tzvetan todorov, Teoria literatury

Tzvetan Todorov

O POCHODZENIU GATUNKÓW

Czy warto zajmować się zajmować się genologią?

Stan aktualny - rozpad gatunków i rodzajów literackich. Nowoczesny pisarz (od czasów kryzysu romantycznego na pocz. XIX wieku) sprzeciwia się rygorom gatunkowym.
Maurice Blanchot:

„Książka nie należy już do gatunku, ale określa się jedynie jako literatura (…)”
Każdy tekst literacki staje się pytaniem o samą istotę literatury.
Gatunki literackie nie zanikły, ale zostały zastąpione przez inne.
Dzieło wymykające się regułom danego gatunku nie oznacza, że dany gatunek nie istnieje, ale wręcz przeciwnie - potwierdza egzystencję gatunku, bowiem „złamanie reguły zakłada jej istnienie”, a dzieło, będące wyjątkiem zakłada uprzedniość reguły, od której stanowi wyjątek, natomiast jego wyjątkowość staje się regułą (np. dzięki popularności książki).

Friedrich Schlegel:

Każdy utwór jest odrębnym gatunkiem (pogląd ten podzielał również Benedetto Croce).
Gatunki są tym, co odróżnia wypowiedź poetycką od innych rodzajów wypowiedzi.

Skąd biorą się gatunki?

Gatunki pochodzą od innych gatunków. „Nowy gatunek jest bowiem zawsze przekształceniem jednego lub kilku gatunków dawnych: przez inwersję przemieszczenie lub kombinację (…) Nie było nigdy literatury bez gatunków.”

Samo pytanie o genezę gatunków ma charakter systematyczny, a nie historyczny, bo najważniejszą kwestią jest to, co decyduje o ich powstawaniu w każdym momencie (czy w języku istnieją takie formy, które można traktować jako zapowiedź kolejnych gatunków? W jaki sposób następuje przejście od jednego stadium do drugiego przy formowaniu się gatunków?)

Czym jest gatunek literacki?

Gatunki to zaświadczone historycznie klasy tekstów, które wywodzą się z wypowiedzi, będących aktami mowy. Jednak nie wszystkie akty mowy mają zdolność wytwarzania gatunków, ponieważ to „społeczeństwo wybiera i kodyfikuje akty najbardziej odpowiadające jego ideologii” (np. nie jest działaniem przypadku to, że epopeja ze swoim bohaterem zbiorowym jest charakterystyczna dla pewnej epoki, a powieść z bohaterem jednostkowym jest typowa dla innych czasów; wybór ten zależy od „ram ideologicznych”, w których się dokonuje).

Gatunek literacki lub nieliteracki to kodyfikacja określonych cech wypowiedzi (właściwości semantyczne, syntaktyczne, pragmatyczne i słowne tekstu). „W społeczeństwie powtarzalność pewnych cech wypowiedzi instytucjonalizuje się i wtedy teksty indywidualne są zarówno wytwarzane, jak i postrzegane przez odniesienie do normy narzuconej przez taką kodyfikację.”

„Ponieważ gatunki istnieją jako instytucja - funkcjonują jako <horyzonty oczekiwania> czytelników oraz jako <modele pisania> dla autorów.” Instytucjonalizacja gatunków umożliwia ich funkcjonowanie w społeczeństwie (np. historyczna zmienność gatunków związana z ideologią wyznawaną przez społeczeństwo w danej epoce).

Jeśli założymy, że gatunek to historycznie zaświadczona kodyfikacja właściwości wypowiedzi, to brak rzeczywistości historycznej w niniejszej definicji oznaczałby, że mowa tu o kategoriach poetyki ogólnej (tryby, rejestry, style, formy czy maniery), bowiem np. stylu nie można wiązać tylko z jednym, konkretnym momentem czasowym, zastosowanie konkretnego stylu jest zawsze możliwe. Natomiast w przypadku braku rzeczywistości wypowiedzeniowej oznaczałby, że chodzi o pojęcia z zakresu historii literatury, takie jak prąd, szkoła czy ruch (np. istnienie grup artystycznych nie oznacza, że dzieła ich członków posiadają wspólne cechy wypowiedzeniowe). ---> gatunek nie jest faktem czysto dyskursywnym ani czysto historycznym.

WNIOSKI Todorova:

„Gatunek znajdujący się na styku poetyki ogólnej i faktograficznej historii literatury stanowi przedmiot tak dalece uprzywilejowany, że zasługuje na to, aby się stać głównym bohaterem badań literackich.”
Należy opisywać gatunki jako dynamiczne zasady tworzenia (dotychczasowe podziały gatunkowe były sztywne i opisywały „martwy rezultat”).
Istnienie gatunków, które nie pochodzą od aktów mowy.

POCHODZENIE GATUNKÓW

gatunek kodyfikuje właściwości wypowiedzi w taki sposób jak w przypadku aktu mowy (np. sonet) ---> gatunek = akt mówienia
„gatunek przystaje do aktu mówienia posiadającego również egzystencję pozaliteracką (…)” (np. modlitwa) ---> gatunek = akt mówienia
gatunek poprzez szereg przekształceń i amplifikacji rozwija się z aktu mówienia, ale „nie wywodzi się bezpośrednio od właściwości wypowiedzi, ale od innych, już ukonstytuowanych aktów mówienia” (np. powieść mająca swoje korzenie w czynności opowiadania).