Joanna Wojciechowska
ROZWÓJ DRUKARSTWA W XV WIEKU
Oświecona społeczność europejska z uznaniem przyjęła wynalazek druku. Jednakże w pierwszym okresie drukarze musieli przezwyciężyć opozycję dawnych twórców książki, kopistów, iluminatorów, którzy walczyli o swój zagrożony byt. Druk jednak zwyciężał i otaczany opieką instytucji kościelnych oraz państwowych, które przywilejami broniły, a jednocześnie kontrolowały młodą sztukę, szybko rozpowszechniał się w całej Europie.
Drukarstwo pomimo swej ogromnej i niezaprzeczonej roli kulturotwórczej musiało podlegać ekonomicznym i socjalnym prawom epoki. Wielu zwolenników zdobyła sztuka drukarska między innymi dzięki perspektywie zysku. Wśród pierwszych drukarzy, oprócz wyspecjalizowanych tej dziedzinie rzemieślników, byli różnej profesji przedsiębiorcy: kupcy, patrycjusze, pisarze, uczeni duchowni, lekarze i inni. Drukarstwo było przedsięwzięciem drogim, typograf nim zaczął wytwarzać, musiał ponieść całkowite koszty urządzenia warsztatu, wyposażenia go w materiał typograficzny, papier itp. oraz zabezpieczyć opłatę pracowników, nim mógł liczyć na dochód ze swego przedsiębiorstwa.
Większość drukarzy ledwo się utrzymywała na powierzchni. Wobec tego ratowali się oni wędrówka do innych miast. Stąd w XV wieku tak wiele notuje się drukarzy wędrownych, zwłaszcza drukarzy niemieckich, którzy sztukę swą przenosili do obcych krajów. We Włoszech w samej Wenecji w drugiej połowie XV wieku było 150 samodzielnych drukarń, nie licząc warsztatów anonimowych, w Lyonie w XV wieku pracowało 160 drukarzy. Łatwość produkcji spowodowała dużą podaż książki, której rynek księgarski nie mógł jeszcze wchłonąć.
Lepiej się wiodło wydawcą pracującym w pobliżu kulturalnych instytucji wielkich miast, jak uniwersytety, biskupstwa, szkoły, rady miejskie. Mimo to zdarzały się okresy, gdy składy były przepełnione nie sprzedanymi książkami. Zjawisko to było wynikiem braku korelacji pomiędzy wzrostem wytwórczości, a możliwością konsumpcji książek w nowych warunkach podaży, jakie stworzyło drukarstwo.
NIEMCY
Na szybkie rozszerzenie się kunsztu drukarskiego w Niemczech wpłynęło zdobycie Moguncji w 1462 roku przez Adolfa von Nassau. W tym czasie uczniowie Gutenberga rozbiegli się w różne strony, niosąc z sobą znajomość rzemiosła. Głównie jednak zaważyła w tym względzie sprawa sądowa z Fustem, która szeroko ujawniła strzeżoną przez Gutenberga tajemnicę druku. Zerwanie spółki z wynalazcą i wystąpienie Jana Fusta, który wprowadzał w swej drukarni coraz to nowe ulepszenia, oraz przyjęcie do współpracy Piotra Schöffera było pierwszym korkiem do szerzenia się drukarstwa w Niemczech.
Niemczech nowej spółce Schöffer zajął się rzemiosłem drukarskim. Znał doskonale techniczną stronę produkcji i w dwa lata po wydaniu Psałterza mogunckiego (będącego właściwie dziełem Gutenberga) drukarnia zdobyła nowe garnitury czcionek według jego rysunku. Sporządził on mniejszą czcionkę o bardziej okrągłym, półgotyckim kroju, wielokrotnie naśladowaną przez późniejszych drukarzy niemieckich. Nową czcionką wydał dwie następne książki: Psalterium Benedictinum i Rationale divinorum officiorum.
Po śmierci Fusta Schöffer nadal prowadził drukarnię na wysokim poziomie. Wydał źródła prawa kanonicznego, a z czasem przerzucił się na literaturę niemiecką.
Drugim miastem po Moguncji, w którym jeszcze przed 1460 rokiem zaczęły działać prasy drukarskie, był Strasburg. Jan Mentelin wydał tam pierwszą Biblię w języku niemieckim oraz drukował w celach handlowych pierwsze anonsy książek. Strasburg pod koniec XV wieku posiadał 20 zakładów drukarskich i stał się jednym z najpoważniejszych ośrodków drukarstwa w Niemczech.
Prawie równocześnie, około 1460 roku wchodzą na arenę działalności typograficznej m.in. takie miasta, jak Bamberg, z drukarzem Brechtem Pfisterem, następnie Kolonia, pierwsze miasto uniwersyteckie, które otrzymało prasę i Augsburg. Sławna zaś później Norymberga włącza się do ogólnego ruchu wydawniczego około roku 1470.
W Norymberdze działa bardzo szeroko rozbudowany warsztat popularnego drukarza i energicznego księgarza Antoniego Kobergera. W szczytowej fazie rozwoju jego warsztat posiadał 24 prasy drukarskie i ponad 100 fachowców: drukarzy, zeceró, korektorów, iluminatorów, kolporterów itp. Spod tych pras wychodziły najpiękniejsze druki niemieckie owych czasów: dzieła teologiczne, żywoty świętych z drzeworytami Michała Wolgemutha i inne.
Najbardziej znanym dziełem Kobergera jest Kronika świata Hartmanna Scheda, wydana w 1493 roku w wersji łacińskiej i niemieckiej. Jest to najsławniejszy druk świecki XV wieku. Obok mnóstwa wiadomości historyczno-kronikarskich, biograficznych i obyczajowych zawiera 1809 drzeworytów dłuta Wolgemutha i Wilhelma Pleydenwurffa, wybitnych rytowników. Ilustracje te przedstawiają plany miast, m.in. Wrocławia i Krakowa, obrazy kosmosu i natury ziemskiej. Przynoszą też mnóstwo wizerunków wybitnych osobistości: naukowców, książąt panujących, duchowieństwa i innych. Następcy jego nie zdołali już jednak utrzymać tak szeroko rozbudowanego przedsiębiorstwa, wskutek czego po kilku latach przestało ono istnieć.
W latach osiemdziesiątych XV wieku drukarnie otrzymał Lipsk(późno jak na miasto uniwersyteckie). Ukazuje się tu zdumiewająca ilość drobnych druków łacińskich w małym formacie 4°, skromnie wyposażonych, które były zamawiane przez profesorów i służyły naukowym potrzebom uniwersytetu.
Od 1490 roku rozszerza się drukarstwo na południe i północ: Fryburg, Tybingę, Lubekę, Hamburg i inne miasta, na pozostającą w bliskim kontakcie z Niemcami Szwajcarię (Bazylea) oraz dalej na wschód-do Wiednia.
WŁOCHY
Do Włoch przedostała się sztuka drukarska bardzo wcześnie, wkrótce po 1462 roku. Pierwsze włoskie druki powstały w benedyktyńskim klasztorze w Subiaco, na wschód od Rzymu. Działki tam dwaj uczniowie Schöffera: Konrad Sweynheym i Arnold Pannartz, którzy swój warsztat w Subiaco przenieśli potem do Rzymu. Drukarze ci zdawali sobie sprawę, że wysoki poziom kultury włoskiej w XV wieku stwarzał szczególnie pomyślne warunki dla działalności drukarskiej. Pod prasy szła tam wzbudzająca coraz większy popyt i zapał wśród humanistów literatura klasyczna - Włochy, jak żaden inny kraj, powitały z entuzjazmem rozkwit nowej sztuki.
Centralnym ośrodkiem drukarstwa włoskiego stała się Wenecja, zwłaszcza od czasu, gdy w okresie 1470-1480 pojawił się tam Francuz, Mikołaj Jenson, który stworzył piękną nową czcionkę antykwę, oraz Erhard Ratdolt, twórca ornamentów i inicjałów drukarskich noszących już cechy renesansu. Jenson był ówcześnie największym mistrzem pisma w Europie: jego drukarska antykwa, która na długie wieki wsławiła imię twórcy, dochowała się do naszych czasów jako doskonały wzór czytelności, prostoty i estetycznego wyglądu pisma drukarskiego.
W drukarstwie włoskim przyjął się nawet zwyczaj pewnego doboru stylu czcionki zależnie od treści i przeznaczenia druków. I tak np. literaturę klasyczną i humanistów współczesnych tłoczono zazwyczaj antykwą, dzieła zaś prawnicze i teologiczne oraz druki przeznaczone do użytku liturgii kościelnej składano przeważnie gotykiem.
Wiele nowatorskich elementów wniósł do praktyki drukarskiej Erhard Ratdolt. Wprowadził do książki typograficznie wykonywane już ornamenty i rysunki (jak np. w Geometrii Euklidesa), przez co uniezależnił książkę drukowaną od elementów rękopiśmiennych. Rozpowszechnił w inicjałach i ramkach charakterystyczny roślinno-arabeskowy ornament biały na czarnym tle. Wprowadził ozdobną kartę tytułową, wykonywaną w drzeworycie, druk wielobarwny, a nawet złoto jako farbę drukarską, stosowaną czasem w dedykacjach. Również on pierwszy zamieszczał erratę w swych wydawnictwach. W swoich pięknych drukach liturgicznych przeszczepił do Włoch styl gotycki, a po powrocie do Augsburga szerzył styl i osiągnięcia drukarstwa włoskiego.
Oprócz Jensona i Ratdolta i innych drukarzy niemieckich we Włoszech działały rodzime warsztaty. Oficyna Mancjuszó w Wenecji, założona w 1494 roku była w dziejach książki wydarzeniem epokowym ze względu na wiele twórczych i nowatorskich elementów, które wniosła w dziedzinę drukarstwa, stylu książki i zasad pracy wydawniczej.
Założycielem oficyny i dynastii drukarskiej był Aldus Manutius (nauczyciel synów księcia Carpi), który po przybyciu do Wenecji (1490) nauczył się drukarstwa w warsztacie przyszłego teścia Andrzeja Torresano. Następnie przy materialnej pomocy swego byłego ucznia Alberta Karpi, założył własną drukarnie ( 1494) i nadał jej nowoczesny kierunek. Jemu świat drukarski zawdzięcza utworzenie kursywy łacińskiej (1501), używanej do dnia dzisiejszego prawie w nie zmienionym kształcie. Wielką też jego zasługą było wytworzenie i rozpowszechnienie w Europie czcionki greckiej. Wcześnie Schöffer i Jenson próbowali drukować cytaty greckie w pismach łacińskich, lecz brakowało im często liter greckich. Dopiero Manutius sporządził kompletny zestaw alfabetu greckiego, odznaczający się bardzo ładnym krojem.
Aldus podjął planowe wydawnictwo literatury starożytnej, a głownie klasyków greckich, opierając się na dobrych rękopisach. Pierwszą jego książką była gramatyka grecka Konstantyna Lascarisa pt. Erotemata (1494). Kolejno następowały wspaniałe wydania dzieł Arystotelesa w pięciu tomach 2° w oryginale greckim, grecki Lexicon Svidasa, dzieła Teokryta, Arystofanesa, Sofoklesa i innych. Aldus udostępnił ludziom odrodzenia filozofię, naukę i literaturę grecką. On pierwszy dbał nie tylko o doskonałe techniczne wykonanie druku, ale przede wszystkim zwracał uwagę na potrzebę selekcji tekstu idącego pod prasy oraz na znaczenie krytycznego opracowania rękopisów i ustalenie niezawodnej poprawności tekstu - stał się więc prekursorem naukowej metody wydawniczej. Każdy z jego 28 druków greckich stanowi tak zwaną editio princeps, czyli pierwsze wydanie z rękopisu, pierwodruk. Najpiękniejszą zaś książką Aldusa jest Hypnerotomachia Poliphili Franciszka Colonny. Druk wykonany jest piękną aldowską antykwą i ilustrowany drzeworytami godnymi wymienienia w historii zdobnictwa książki.
Aldus najpierw wydawał w tradycyjnych formatach 4° i 2°, później wprowadził poręczną, lekką ósemkę. Ten nowy typ książki był faktem rewolucyjnym, do małego formatu pasowała właśnie drobna kursywa i zastosowana w jego oficynie po raz pierwszy lekka, zdobiona złoceniami, renesansowa oprawa. Powyższe czynniki, jak też wprowadzenie paginacji stanowią linię dzielącą inkunabuły od formy nowożytnych druków XVI wieku.
Oprócz oficyny Mancjuszów działało w Wenecji w XV wieku 150 warsztatów drukarskich - liczba niesłychanie wysoka w porównaniu z innymi ośrodkami życia umysłowego w tym stuleciu. Wkrótce jednak sztuka typograficzna rozprzestrzeniła się szeroko w całych Włoszech. Poza Wenecją, Subiaco i Rzymem włączają się w jej nurt Florencja, Mediolan, Neapol, Ferrara, Werona.
Druki włoskie tego okresu odznaczają się wysoką jakością, wykonane są na pięknym papierze, a charakterystyczną cechą ornamentyki włoskiej jest ramka okalająca stronę tytułową lub inicjały, w których biała kreska rysunku występuje na czarnym tle.
FRANCJA
We Francji drukarstwo przyjęło się stosunkowo późno, ponieważ niemieccy drukarze posiadający swe filie w Paryżu w zupełności zaspokajały zapotrzebowanie rynku księgarskiego. Innym czynnikiem hamującym rozwój drukarstwa w latach sześćdziesiątych XV wieku były zamieszki wojenne za króla Ludwika XI z książętami burgundzkimi.
Dopiero w 1470 Paryż doczekał się własnej prasy z inicjatywy dwóch profesorów uniwersytetu - Jana Heynlina i Wilhelma Ficheta, którzy założyli drukarnie na terenie Sorbony. Ich oficyna nie była przedsiębiorstwem dochodowym, lecz miała charakter prywatnego warsztatu. Który pracował na potrzeby uczelni. Profesorowie sprowadzili trzech niemieckich drukarzy, powierzając im wykonawstwo typograficzne książek. Oni sami zaś dokonywali wyboru dzieł naukowych i utworów klasycznych przeznaczonych do druku. Podczas trzyletniej działalności oficyny ukazały się 23 pozycje dzieł wydanych w języku łacińskim.
Po wyjeździe profesorów z Paryża (1473) drukarze zaczęli pracować samodzielnie. Przenieśli swój warsztat z Sorbony na teren miasta i zmienili kierunek produkcji. Drukowali teksty z zakresu teologii wprowadzając przy tym czcionkę gotycką.
Od roku 1475 ilość warsztatów drukarskich w Paryżu wzrosła. Sami Francuzi wzięli się do dzieła. Pierwszą książką drukowaną po francusku była trzytomowa kronika in folio Grandem Chroniques de France (1476), której egzemplarze były zdobione i iluminowane ręcznie. Ilustracja drzeworytowa i metalorytowa weszła do druku dopiero w latach osiemdziesiątych XV wieku.
Właściwym twórcą druku francuskiego, wykonanego rodzimą bastardą, jest Jan Dupré. Jego dziełem są śliczne modlitewniki przeznaczone dla ludzi świeckich, zwane po łacinie Horae. Książki te, drukowane przeważnie na pergaminie, były bardzo kunsztowne, bogato ilustrowane drzeworytami drzeworytami i metalorytami, ręcznie potem kolorowanymi, oraz ozdabiane ramkami i innymi ornamentami.
Obok Paryża jako większe centra drukarstwa wybiły się tylko handlowy Lyon, skąd wychodziły wspaniałe druki liturgiczne, oraz Genewa we francuskiej Szwajcarii.
NIDERLANDY ( HOLANDIA I BELGIA)
Pierwszy drukarz holenderski , którego istniejące druki, wykonane rodzimą teksturą, były niegdyś przypisywane Tosterowi, nie doczekał się uściślenia danych biograficznych, dotyczących miejsca i czasu działalności. Dopiero w latach 1470 wraz z wystąpieniem Jana z Paderbornu pojawia się szereg określonych i datowanych druków holenderskich.
Jan z Paderbornu w Lowanium sporządził dla Niderlandów czcionki na wzór pisma włoskiego, które miały kształt złagodzonego gotyku - rotundy. Wydał on wiele druków prawidłowo wykonanych pod względem typograficznym, ale pozbawionych jakichkolwiek ozdób i ilustracji. Do tekstów klasycznych używał pięknej północnowłoskiej antykwy.
Następni drukarze wypracowali już własny typ ozdobnego pisma holenderskiego, które się przyjęło w Utrechcie i w innych miastach Holandii.
W drugiej połowie lat siedemdziesiątych XV wieku przodowały takie miasta , jak Bruksela, Delft, Deventer, Gouda, Antwerpia.
Kształt pisma drukarskiego w Niderlandach jest bardzo różnorodny i reprezentuje całą skalę typów, od wzorów niemieckich do włoskich. Ilustracja zaś książkowa rozwija się szczególnie w ośrodku drukarskim miasta Goudy.
PÓŁWYSEP PIRENEJSKI (HISZPANIA I PORTUGALIA)
Badania Konrada Haeblera ustaliły date pierwszego druku hiszpańskiego na rok 1473. Jest to list odpustowy kardynała Borgii, wydany z okazji walk podejmowanych przeciw Turkom.
Po tej zapowiedzi prawie jednocześnie w 1475 roku „wybucha” drukarstwo w trzech miastach: Walencji, Barcelonie i Saragossie. Drukarstwo w Hiszpanii wprowadzone było z inicjatywy kupca Jakuba Wisslanda, który jako członek towarzystwa handlowego z Rawensburga werbował drukarzy z Niemiec, a ci zakładali swe warsztaty w różnych miastach hiszpańskich.
Z innych miast Hiszpanii większe znaczenie w ruchu wydawniczym zdobyły Burgos, Salamanka i Sewilla, gdzie od 1491 roku działali Meinard Ungust i Stanisław Polak.
Portugalia otrzymała druk dopiero w dziewięćdziesiątych latach XV wieku. W Lizbonie ukazywały się liczne druki hebrajskie Rabbi Eliezera. Fakt ten tłumaczy się tym, że wobec prześladowania żydów przez hiszpańską inkwizycję czynni poprzednio w Hiszpanii drukarze hebrajscy emigrowali tłumnie do Portugalii.
W pierwszym okresie istnienia drukarstwa Półwysep Pirenejski nie wytworzył własnego typu, lecz naśladował wzory obce. Obok włoskiej antykwy przyjętej w Barcelonie i Walencji, w Saragossie używano pisma gotyckiego. Gotyk i antykwa występowały na terenie Portugalii prawie równorzędnie.
W zdobnictwie również krzyżowały się wpływy obce: obok ilustracji będących naśladownictwem lub nawet przedrukiem obcych drzeworytów niemieckich występują elementy ornamentacyjne arabsko-mauretańskie, o żywej i mocnej linii, nadające swoiste piętno drukom pirenejskim.
ANGLIA
Inicjatorem, który przeszczepił sztukę drukarską był William Caxton, zamożny i wykształcony kupiec. Postanowił dla Małgorzaty angielskiej z Yorku, księżnej burgundzkiej, wydrukować tłumaczone przez siebie francuskie dzieło Raoula Le Fevre'a o wojnie trojańskiej. Udał się do Koloni (1471), gdzie nauczył się sztuki typograficznej, a po powrocie do Brugii pracował w tamtejszej oficynie. Około 1475 roku urzeczywistnił swój zamiar, wydając w Brugii The recuyell of the Historyes of Troye - pierwszą książkę w języku angielskim. Caxton dopiero w 1476 roku rozwinął działalność drukarską i wydawniczą jako kierownik drukarni w Westminster.
Caxton był poetą i tłumaczem, zatem jego prasa służyła wyłącznie literackim zamiłowaniem założyciela. Z 90 druków jaki się ukazały z jego drukarni, 74 pozycje wydane są w języku angielskim. Najpierw posługiwał się czcionkami typu częściowo niderlandzkiego, ale wkrótce stworzył narodową bastardę angielską.
Oprócz oficyny w Westminsterze mniejsze ośrodki drukarskie XV wieku działały w Oksfordzie i Londynie.