczyszczone (wymagające niezwłocznej rekultywacji), należące do zakładów zlikwidowanych lub będących w procesie upadłości. Ze względu na brak środków likwidatorzy rzadko podejmują działania na rzecz usuwania tych zanieczyszczeń, mimo iż w wielu przypadkach są one źródłem zagrożeń dla wód podziemnych, gleby i przyrody ożywionej, a czasami także dla zdrowia ludzi.
Zieleń. Wielkość terenów zielonych w miastach ulega w ostatnich latach powolnemu ale systematycznemu zmniejszaniu w wyniku przekazywania tych terenów pod zabudowę mieszkaniową i usługową. Obok ubytków zieleni, zanieczyszczenie powietrza w miastach i obniżanie poziomu wód gruntowych w wyniku zabudowy i uszczelnianiu powierzchni powoduje jej degradację. Pozyskiwanie nowych terenów dla “zieleni miejskiej” jest po 1989 r. bardzo utrudnione ze względu na związane z tym koszty. W wielu miastach istnieją, w tym na terenie aglomeracji śląskich, stosunkowo duże powierzchnie zieleni nie pełniące funkcji ogólnomiejskich: tereny ogródków działkowych. W ogródkach tych w warunkach zwiększonego zanieczyszczenia powietrza i gleb produkowane są warzywa i owoce. W wielu przypadkach stanowią one niestety istotne źródło zaopatrzenia miejscowej ludności w te produkty, mimo że obserwowane zanieczyszczenie związkami metali ciężkich może być szkodliwe dla zdrowia.
Skala i natężenie zasygnalizowanych wyżej problemów nie osiąga w dużych miastach Polski rozmiarów obserwowanych w wielkich metropoliach świata. Jednak postępująca urbanizacja, przy stosunkowo szybkim wzroście konsumpcji, oznacza konieczność podjęcia już dzisiaj zdecydowanych działań na rzecz zrównoważonego rozwoju miast. Istotne znaczenie będzie tu miała umiejętność pozyskiwania społecznego poparcia; dotychczasowe doświadczenia wskazują bowiem, iż protesty często nielicznych lokalnych społeczności mogą skutecznie zablokować działania mające na celu ochronę środowiska i dobro większości.