MOTYW SZALEŃSTWA
Zacznę od wytłumaczenia najważniejszych słów, związanych z omawianym przeze mnie tematem. Według Popularnego Słownika Języka Polskiego pod redakcją profesora Dunaja, SZALEŃSTWO to ostry stan choroby umysłowej, charakteryzujący się zaburzeniami świadomości z gwałtownym podnieceniem, furią. Inne znaczenie to napad gniewu, złości, wściekłości.
Natomiast Szaleniec jest to człowiek chory umysłowo, obłąkany, szalony, wariat, psychopata bądź człowiek nierozsądny, nieliczący się z niebezpieczeństwem, z okolicznościami.
Następnie przybliżę historię szaleństwa oraz różne metody leczenia czy traktowania obłąkanych. Szaleństwo, znane jest ludzkości od zarania dziejów. W starożytności stosowano różnego rodzaju egzorcyzmy, by wypędzić złe duchy, bowiem szaleństwo było traktowane jako kara zesłana przez Bogów. Już wtedy zaczęto prowadzić pierwsze badania nad możliwościami zwalczania chorób umysłowych.
W średniowieczu szaleństwo traktowane było jako opętanie przez złe duchy lub szatana, skutkiem czego niejednokrotnie były tortury i palenie na stosie. Rzadziej obłęd traktowano jako łaskę, którą obłąkany został dotknięty przez Boga. Wtedy szaleństwo odbierane było jako doświadczenie mistyczne, a nie patologia.
W dobie renesansu wzrosło zainteresowanie chorobami psychicznymi. Jednakze sytuacja dyrastycznie zmienia się dopiero w XIX wieku, natomiast w Polsce dopiero w jego II połowie. Dopiero wtedy zajęto się leczeniem obłąkanych. Celem lekarzy pracujących w szpitalu psychiatrycznym było wyleczenie chorego, przywrócenie go do stanu rormalności, czyli zniszczenie w nim tego, co niezwykłe, odróżniające go od reszty ludzi.Wcześniej szpitale dla obłąkanych pełniły funkcję zakładów opiekuńczych o odpowiednio zaostrzonym rygorze, mających na celu izolacje umysłowo chorych, nie zapewniając im żadnego leczenia. Dopiero psychiatria końca XX wieku stała się psychiatrią humanistyczną - charakteryzującą się troską o dobro człowieka, mającą na celu wyleczenie wszystkich zaburzeń psychicznych
Szaleństwo dotyka i dotykało ludzi bez względu na ich wiek, płeć, pozycję społeczną czy status majątkowy. Szaleńcy jako członkowie społeczeństwa pojawili się także w literaturze.
Mój wybór szalonych i obłąkanych bohaterów literackich jest ograniczony do kilku przykładów: Heraklesa - młodego herosa, Makbeta - zamożnego krewnego króla Dunkana, Otella - dowódcy wojsk weneckich, Karusi - młodej zakochanej dziewczyny oraz Justyny Bogutówny - niezamożnej kobiety, borykającej się z wieloma problemami . Każdą z wymienionych postaci do szaleństwa doprowadził inny czynnik.
Jako pierwszego wybranego przeze mnie bohatera przybliżę postać Heraklesa. Heros o nieludzkiej sile, syn Zeusa i śmiertelniczki - Alkmeny, jest jednym z pierwszych szaleńców, jakich poznajemy dzięki literaturze. Hera, małżonka Zeusa, zazdrosna o swoją ziemską rywalkę, nienawidzi małego Heraklesa. Toteż od najmłodszych lat młody heros musi sobie radzić z gniewem przebiegłej bogini. Gdy dorosły już Herakles prowadzi spokojne życie w domowym zaciszu, zawistna Hera postanawia zburzyć jego szczęscie. Podczas składania ofiary przy ołtarzu dotyka go szaleństwo, w wyniku którego zabija swoją żonę, piękną księżniczkę oraz dwójkę dzieci. Jedynym sposobem na oczyszczenie się z winy jest wykonanie 12, przerastających ludzkie możliwości prac, postawionych przez Erysteusza. Szaleństwo Heraklesa zoostało wywołane gniewem bogini.
Kolejnymi bohaterami, dotkniętymi szaleństwem są Makbet oraz Otello. William Szekspir w swoich dramatach ukazał wielu szaleńców, jednak każdego z nich do odejścia od zmysłów doprowadził inny czynnik.
Makbet, wódz królewskiej armii, popada w obłęd dążąc do posiadania coraz większej władzy. Zaślepiony tym pragnieniem stawia je na pierwszym miejscu, przyjmując system wartości, prowadzący do zguby.
Wiedźmy przepowiedziały Makbetowi że zostanie panem Kawdoru, a Bankowi, że jego dzieci zostaną królami. Makbet nie może pojąć, że to nie jemu władza jest przeznaczona. Rozbudza to jego ambicje, chęci, by samodzielnie pokierować własnym losem. Żona Macbeta, Lady Makbet popycha go na drogę wiodącą ku zbrodni i zdradzie. To ona doradza mu zabójstwo króla Dunkana. Ta zbrodnia uczyniła z niego żądnego władzy mordercę, dążącego do utrzymania i poszerzenia władzy kosztem innych.
Po zdobyciu korony Makbet wplątuje się w łańcuch zbrodni, popełnianych z obawy przed ujawnieniem prawdy o pierwszym morderstwie. Zabójstwa tych wszystkich osób nie pozostają bez wpływu na psychikę ich sprawcy. Makbeta dręczą przewidzenia, halucynacje, koszmarne zjawy. Ukazują mu się postacie zamordowanych, męczą go różne głosy, które obwieszczają mu nadchodzącą zgubę.
Inny dramat, „Otello” opowiada o nieracjonalnym zachowaniu szaleńczo zazdrosnego małżonka. Bohaterem dramatu jest Maur, dowódca armii weneckiej o imieniu Otello.
Jest on urodziwym mężczyzna, mężem Desdemony. Jego urok sprawił, że pomimo sprzeciwu rodziny, młoda Włoszka zapałała do niego wielką miłością. Wadą Otella, która doprowadziła do późniejszej tragedii jest zazdrość. Szczęsliwe życie, ułożone pomimo zazdrości głównego bohatera, mąci Jago, chorąży armii weneckiej. Donosi swojemu dowódcy o niewierności małżonki. Nieprawdziwe opowieści oraz sfingowane dowody sprawiają, że Maur popada w furię. Tytułowy bohater pragnie ukarać uczynki Desdemony, mści się, dusząc ją. Jednak po odkryciu podstępu Jaga, niewyobrażając sobie życia w samotności, popełnia samobójstwo.
Jako następne, omówię dwie szalone bohaterki - Karusię z „romantyczności” Adama Mickiewicza oraz Justynę Bogutównę z „Granicy” Zofii Nałkowskiej.
W utworach romantycznych szaleństwo często było równoznaczne z głębszym sposobem odczuwania i widzenia, wykraczającym poza empiryczne poznanie. W balladzie „Romantyczność” Adam Mickiewicz przedstawia młodą dziewczynę która traci zmysły po śmierci ukochanego. Pomimo upływu dwóch lat od śmierci Jasieńka, Karusia nadal twierdzi, że widzi zmarłego, czuje jego obecność. W „Romantyczności” Adam Mickiewicz przedstawił dwa miejsca i dwa czasy. Obiektywne - miasteczko za dnia oraz subiektywne - odczuwane jedynie przez dziewczynę, czyli chata odwiedzana przez Jasieńka w środeku nocy. Karusia twierdzi, że rozmawia ze zmarłym przed kilku laty ukochanym. Opowiada mu o swoich uczuciach, o tym jak trudno jej żyć samej, o wrogości i braku zrozumienia ze strony innych ludzi. Zebrani ludzie widzą dziewczynę, która straciła kontakt z otaczającym ją światem, nie odpowiada na zadawane jej pytania. Dziewczynektóra mówi do kogoś, kogo nikt nie jest w stanie dostrzec. Chociaż zebrany lud nie widzi Jasieńka, wierzy, że Karusia naprawdę się z nim kontaktuje. Jedynie starzec, racjonalista, twierdzi, ze jedynie rozum orzeka o prawdzie. On jako jedyny ze zgromadzonych nie wierzy w to, co mówi dziewczyna i traktuje ją w sposób pogardliwy, uważając za obłąkaną.
Zofia Nałkowska, tworząca w XXleciu międzywojennym w „Granicy” pokazała szaleństwo Justyny Bogutówny. Justyna jest młodą, niezamożną, wrażliwą kobietą, córką kucharki Karoliny. Obie z matką mieszkały w boleborzańskim majątku. . Podczas wakacji Justyna nawiązuje romans z Zenonem Ziembiewiczem, głównym bohaterem powieści. Romans zostaje przerwany wyjazdem kochanka, ale Justyna ma nadzieje na ponowne spotkanie. Do odnowienia romansu dochodzi po przypadkowym spotkaniu. Kiedy Justyna odkrywa, że jest w ciąży, informuje o tym Zenona. Ten jednak daje jej pieniądze i uświadamia bohaterce, że nigdy się z nią nie zwiąże. Nieszczęśliwie zakochana bohaterka usuwa ciążę. Nie będąc w stanie poradzić sobie z wyrzutami sumienia po wykonanym zabiegu, wpada w ciężką depresję. Za swoje nieszczęścia obwinia także ojca nienarodzonego dziecka. Justyna przestaje zachowywać się normalnie, popada w coraz większy obłęd. Próbuje popełnić samobójstwo. Po nieudanej próbie Bogutówna zaczyna obserwować syna Ziębiewicza by w końcu zaatakować swojego byłego kochanka. Chora psychicznie Bogutówna, nie licząc się z konsekwencjami, działając irracjonalnie, oblewa kwasem twarz Zenona.
Od wieków ludzie w różny sposób próbowali interpretować szaleństwo. Przedstawieni bohaterowie nie urodzili się szaleńcami, lecz stali się nimi z róznych przyczyn. Szaleństwo dotknęło ich bez względu na wiek, płeć czy status majątkowy. Dla jednych obłęd był zemstą Boga, dla innych karą za popełnione czyny. W innych szaleństwo wyzwoliło się pod wpływem uczuć lub też dramatycznych przeżyć.
W utworach postacie te pełnią różne funkcje. Herakles to morderca rodziny, który musi odpokutować swój czyn wykonując 12 prac. Makbet jest zbrodniarzem, cierpiącym za nadmierne pragnienie władzy. Otello zaś to kochający mąż, który popada w obłęd z zazdrości. Karusia traci zmysły stracie ukochanego, Justyna jest ofiarą własnych nieprzemyślanych decyzji i niespełnionej miłości. Szaleństwo jest jednak zjawiskiem występującym od zarania dziejów. Ludzie na przestrzeni czasu różnie na nie reagowali. Najczęściej szaleństwo było potępiane, traktowane jako patologia. Początkowo umysłowo chorzy byli eliminowani ze społeczeństwa, później umieszczani w zakładach o zaostrzonym rygorze, których zadaniem było izolowanie obłąkanych. Nawet w obecnych czasach, pomimo znacznego postępu medycyny, ludzie nadal boją się i czują nieufność wobec psychicznie chorych czy upośledzonych. Najprawdopodobniej dzieje się tak dlatego, że szaleńcy nie przestrzegają reguł, norm społecznych i konwenansów, wpisanych w naszą kulturę. Rzadziej, szaleństwo traktowane jest i było jako cos pozytywnego - łaska od Boga, natchnienie czy wena.