I. Definicja:
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń koncentracji uwagi (Atention Deficit Hyperactivity Disorder) - ADHD, jest jednym z najczęściej występujących zaburzeń wieku rozwojowego. Ocenia się, że występuje on u 3-20% dzieci. Cechą charakterystyczną zespołu jest występowanie trwałych wzorców zachowania, utrzymujących się przynajmniej przez 6 miesięcy, a przejawiających się przede wszystkim jako:
zaburzenia koncentracji uwagi
nadmierna impulsywność
nadruchliwość.
Nasilenie powyższych objawów jest niewspółmierne do wieku i poziomu rozwoju oraz utrudnia funkcjonowanie dziecka w otoczeniu.
II. Objawy:
1) zaburzenia koncentracji uwagi
dziecko nie potrafi skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych lub pracy, popełniając błędy wynikające z niedbałości
trudności z utrzymaniem uwagi na zabawach i grach
może się wydawać, że dziecko nie słucha tego co się do niego mówi
nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji
ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnieniem domowych obowiązków
szybko traci zainteresowanie wykonywaną czynnością, przechodzi do następnej bez dokończenia poprzedniej
ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy
nie lubi zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego
często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub zajęć (zabawki, przybory szkolne)
łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców
często zapomina o różnych codziennych sprawach
2) nadruchliwość
wykonuje wiele zupełnie zbędnych ruchów
nerwowe ruchy rąk lub stóp, nie może usiedzieć w miejscu, bawi się ciągle drobnymi przedmiotami, dotyka przedmiotów znajdujących się w pobliżu
wstaje z miejsca w czasie lekcji lub zajęć
chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble, gdy jest to zachowanie niewłaściwe
trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem
pozostaje niemalże cały czas w ruchu - nie może przestać się ruszać, "biega jak nakręcone"
jest nadmiernie gadatliwe, mówi bez przerwy
3) impulsywność
wyrywa się z odpowiedzią zanim zostanie sformułowane pytanie
ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej
często przerywa (wypowiedzi zwykle nieadekwatne do sytuacji) lub przeszkadza innym
zaczepia inne dzieci, wtrąca się do zabawy, postępuje wbrew woli innych, dezorganizuje zabawę
III. Etiologia:
czynniki genetyczne (badania wskazują na udział około 20 genów w patogenezie zespołu ADHD)
uwarunkowania psychospołeczne (zaburzone funkcjonowanie rodziny,choroby lub zaburzenia psychiczne w rodzinie, uzależnienia u rodziców, brak konsekwencji w procesie wychowawczym, niezaspokajanie potrzeb psychicznych dziecka, deficyty neuropsychologiczne)
czynniki okołoporodowe (urazy, zamartwica, nieprawidłowy przebieg ciąży; nikotynizm, alkoholizm, narkomania w okresie ciąży; infekcje, szczególnie wirusowe w czasie ciąży)
alergia i nietolerancja pokarmowa
zatrucia (np.ołowiem)
Uważa się, że największe znaczenie ma uwarunkowane genetycznie podłoże neurobiologiczne związane z budową OUN i funkcjonowaniem monoamin. 30-50% krewnych (często rodzice) dzieci z nadpobudliwością miało w dzieciństwie rozpoznane to zaburzenie, a 71% krewnych miało podobny zespół objawów.
IV. Występowanie:
Nieprawidłowe schematy zachowań ujawniają się zwykle w pierwszych latach życia. Z grupy dzieci nadpobudliwych 70 % pacjentów ma objawy jeszcze w okresie dojrzewania, a 30-50% w życiu dorosłym. U dziewczynek przeważają głównie objawy związane z zaburzeniami koncentracji uwagi, a u chłopców częściej nadruchliwość i impulsywność. Być może, że taka polaryzacja objawów jest przyczyną częstszego statystycznie notowania nadpobudliwości u płci męskiej ( nadruchliwość i impulsywność jest bardziej uciążliwa i widoczna dla otoczenia).
V. Rozpoznanie:
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) rozpoznaje się po analizie informacji o rozwoju i zachowaniu się dziecka w domu, przedszkolu lub szkole, badaniu lekarskim pediatrycznym, konsultacji neurologicznej i psychologicznej z wykonaniem niezbędnych badań dodatkowych (EEG, NMR). Wskazana jest często opieka psychiatry dziecięcego najlepiej w wyspecjalizowanej placówce.
VI. Leczenie:
1) psychoedukacja
poradnictwo dla rodziców i nauczycieli
modyfikowanie postaw rodzicielskich
psychoterapia indywidualna (praca z dzieckiem) - trening: zabawy, poznawczy, rozwiązywania problemów, kompetencji społecznych, kontrolowania agresji, budowanie poczucia własnej wartości itd.
2) zmiana metod wychowawczych
pozytywne wzmocnienie - chwalenie dziecka za spokojną, skoncentrowaną pracę, dobre wyniki;
zwracania uwagi na dziecko tylko w sytuacjach, gdy jest niegrzeczne jest nagrodą za jego niegrzeczność - bo być może tylko wtedy rodzice poświęcają mu chwilę uwagi
angażowanie dziecka w drobne prace domowe i życie rodziny
poświęcanie dziecku więcej czasu (wspólne zabawy, gry, aktywny wypoczynek itd)
terapia w grupie rówieśników
terapia rodzin
3) dostosowanie metod nauczania do możliwości dziecka
częste przerwy w pracy dostosowane do czasu możliwej pełnej koncentracji dziecka (krótka maksymalna koncentracja, częste, ale krótkie przerwy nie angażujące dziecka w inne zajęcia czy zabawy)
posadzenie dziecka z nadpobudliwością w pierwszej ławce, najlepiej ze spokojnym kolegą
uporządkowanie miejsca pracy (puste biurko, nie rozpraszające uwagi otoczenie)
angażowanie dziecka w działania ruchowe, gdy tylko to jest możliwe (zetrzyj tablicę, przynieś kredę, rozdaj zeszyty itd.)
tworzenie specjalnych i indywidualnych programów edukacyjnych
4) farmakoterapia (stosowanie leków pod kontrolą lekarza)
Należy pamiętać, że mimo iż nadpobudliwość jest jednym z najczęstszych, najbardziej stałych oraz trudnych w leczeniu zaburzeń zachowania w wieku dziecięcym, to systematyczna, cierpliwa i kompleksowa terapia ukierunkowana jednocześnie na dziecko i jego otoczenie - rodzinę i szkołę, przynosi zwykle wyraźne efekty.