Gwara to odmiana języka narodowego. Wyróżnia się kilka typów gwar, spośród których najbardziej nas tutaj interesuje ten, który można utożsamić z pojęciem dialektu. W polskiej tradycji terminologii lingwistycznej rozróżnia się pojęcia dialekt i gwara - to pierwsze rezerwując dla lokalnej odmiany języka narodowego o zasięgu całej prowincji, to drugie dla odmiany tegoż języka o zasięgu obejmującym znacznie mniejszy teren, na przykład kilka czy kilkanaście sąsiednich miejscowości.
Gwara różni się od języka literackiego:
słownictwem (czyli posiada własne wyrazy, które nie występują w literackiej odmianie języka narodowego),
fonetyką (czyli zestawem dźwięków i sposobem ich wypowiadania, co najłatwiej dostrzec obserwując różnice w wymowie samogłosek),
morfologią (czyli zasadami budowy, tworzenia i odmiany wyrazów) i
składnią (czyli regułami konstruowania zdań, układania wypowiedzeń).
Ilość i zakres tych różnic jest w wypadku każdej gwary inna, stąd mamy gwary bardzo charakterystyczne i łatwo rozpoznawalne oraz takie, które mniej wyraźnie ujawniają swą odmienność od języka narodowego.
1. Dialekt, narzecze, sub-dialekt (np. "gwara góralska") Często gwara ma mniejszy zasięg w stosunku do dialektu, który występuje w określony regionie (np. Podhale). Gwara występuje najczęściej w obrębie jakiejś mieściny, wsi, miasta. Niektórzy polscy językoznawcy jednak zamiast "dialekt góralski, podhalański", używają terminu "gwara góralska, podhalańska". Może być tak, że w ramach określonego dialektu występują różne gwary. Należy zaznaczyć, że terminu "gwara" w tym znaczeniu używa się wyłącznie w odniesieniu do języka polskiego. Odpowiedniki w innych językach : franc. "patois", niem. "Mundart".
2. Żargon zawodowy lub środowiskowy (np. "gwara żeglarska". Opowiedniki w innych językach : ang., franc. "jargon", niem. "Fachjargon".
3. Lokalna, miejska odmiana języka literackiego (np. "gwara poznańska")
4. Slang (np. "gwara młodzieżowa" )czyli bardzo nieformalna, potoczna odmiana języka ogólnego. Opowiedniki w innych językach : ang. "slang", franc. "argot". Termin argot pierwotnie oznaczał jednak "gwarę złodziejską".
5. Jakakolwiek forma języka odbiegająca od standardu języka literackiego. Czasami dla potrzeb telewizyjnych programów rozrywkowych tworzona jest tzw. "gwara" nie mająca nic wspólnego z żadnym konkretnym dialektem np. "zecka" dla ogólnopolskiego "rzeczka", co z językoznawczego punktu widzenia jest absurdem.
6. Grypsera czyli "gwara więzienna", z założenia niezrozumiała dla osób postronnych. Opowiedniki w innych językach : ang. "thieves' cant", franc. "argot".
Gwara to żywy zabytek i przechowalnia dziedzictwa każdego języka. Czym jest język literacki? To też tylko jedna z odmian każdego języka narodowego, etnicznego, zwana też dialektem kulturalnym. Język literacki to podstawa wykształcenia się narodowej literatury. To mowa elit intelektualnych i kulturalnych narodu, która dominuje w środkach masowego przekazu, obowiązuje w szkołach i instytucjach publicznych, to także - wskutek współdziałania wszystkich tych czynników - mowa najpowszechniej rozumiana w szerokich kręgach społeczeństwa, dla którego dany język jest mową ojczystą. Do wykształcenia się w miarę jednolitego języka ogólnonarodowego w jego wersji literackiej potrzebne jest zaistnienie okoliczności otwierających drogę procesom ujednolicającym różne odmiany języka. Język literacki powstaje jako jakaś wypadkowa innych odmian języka etnicznego. Częstokroć takie źródło to właśnie odmiany regionalne - dialekty, gwary. Badania językoznawcze dowodzą, że gwary nie tylko dały podstawy do powstania języka polskiego, ale także przechowują do dziś archaiczne zjawiska tegoż języka. Wraz z powstaniem języka literackiego (dialektu kulturalnego) gwary nie przestały istnieć, ale trwały nadal - i trwały zarówno zachowując coś ze swej pierwotnej formy, jak i ewoluując w swym własnym tempie. W dobie postępującej unifikacji takie regionalne odmiany języka są nie tylko przechowalnią archaicznych, nie będących już w użyciu form i wersji języka narodowego, ale są też cennym, żywym zabytkiem tego języka, świadectwem jego bogactwa i długich dziejów.
Gwary polskie wciąż są jeszcze żywe, ale już pobieżne spojrzenie na zagadnienie ich dzisiejszego funkcjonowania pozwala dostrzec kilka tendencji nie wróżących wielu regionalnym i lokalnym odmianom polszczyzny zbyt długiej przyszłości.
Po pierwsze ludziom coraz łatwiej komunikować się na odległość. Telefonia i Internet to narzędzia znacznie ułatwiające ścieranie się różnych odmian polszczyzny.
Po drugie zewsząd bombardują nas media - prasa, telewizja, Internet, radio - za pośrednictwem których nieustannie mamy kontakt ze wzorcem językowym (jakkolwiek ocenimy jego jakość) i to podanym w formie na tyle atrakcyjnej, że mającej moc pokonania zwyczajów językowych właściwych dla środowisk o zasięgu lokalnym.
Po trzecie dość powszechne jest przekonanie, że posługiwanie się gwarą jest powodem do wstydu - na tym zasadza się znane zjawisko usilnego starania się nawet przez osoby codziennie mówiące gwarą, aby ich każda nieprywatna wypowiedź była jak najbardziej zgodna z literackim wzorcem języka.
Po czwarte dialekty najsilniejsze i najbardziej okrzepłe mogą - odwrotnie niż te już teraz zanikające - dzięki tym samym warunkom łatwości komunikacyjnej ulec procesowi wręcz odwrotnemu: ich rozwój ma szansę pójść w swym własnym kierunku, osobnym torem, na końcu którego jest walor miana odrębnego języka.
W czasach współczesnych właściwie należy mówić nie tyle o zacieraniu się różnic między gwarami - w większości mało już żywotnymi - ile o znacznych utrudnieniach w powstawaniu i trwaniu takich różnic. Stały kontakt z literacką odmianą polszczyzny, szczególnie intensywny już w wieku szkolnym, ale i później - za sprawą głównie mediów elektronicznych - wystarczająco silny, to właściwie wyrok dla gwar - skazanie ich na powolną śmierć. Język zmienia się, ewoluuje - ale już jako twór całościowy, w ogólnych zarysach jeden i ten sam dla całego posługującego się nim społeczeństwa. Miejsca na odrębną ewolucję i niezagrożone trwanie gwar w naszych czasach już nie starcza. To zjawisko w zasadzie naturalne, ani negatywne, ani pozytywne. Niemniej kultywowanie gwar regionalnych tam, gdzie to możliwe, a już na pewno gromadzenie ich świadectw - to przejaw dbałości o najszerzej rozumiane dziedzictwo kulturalne narodu.