James George Frazer (1854-1941)

• antropolog społeczny, filolog, historyk religii

• ewolucja kulturowa ludzkości składa się z trzech etapów:

1. magia - dzikość (magiczny typ kultury)

2. religia - barbarzyństwo (religijny typ kultury)

3. nauka - cywilizacja (naukowy typ kultury, nowożytno-europejski)

• polskie przekłady jego dzieł: Czarownik, kapłan, król: wykłady o pierwotnych dziejach instytucji królewskiej (polski przekład 1911), Złota gałąź. Studia z magii i religii (ang. The Golden Bough 1890)

Złota gałąź. Studia z magii i religii (org. 1890), s. 39-81, 218-220

Rozdział 3: Magia sympatyczna

• 2 zasady:

1. podobne powoduje podobne, skutek podobny jest do przyczyny - prawo podobieństwa

2. rzeczy, które kiedyś pozostawały w styczności ze sobą, nadal działają na siebie nawet wtedy, gdy kontakt fizyczny przestał istnieć - prawo kontaktu/styczności

• magia jest fałszywym systemem praw przyrody i równocześnie zespołem fałszywych wskazówek postępowania, jest to fałszywa nauka i zawodna sztuka

• magia homeopatyczna opiera się na związku idei przez podobieństwo, magia przenośna - na związku idei przez bliskość

• magia homeopatyczna (naśladowcza) może być stosowana samodzielnie, magia przenośna zazwyczaj posługuje się również zasadą homeopatii

• obie gałęzie magii można ująć pod ogólnym terminem magii sympatycznej - jako że obie zakładają, że rzeczy wpływają na siebie na odległość na skutek pewnego tajnego powinowactwa

• magia sympatyczna (prawo powinowactwa): (1) magia homeopatyczna (prawo podobieństwa), (2) magia przenośna (prawo styczności)

• zastosowanie magii homeopatycznej:

1. okaleczenie lub zniszczenie wroga przez okaleczenie lub zniszczenie jego wizerunku

2. ułatwienie porodu i obdarzenie kobiet bezpłodnych potomstwem

3. symulowany poród jako forma adopcji

4. leczenie lub zapobieganie chorobom (pozwala na przeprowadzenie leczenia na osobie leczącego zamiast na osobie jego ofiary)

5. zapewnienie obfitego zasobu żywności (zabiegi pierwotnych myśliwych i rybaków)

6. odwrócenie złego omenu przez mimikrę (uniknąć przeznaczenia przez zastąpienie prawdziwego nieszczęścia udawanym)

• system magii sympatycznej składa się nie tylko z nakazów pozytywnych (czary), ale też z nakazów negatywnych (zakazy - tabu)

• tabu jest negatywnym zastosowaniem magii praktycznej

• celem magii pozytywnej, czyli czarów, jest spowodowanie pożądanego wydarzenia

• celem magii negatywnej, czyli tabu, jest uniknięcie niepożądanego wydarzenia

• w obu wypadkach zakłada się, że konsekwencje są wynikiem praw podobieństwa i kontaktu

• tabu i czary są daremne i jałowe, są to dwa przeciwległe bieguny jednego wielkiego fałszu - mylnej koncepcji związku pojęć

• wiara w sympatyczne wpływy wzajemne ludzi lub przedmiotów działające na odległość jest istotą magii

• wiara w telepatię jest jedną z jej zasad elementarnych

• dziki jest nie tylko przekonany o tym, że zabiegi magiczne oddziałują na ludzi i sprawy, od których dzieli ich znaczna odległość, lecz również, że uczynić to można przez najprostsze czynności codzienne

• zgodnie z zasadami magii homeopatycznej nie tylko rośliny i zwierzęta, lecz również i przedmioty nieożywione mogą być źródłem dobrodziejstw bądź nieszczęść zgodnie z ich własną naturą przyrodzoną, lub też - w zależności od umiejętności czarodzieja - powstrzymywania lub wywoływania potoku dobrodziejstw czy klęsk

• czasami magia homeopatyczna wykorzystywana jest do odwrócenie złego omenu przez mimikrę

• najbardziej znanym przykładem magii przenośnej jest magiczny związek istniejący między człowiekiem a jakąś oderwaną od niego częścią jego ciała, np. jego włosami czy paznokciami, na skutek czego każdy, kto posiądzie włosy czy paznokcie człowieka, może z każdej odległości dowolnie oddziaływać na osobę, której te włosy czy paznokcie obcięto

• wierzenie, że istnieje związek między człowiekiem zranionym a tym, który ranę zadał

• związek sympatyczny istniejący rzekomo między człowiekiem a bronią zadającą ranę wynika prawdopodobnie z przekonania, że krew na broni nadal zachowuje jakąś łączność z krwią w człowieku

• można poddawać człowieka wpływom magicznym nie tylko za pośrednictwem odzieży i poszczególnych części jego ciała oderwanych od niego, lecz również za pomocą śladów, jakie zostawił na piasku lub ziemi

• magia prywatna i magia publiczna (stosowana dla pożytku całej społeczności)

• gdy panuje przekonanie, że dobrobyt plemienia zależny jest od magicznych obrządków, czarownik uzyskuje stanowisko bardzo wpływowe i szanowane i może łatwo zdobyć autorytet i władzę wodza lub króla

• wszystkie bez wyjątku uroszczenia czarownika są fałszywe

• oficjalne uprawianie magii wpływało na ustrój społeczeństwa dzikiego sprzyjając przekazaniu władzy w ręce ludzi najzdolniejszych

• żadna istota ludzka nie jest bardziej spętana zwyczajami i tradycją niż demokratyczny dziki, a w związku z tym w żadnym innym stadium rozwoju społeczeństwa postęp nie jest tak powolny i trudny

• jest on niewolnikiem przeszłości, duchów swych zmarłych, przodków, którzy go nawiedzają i rządzą nim żelazną dłonią

• wyniesienie jednego człowieka na najwyższe stanowisko pozwala w życiu jednego pokolenia przeprowadzić zmiany, których dawniej nie można by dokonać przez wiele pokoleń

• pierwsze wielkie kroki w kierunku cywilizacji dokonane zostały pod rządami despotycznymi i teokratycznymi (Egipt, Babilon, Peru)

• w tych dawnych czasach despotyzm był największym przyjacielem ludzkości i wolności

• społeczna wiara w magię, będąc jedną z dróg wiodącą najzdolniejszych ludzi ku władzy najwyższej, przyczyniła się do wyzwolenia ludzkości z kajdan tradycji i stworzenia życia bardziej wolnego, swobodniejszego, o szerszych horyzontach

Rozdział 4: Magia i religia

• gdy magia sympatyczna występuje w formie nieskażonej, wówczas zakłada, że w przyrodzie następstwo jest nieuniknione i niezmienne i obywa się bez wpływu jakiegokolwiek czynnika duchowego czy osobistego

• podstawowa koncepcja jest identyczna w magii i współczesnej nauce, u ich podstaw leży stanowcza i realna wiara w ład i jednolitość przyrody

• władza czarownika, mimo iż wielka w jego przekonaniu, bynajmniej nie jest absolutna i nieograniczona; może ją sprawować jedynie wtedy, gdy przestrzega ściśle prawideł sztuki lub też tego, co można by nazwać prawami przyrody w jego rozumieniu

• analogia między magiczną a naukową koncepcją świata jest bliska

• w obu zakłada się absolutnie regularne i nieuniknione następstwo wydarzeń, określone przez niezmienne prawa, których działanie można przewidzieć i obliczyć dokładnie

• zgubnym błędem magii nie jest ogólna jej zasada o prawie rządzącym kolejnością wydarzeń, lecz zupełnie fałszywa interpretacja istoty poszczególnych praw rządzących tym następstwem

• zasady kojarzenia są doskonałe same w sobie i absolutnie konieczne dla funkcjonowania myśli ludzkiej; zastosowane w sposób właściwy rodzą naukę, w niewłaściwy - magię, bękarcią siostrę nauki

• wszelka magia jest z konieczności fałszywa lub jałowa

• religia (def.) - zjednywanie sobie czy zyskiwanie przychylności sił wyższych od człowieka, które zgodnie z wierzeniem kierują biegiem przyrody i życia ludzkiego

• religia składa się z dwóch elementów:

1. teoretycznego - wiary w siły wyższe od człowieka

2. praktycznego - próby przebłagania ich i zadowolenia

• wiara po to, by być religią, musi prowadzić do odpowiednich praktyk, w innym wypadku nie jest religią, tylko teologią

• wierzenie i praktyka (w języku teologicznym wiara i uczynki) są równie ważne dla religii, która bez nich nie może istnieć

• nie jest rzeczą niezbędną, by praktyka religijna zawsze przyjmowała formę rytuału, tzn. nie musi ona polegać na składaniu ofiar, odmawianiu modlitw i innych widocznych ceremoniach

• gdy religia obejmuje po pierwsze wiarę w nadludzkie istoty rządzące światem, a po drugie usiłowanie pozyskania ich względów, zakłada ona wówczas, że natura w swym biegu jest w pewnej mierze giętka i może być zmieniona oraz że możemy przekonać potężne istoty nią rządzące, aby zmieniły tok wydarzeń w kierunku nam sprzyjającym

• tego rodzaju przeświadczenie o giętkości bądź też zmienności przyrody jest sprzeczne z zasadami zarówno magii, jak i nauki, obie bowiem zakładają, że procesy natury są sztywne i niezmienne w swym działaniu i że biegu ich nie mogą zmienić prośby i błagania, pogróżki i groźby

• religia, przyjmując, że świat kierowany jest przez siły świadome, których zamiary mogą być zmienione siłą perswazji, jest fundamentalnie wroga zarówno magii, jak i u nauce; obie uważają za rzecz pewną, że biegu natury nie określają namiętności i kaprysy istot posiadających osobowość, ale działanie niezmiennych praw funkcjonujących mechanicznie

• ten antagonizm pojawił się stosunkowo późno w historii religii

• chociaż magia łączyła się i stapiała z religią w wielu epokach i wielu krajach, istnieją podstawy do przypuszczenia, że fuzja ta nie była pierwotna i że istniał czas, gdy człowiek polegał wyłącznie na magii

• istnieje domysł, że w historii ludzkości magia pojawiła się przed religią

• magia jest błędnym zastosowaniem najprostszych i najbardziej elementarnych procesów myślowych, tj. kojarzenia idei na podstawie ich podobieństwa czy zbieżności

• religia zakłada działanie sił świadomych bądź osobowych, ponadludzkich, ukrytych za widzialną zasłoną natury

• magia da się wydedukować bezpośrednio z elementarnych procesów rozumowania i jest w istocie błędem niemal spontanicznie popełnianym przez umysł, natomiast religia jest oparta na koncepcji, o której trudno przypuścić, by świadomość zwierzęca mogła ją posiąść

• wiarą uniwersalną, prawdziwie powszechną, jest wiara w skuteczność magii

• system magii sympatycznej pozostaje wszędzie i zawsze podobny w głównych swych zarysach, zasadach i stosowanych praktykach

• istnieje przypuszczenie, że spóźnione rozpoznanie fałszywej i jałowej istoty magii doprowadziło bardziej myślącą część ludzkości do poszukiwania prawdziwej teorii przyrody i bardziej owocnej metody użytkowania jej zasobów

• praktyki magiczne i zaklęcia nie mają wpływu na skutki, których się po nich oczekuje

• odkrycie nieskuteczności magii

• człowiek po raz pierwszy przyznał, że nie jest w stanie dowolnie kierować pewnymi siłami przyrody, nad którymi dotąd w swoim przekonaniu sprawował pełną władzę

• skoro więc wszystko na wielkim świecie toczyło się nadal jak zawsze bez udziału człowieka, muszą wobec tego być inne istoty, podobne mu, lecz znacznie potężniejsze, które - choć niewidzialne - kierują wszystkim i są przyczyną tych wszystkich różnorodnych zjawisk, które, jak dotąd przypuszczał, zależne były od jego własnej magii

Rozdział 19: Co zawdzięczamy człowiekowi dzikiemu?

• dla badaczy przeszłości życie dawnych królów i kapłanów jest bogatą skarbnicą wiadomości

• stanowiło ono podsumowanie wszystkiego, co uchodziło za mądrość, gdy ludzkość była jeszcze młoda

• podobieństwa łączące nas z dzikimi są wciąż jeszcze znacznie liczniejsze niż różnice, które nas od nich dzielą

• naszym poprzednikom zawdzięczamy wiele z tego, co uważamy za nasze własne osiągnięcia