POJĘCIE I ISTOTA REGIONALIZMU

Regionalizm jest odzwierciedleniem procesów i zjawisk wyrażających się w dążeniach państw do najbardziej efektywnych form współpracy (państwa są najbardziej aktywnymi podmiotami tego zjawiska, gdyż przez swą zewnętrzne działania wpływają na ten proces). Działania te mają państwu zapewnić maksymalny rozwój, bezpieczeństwo, rolę międzynarodową itp. Regionalizm opiera się na przekonaniu, że państwa nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swych potrzeb; nie mogą tego również dokonać w skali globalnej (różnice). Jest więc ogniwem pośrednim, współpracą państw blisko siebie położonych, posiadających wspólne interesy oraz podobne cechy (kultura, tradycja, religia itp.). Jego źródłem są stale rosnące interesy i potrzeby państw, wymagające coraz lepszych rozwiązań międzynarodowych.

Etapy rozwoju regionalizmu:

1. Pojawienie się świadomości regionalnej wśród elit i warstw społecznych państw sąsiadujących; u podstaw tej świadomości leży wykształcenie się więzi międzyludzkich opartych na podobnych celach, historii, tradycji itp.

2. Ujawnienie się wspólnoty potrzeb i interesów państw w danym regionie.

3. Powstanie tej wspólnoty potrzeb prowadzi do częstszych i bliższych kontaktów między państwami, pojawiają się trwałe normy prawno-organizacyjne sankcjonujące tą współpracę (np. konferencje). Instytucje regionalne spełniają funkcję legitymizującą oraz integracyjną

• Ostatnią fazą regionalizmu jest integracja państw, czyli „proces, w toku którego uczestnicy życia politycznego w danym państwie przenoszą swoją lojalność, oczekiwania i aktywność do nowego i większego centrum, którego instytucje nabierają zwierzchniej jurysdykcji nad państwami narodowymi” (Haas).

• Rodzaje integracji:

• Integracja gospodarcza: współzależność handlowa, poziom wspólnej taryfy celnej wobec państw trzecich, swoboda przemieszczania się czynników produkcji wewnątrz ugrupowania, zakres harmonizacji polityki fiskalnej i monetarnej.

• Integracja polityczna: działalność transnarodowych grup interesów, społeczna akceptacja przedsięwzięć integracyjnych, zakres politycznej koordynacji państw w postaci wspólnych decyzji, jednolitego prawa itp. W miarę postępu procesu integracji ulega on coraz większemu upolitycznieniu, a to z kolei może ten proces przyspieszyć lub spowolnić. Wg Haasa to nie polityczna, a ekonomiczna dziedzina stwarza największe możliwości dla postępu integracji.

Regionalizacja: czynność wyodrębniania regionów na podstawie określonych kryteriów i metody postępowania badawczego lub polityka regionalna państw danego ugrupowania. Kryteria:

• Geograficzne: homogeniczność cech geograficznych danego obszaru, bliskość sąsiadujących państw.

• Systemowe: region jako system, w którym poziom powiązań między jego elementami (państwami) jest ściśle określony, dzięki czemu można wyznaczyć jego granice.

• Wspólnego interesu regionalnego: zakres przejawiania się wspólnych interesów regionalnych dowodzi zaawansowania procesów integracyjnych i dojrzałości wspólnot regionalnych.

Regionalizacja, jako synonim polityki regionalnej, polega na: eliminowaniu barier utrudniających komunikowanie się społeczeństw regionu, zawieraniu układów regionalnych służących zapewnieniu pokoju i bezpieczeństwa oraz pokojowemu rozwiązywaniu sporów, powoływaniu do życia organizacji regionalnych.

REGIONALIZM W STOSUNKACH MIĘDZYNAR. PO ZIMNEJ WOJNIE

Zakończenie zimnej wojny przyniosło zasadnicze zmiany w sytuacji międzynarodowej oraz dyskusje na temat określenia nowej roli i zadań międzynarodowych instytucji (Bank Światowy, ONZ) oraz inne kwestie - bezpieczeństwa, rozwoju, integracji. Nowy ład pozwala też na rozwój regionalizmu - związki regionalne tamtego okresu były tworzone odgórnie przez mocarstwa z pominięciem interesów mniejszych grup. Natomiast obecnie stał się możliwy korzystny rozwój regionalizmu, gdyż zależny jest on tylko od czynników występujących na danym obszarze. Prócz tego wymienić można jeszcze trzy inne przesłanki:

• Nowe tendencje rozwojowe w gospodarce światowej: liberalizacja, swobodny przepływ kapitału i siły roboczej, szybki postęp w komunikacji i zbliżenie rynków i sposobów ich funkcjonowania. Gospodarkę światową cechuje elastyczność (nowa strategia biznesu, polegająca na tworzeniu przedsiębiorstw o dużej samodzielności, współpracujących między sobą i zmieniające zadania w zależności od potrzeb; u jej podstaw leży rewolucja w komunikacji, erozja tradycyjnej polityki makroekonomicznej oraz globalizacja produkcji) i globalizacja. Nowe techniki i tendencje wymagały nowych instytucji współpracy międzynarodowej - powstają więc i rozszerzają swą działalność ugrupowania regionalne w Europie i Azji.

• Zmiany w stosunkach Północ - Południe: przejście od rywalizacji (państwa Południa miały ustroje autorytarne i zamkniętą gospodarkę; zakończenie zimnej wojny wymusiło na nich pro-rynkowe reformy i otwarcie na rozwinięte państwa Północy) do współpracy w formie ugrupowań regionalnych (obejmujących państwa rozwinięte i rozwijające się).

• Zmiana podejścia USA do regionalizmu: USA odchodzą od unilateralnego podejścia do gospodarki światowej, skłaniając się ku regionalnym ugrupowaniom ekonomicznym (NAFTA, FTAA). Do takiego kroku zmusiły USA następujące czynniki: chęć przeciwdziałania deficytowi handlowemu przez większy dostęp do rynków, wykorzystywanie przewagi w handlu usługami i obrocie własnością intelektualną, zwiększenie konkurencyjności wobec producentów z Azji Wschodniej i Europy Zachodniej i wreszcie uznanie regionalnej integracji za użyteczne narzędzie liberalizacji globalnego systemu handlowego.

• Regionalizm w polityce zagranicznej przejawia się w formach:

• tworzenia regionów przygranicznej współpracy;

• jako środek realizacji globalnej polityki wielkich mocarstw.

• zmian w relacji polityka - ekonomika, gdzie zmniejszenie wyścigu zbrojeń i zakończenie konfrontacji umożliwiło przeniesienie zasobów do sektora cywilnego i zwiększenie roli czynnika ekonomicznego w polityce zagranicznej państw. Mówi się wręcz o dominacji geoekonomiki nad geopolityką.

Geoekonomika łączy się z nową dyscypliną nauki - ekonomią polityczną stosunków międzynarodowych, która stanowi syntezę nauki o stosunkach międzynarodowych i nauki o ekonomii, zakładając, że państwo jest w tym samym stopniu aktorem w grze ekonomicznej i wojskowej, zagrożenia bezpieczeństwa państwa nie ograniczają się do tej drugiej sfery oraz że konieczne jest zredefiniowanie pojęcia państwa.

Regionalizm a globalizacja: na regionalizm można spojrzeć z dwóch stron - jak na antytezę globalizacji lub też jak na środek osiągania celów globalnych (politycy często powołują się na sukcesy regionalizmu przy wychwalaniu globalizacji). Regionalizm może działać jako antidotum na negatywne aspekty globalizacji (łatwiejsze jest rozwiązywanie problemów i sporów na szczeblu regionalnym, gdzie jest mniej uczestników, niż w skali globu).

REGIONALIZACJA GOSPODARKI ŚWIATOWEJ

Regionalizm ekonomiczny: prowadzona na preferencyjnych warunkach współpraca ekonomiczna gospodarek państw położonych w danym regionie. Polega na eliminacji barier taryfowych (ale utrzymywanie ich wobec państw trzecich). Formy integracji regionalnej:

• Preferencyjna Strefa Handlu: obniżenie taryf celnych w handlu między państwami regionu.

• Strefa Wolnego Handlu: zniesienie taryf celnych w handlu towarami i usługami między państwami regionu przy zachowaniu swobody w ustalaniu reguł handlu wobec państw trzecich

• Unia Celna: zniesienie cel wewnątrz regionu i wspólna taryfa wobec państw trzecich

• Wspólny Rynek: zniesione są przeszkody w przepływie czynników produkcji; wspólne taryfy celne, koordynacja polityki fiskalnej i monetarnej.

• Unia Ekonomiczna: jednolita polityka monetarna i fiskalna, wspólna waluta

• Unia Polityczna: całkowite scalenie gospodarek oraz ujednolicenie systemów prawnych państw.

W latach dziewięćdziesiątych miała miejsce duża ekspansja regionalizmu ekonomicznego; Poszerzenie UE w 1995 oraz rozpoczęcie rozmów z kolejnymi państwami, utworzenie NAFTA w 1994, propozycja powołania FTAA. Regionalizm ekonomiczny jest przejawem poszukiwania przez państwa optymalnych form współpracy międzynarodowej - niezbędnym warunkiem powodzenia gospodarczego jest włączenie się w międzynarodowe struktury współpracy.

Cechy współczesnego regionalizmu ekonomicznego:

• Udział państw rozwiniętych i rozwijających się w porozumieniach regionalnych; tym pierwszym zapewnia to tanią siłę roboczą oraz mniejsze koszty produkcji; tym drugim - nowe technologie, kapitał oraz możliwość przejścia od protekcjonizmu do wolnego handlu.

• Tendencja do rozszerzenia przedmiotowego zakresu współpracy. Nie tylko likwiduje się przeszkody w handlu wewnątrzregionalnym, ale liberalizuje takie dziedziny jak: usługi, przepływ siły roboczej i kapitału.

• Rosnący udział pozapaństwowych uczestników. Oprócz rządów, aktywną rolę odgrywają obecnie organizacje międzynarodowe oraz transnarodowe przedsiębiorstwa.

• Mniejszy poziom instytucjonalizacji. Ponieważ regionalizm jest bardziej stymulowany przez prawa rynku niż przez państwowy interwencjonizm, rozwijanie zinstytucjonalizowanych struktur nie jest takie ważne.

• Wzrost rangi subregionów ekonomicznych jako nowej formy regionalizmu ekonomicznego. Subregiony, mając międzynarodowy charakter, nie obejmują całości gospodarki państwa.

• Większa otwartość i funkcjonalność wobec globalizacji gospodarki światowej niż tradycyjnych ugrupowań regionalnych. Regionalizm skupia się bardziej na tworzeniu warunków do rozwoju handlu, niż formowaniu zamkniętych wspólnot niechętnych rozwiązaniom globalnym.

REGIONALIZM W SFERZE BEZPIECZEŃSTWA

Regionalizm w sferze bezpieczeństwa ma długą tradycję w stosunkach międzynarodowych. Po zimnej wojnie zniknął wyraźny podział na sojuszników i państwa nieprzyjacielskie; to sprzyja państwom w uwolnieniu się od supermocarstw i wzięciu odpowiedzialności za własne bezpieczeństwo. Możliwe jest również pojawianie się regionalnych mocarstw jako gwarantów i inspiratorów równowagi sił w danym rejonie. Konsekwencją tych zmian jest odejście od globalnej równowagi sił, opartej na odstraszaniu bronią jądrową, w kierunku lokalnej równowagi, bazującej na wewnątrzregionalnych relacjach polityczno - wojskowych. Obecnie realizacja ładu globalnego jest niemożliwa bez współpracy poszczególnych regionalnych ugrupowań i mocarstw. Wraz z rozpadem bipolarnego układu równowagi sił wzrosła liczba konfliktów regionalnych, choć większość z nich jest konfliktami wewnątrzpaństwowymi.

Wymienione wyżej czynniki sprawiły, że w pozimnowojennym świecie ma miejsce regionalizacja bezpieczeństwa. Zważywszy, że problemy bezpieczeństwa każdego regionu kształtowane są przez różne czynniki historyczne, geograficzne i środowiskowe, widać, iż ich rozwiązanie najbardziej skuteczne jest właśnie w skali regionalnej. Regionalizacja bezpieczeństwa, polegająca na uwzględnianiu lokalnej specyfiki zagrożeń oraz metod przeciwdziałania, doprowadza do wyłaniania regionalnych kompleksów bezpieczeństwa (złożonych z państw o dalece powiązanej percepcji bezpieczeństwa).

Mogą zaistnieć sytuacje, które nie doprowadzą do powstania regionalnych systemów bezpieczeństwa w danym rejonie:

• Gdy państwa są słabe i koncentrują się wyłącznie na sprawach wewnętrznych

• Gdy obecność obcego mocarstwa w danym regionie eliminuje lokalne interakcje w sferze bezpieczeństwa.

Struktura regionalnego kompleksu bezpieczeństwa. Jego podstawą są dwa komponenty:

• Relacje stosunków przyjaźni i wrogości między państwami i narodami wchodzącymi w jego skład.

• Układ sił między najważniejszymi państwami tego kompleksu.

Zmiany dotyczące tejże struktury przybrać mogą natomiast następujące formy:

1. utrzymania status quo

2. wewnętrznej transformacji, obejmującej układ sił między państwami regionu oraz relacje przyjaźni i wrogości

3. zewnętrznej transformacji, pojawiającej się w momencie poszerzenia lub zmniejszenia kompleksu (przyjęcia nowych lub odejścia starych członków)

4. objęcia lub narzucenia hegemonicznej roli mocarstwa zewnętrznego

Hierarchia regionalnych kompleksów bezpieczeństwa:

Funkcje regionalizmu w sferze bezpieczeństwa: koordynacja działań państw, współpraca i podejmowanie zbiorowych działań z użyciem przymusu włącznie. Problematyczne jest określenie zasięgu funkcji regionalizmu odnoszących się do sfery bezpieczeństwa wewnętrznego państw. Organizacje regionalne mogą tutaj oddziaływać przez:

• zachowanie jednolitego podejścia odnośnie danego konfliktu

• ustanowienie regionalnych norm odnoszących się do praw człowieka i mniejszości

• stworzenie stabilnego w skali regionalnej środowiska międzynarodowego, które promując wzrost gospodarczy, przyczynia się do eliminacji napięć i konfliktów wewnętrznych

• strategię izolacji konfliktu wewnętrznego, interwencji i mediacji

Regionalizm umożliwia zmniejszenie niepewności dotyczącej zachowań innych państw; współpraca i bezpośrednie kontakty przyczyniają się do polepszenia stosunków i usunięcia szkodliwych stereotypów. Końcowym etapem jest instytucjonalizacja bezpieczeństwa w danym regionie.

Kolejną funkcją regionalizmu jest przeciwdziałanie zagrożeniom pochodzącym z zewnątrz.

REGIONALIZM MORSKI

Obszary morskie można podzielić na:

• wchodzące w skład terytorium państwowego

• podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego

• będące poza granicami jurysdykcji państwowej

Czynniki wpływające na proces regionalizacji obszarów morskich:

• wzrost znaczenia międzynarodowego transportu morskiego (80% światowego handlu); rozwój komunikacji morskiej pozwala na interakcje między państwami leżącymi nad brzegami danego akwenu.

• zwiększający się poziom wykorzystania żywych i mineralnych zasobów morskich.

• działania na rzecz ochrony morskiego środowiska naturalnego.

• dążenie do ograniczenia zbrojeń morskich

Rodzaje regionów morskich.

1. Fizyczno - geograficzne regiony morskie, które można wyodrębnić na podstawie wyraźnie określonych cech rozłączności, czyli: oceany, następnie morza półotwarte (min. 50 tys., mil² pow., status morza głównego, co najmniej połowa granic zamknięta lądem, otoczenie przez min. 2 państwa), wreszcie morza zamknięte.

2. Morskie regiony funkcjonalne pokrywające się z obszarem działania zinstytucjonalizowanego porozumienia regionalnego. Funkcjonalny rejon morski definiuje się w kategoriach konkretnych problemów: ochrona żywych zasobów morskich, naturalnego środowiska morskiego itp. Prócz tego jest też pojęcie zinstytucjonalizowanego obszaru morskiego, na którego obszarze działa jedna lub więcej organizacji MN utworzonych w celu rozwiązywania problemów. Delimitacji granic takiego regionu służy: określenie geograficznego zasięgu kompetencji danej organizacji (np. określenie danego morza półotwartego lub zamkniętego albo wyznaczenie dokładnej wysokości i szerokości geograficznej) lub też na podstawie uczestnictwa.

3. Morskie regiony polityczno - strategiczne. Ich podstawą jest wspólnota losów historycznych i dziedzictwa kulturowego, wspólnota w zakresie ustroju politycznego itp.

Zakres i przedmiot regionalnych porozumień morskich:

• Rybołówstwo morskie jest sferą, która w największym stopniu podlega regionalizacji.

• Ochrona środowiska naturalnego.

• Utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

• Badania oceanologiczne i transfer technologii morskich.

Strefa Wolnego Handlu Ameryk

Wspólnota bezpieczeństwa

Sfery wpływów/ hegemoniczne przywództwo op. na przymusie

Koncert państw

Pluralistyczna wsp. bezp.

Hegemoniczne przywództwo

oparte na porozumieniu

Równowaga sił

---