Czynniki ryzyka w chorobach cywilizacyjnych. Otyłość.
Choroby cywilizacyjne to schorzenia związane z ujemnymi skutkami życia w warunkach wysoko rozwiniętej cywilizacji. Choroby cywilizacyjne stają się coraz bardziej powszechne i dotykają nie tylko ludzi starszych czy dorosłych, ale także młodzież, a nawet dzieci. Czynniki sprzyjające rozwojowi chorób cywilizacyjnych są związane ze stylem życia, który narzucają wysoko rozwinięte społeczeństwa. Są to przede wszystkim: siedzący tryb życia oraz nieprawidłowa dieta (obfitująca w tłuszcze zwierzęce i cukry proste), palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, wysoki poziom stresu. Istotną rolę odgrywa również niestosowanie się pacjentów do zasad profilaktyki: niewykonywanie badań, nieakceptowanie konieczności eliminacji czynników ryzyka, ignorowanie wczesnych objawów chorób.
Do chorób cywilizacyjnych zaliczamy: nadciśnienie tętnicze, otyłość, choroba wieńcowa i wrzodowa, schorzenia alergiczne, zaburzenia psychiczne, cukrzyca, choroby nowotworowe, AIDS, anoreksja, bulimia, alkoholizm, narkomania.
Jedną z chorób cywilizacyjnych jest otyłość. Otyłość to uwarunkowane nadmiernym rozwojem tkanki tłuszczowej zwiększenie masy ciała znacznie powyżej wartości prawidłowych, ustalonych dla danego wieku, płci i rasy. Otyłość jest chorobą przewlekłą z silną tendencją do rodzinnego występowania, którą wzmacniają takie czynniki środowiskowe, jak brak aktywności fizycznej w zestawieniu z dietą wysokokaloryczną oraz tania żywność złej jakości.
Otyłość i związane z nią zaburzenia biochemiczne są przyczyną cukrzycy, niektórych typów nowotworów oraz chorób sercowo-naczyniowych.
Czynnikiem ryzyka rozwoju tych zaburzeń jest gromadzenie się u otyłych dorosłych wewnątrzbrzusznej tkanki tłuszczowej, co jest przyczyną rozwoju wielu śmiertelnych chorób.
Przyczyną otyłości jest przyjmowanie nadmiaru energii w stosunku do jej zużycia. Nie zawsze jest ona bezpośrednią konsekwencją przejadania się i braku aktywności fizycznej. Występowanie otyłości warunkują: czynniki genetyczne , zaburzenia czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego, niewłaściwy skład diety, częstość i obfitość spożywanych posiłków, zażywanie niektórych leków lub uszkodzenie podwzgórza mózgu. Często jest uwarunkowana psychospołecznie i ekonomicznie. Otyłość może być także skutkiem niedożywienia płodu, które jest rekompensowane w okresie pourodzeniowym lepszą przyswajalnoścą pokarmu oraz wzmożonym łaknieniem. Stałe przekarmianie dziecka zwiększa prawdopodobieństwo jej wystąpienia.
Otyłości często towarzyszy niska podstawowa przemiana materii. Podstawowa przemiana materii to porcja energii, która w warunkach spoczynku jest niezbędna do utrzymania niezbędnych czynności życiowych. U osób szczupłych pochłania ona 50-70% dziennego wydatku energetycznego, u otyłych - znacznie mniej, dlatego większa ilość energii może być zmagazynowana w tkance tłuszczowej.
Wyróżniamy dwa typy otyłości w zależności od etiopatogenezy: - otyłość pierwotna: pokarmową powstającą w wyniku współdziałania czynników genetycznych i środowiskowych - otyłość wtórną: będącą objawem chorób metabolicznych, chorób ośrodkowego układu nerwowego, wad chromosomalnych oraz jako działanie leków.
Wśród czynników, które powodują otyłości pierwotną należy wymienic:
zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego: urazy czaszki, guzy mózgu, dystrofia tłuszczowo-płciowa Froehlicha, zespół Blounta
endokrynopatie: niedoczynność tarczycy, hiperinsulinizm pierwotny, choroba lub zespół Cushinga, zespół Stein-Leventhala, stan po usunięciu jajnikówi, niedobór hormonu wzrostu, zespół przekwitania, hipogonadyzm hipogonadotropowy i inne.
stosowanie leków: glikokortykoidów, estrogenów, progesteronu, środków uspokajających, pochodnych fenotiazyny.
wady chromosomalne: zespół Turnera, zespół Downa.
W powstawaniu nadwagi i rozwoju otyłości pierwotnej bierze udział wiele czynników wśród których najważniejszą rolę odgrywają:
- czynnik genetyczny: otyłość wykazuje charakter rodzinny, gdzie dużą rolę odgrywają wspólne dla rodzin nawyki żywieniowe i życiowe.
- czynniki fizjologiczne: odżywianie człowieka regulowane jest przez ośrodkowy układ nerwowy a w szczególności ośrodki podwzgórzowe, węchomózgowie, układ limbiczny, twór siatkowaty, jądra migdałowate i korę mózgową. Ośrodki te przez cały czas otrzymują bodźce typu psychicznego, nerwowego, hormonalnego i metabolicznego informujące o stanie odżywienia tkanek. Po przeanalizowaniu ośrodki te kształtują uczucie głodu, apetyt, sytość itp. Apetyt jest regulowany wielkością posiłków, ich częstością, składem, smakiem, czynnością. Każde zaburzenie organiczne lub czynnościowe tych ośrodków może zmienić zachowanie się człowieka w zakresie nawyków żywieniowych co może być przyczyną rozwoju otyłości.
- styl życia: otyłość powstaje przede wszystkim w wyniku spożywania nadmiaru tłuszczu oraz zbyt małej aktywności fizycznej. Zmniejszona aktywność fizyczna w zasobnych społeczeństwach jest ważnym czynnikiem powodującym otyłość. Chociaż spożywanie pokarmu zwiększa się wraz ze wzrastającym wydatkiem energetycznym to jednak nie zmniejsza się ono proporcjonalnie, kiedy aktywność fizyczna spada poniżej pewnego poziomu. U niektórych osób zmniejszenie aktywności fizycznej może wręcz powodować zwiększenie spożywania pokarmu.
Duże znaczenie na rozwój otyłości ma stosowanie używek:
alkohol - spożywany w nadmiernych ilościach dostarcza tzw puste kalorie, prowadzi do chorób, chorób wątroby i trzustki
palenie papierosów - chociaż palenie papierosów obniża apetyt to nie jest to metoda pozwalająca utrzymać prawidłową masę ciała i zachować zdrowie, gdyż palenie jest jednym z głównych czynników chorób sercowo-naczyniowych.
- czynnik psychologiczny: Otyłość traktowana jako uzależnienie, wewnętrzny przymus jedzenia negatywnie wpływa na życie i sprawia ze osoby otyłe unikają kontaktu z ludźmi, boją się odrzucenia, często czują się gorsze od innych osób.
Otyłość u takich osób może stać się sposobem na życie, wytłumaczeniem wszelkich osobistych niepowodzeń natomiast jedzenie może być sposobem na odreagowanie złości, smutku i sposobem na nudę.
- nadmierne spożycie tłuszczów i dieta: do otyłości może prowadzić nieodpowiedni skład diety, mała liczebność i częstość spożywania posiłków. Przekarmianie i sztuczne żywienie w wieku niemowlęcym może sprzyjać wystąpieniu otyłości w późnym dzieciństwie.
Osoby spożywające 1-2 posiłki dziennie wykazują większą tendencję do tycia, mają wyższe stężenie cholesterolu i częściej zaburzoną tolerancję węglowodanów niż te, które spożywają 5 posiłków dziennie. Posiłki bogate w tłuszcze i węglowodany oraz mała aktywność fizyczna sprzyjają odkładaniu tkanki tłuszczowej. Z ograniczeniem wysiłku fizycznego oraz długotrwałym unieruchomieniem np. podczas oglądania telewizji lub pracy przy komputerze wiąże się także mniejsze zużycie energii. Często unieruchomieniu towarzyszy dodatkowo spożywanie bogatokalorycznej żywności np. chipsów, słonych paluszków, prażonej kukurydzy, co sprzyja odkładaniu tłuszczu.
Zarówno profilaktyka, jak i leczenie otyłości ma obecnie charakter objawowy ze względu na fakt, że otyłość jest u znacznej części pacjentów schorzeniem wielogenowym,
w dodatku modyfikowanym przez wpływy środowiskowe. Nie jest ona ponadto jednorodną jednostką chorobową i nie można jednoznacznie sklasyfikować jej pod kątem patofizjologicznym, co utrudnia także wybór terapii do leczenia objawowego.
Programy walki z otyłością mogą obejmować:
- zmiany w środowisku życia tj. modyfikację stylu życia, zmianę zawodu, miejsca zamieszkania, sytuacji rodzinnej, sposobu wypoczynku oraz zainteresowań i celów życiowych.
- zmiany zachowań indukowane za pomocą zajęć edukacyjnych oraz oddziaływań psychoterapeutycznych.
- wprowadzenie kontrolowanego sposobu żywienia wg zaleceń lekarza lub dietetyka
- zwiększenie ilości ruchu i wysiłku fizycznego.
Do efektywnego leczenia otyłości stosuje się dietę, zwiększoną aktywność fizyczną, zmianę zachowań, terapię farmakologiczną lub postępowanie mieszane, a także leczenie chirurgiczne.
Podstawą leczenia otyłości u dorosłych są zalecenia dietetyczne oprócz zmniejszenia kaloryczności posiłków powinny polegać przede wszystkim na ograniczeniu spożycia tłuszczu oraz cukrów prostych. Jednocześnie należy zalecać jak największe spożycie warzyw i owoców oraz całkowite unikanie konsumpcji alkoholu. Ubytek masy ciała i tempo jego uzyskiwania będzie zależało od wielkości deficytu energetycznego - różnicy między energią uzyskiwaną w diecie a wydatkowaną przez organizm. Rzadko kiedy zachodzi potrzeba szybkiego odchudzania, a co za tym idzie uzyskania wysokiego deficytu energetycznego. Może to mieć miejsce, gdy otyłość stanowi zagrożenie dla życia lub gdy należy przygotować pacjenta do operacji, dla przebiegu której otyłość stanowi istotny czynnik obarczający.
Wzmożona aktywność fizyczna stanowi obok diety podstawowy element kuracji odchudzającej. Ułatwia ona utratę energii, wyrównuje współistniejące zaburzenia metaboliczne. Aktywność fizyczna zapobiega obniżeniu podstawowej przemiany materii po odchudzaniu oraz efektowi jo-jo. Rodzaj ćwiczeń powinien być akceptowany przez odchudzającą się osobę i dostosowany do rozkładu dnia. Intensywność ćwiczeń powinna uwzględniać wydolność krążeniowo-oddechową i sprawność ruchową. Początkowo ćwiczenia powinny być prowadzone bez nadmiernego obciążania kolan, bioder i kręgosłupa (basen). Intensywność ćwiczeń powinna być stopniowo zwiększana.
Wiele osób ma dużo kilogramów do "zrzucenia", przy tym mają różne czynniki ryzyka chorób serca, czy metabolicznych, które nakazują pilne pozbycie się 5-10 kg. W zeszłym roku zarejestrowano w Polsce dwa leki, które mogą być stosowane do szybszego uzyskania redukcji masy ciała.
Jednym z nich jest sibutramina, która działa na ośrodkową regulację łaknienia i powoduje szybsze wystąpienie uczucia sytości, dzięki czemu, zjadając mały posiłek, czujemy się w pełni usatysfakcjonowani. Lek ten nie znosi uczucia głodu, nie obniża apetytu, ułatwia natomiast przestrzeganie niskokalorycznej diety. Zwiększa także produkcję ciepła w organizmie, co dodatkowo poprawia wydatkowanie energii i przyspiesza chudnięcie.
Drugi lek to orlistat, działający w przewodzie pokarmowym, nie wchłaniający się do krwi. Powoduje on zmniejszenie wchłaniania tłuszczu zawartego w pokarmie, co zwiększa deficyt energetyczny związany z niskokaloryczną dietą i przyspiesza redukcję masy ciała.
Przy stosowaniu tego leku dieta nie musi być bardzo restrykcyjna, wystarczy zmniejszenie zawartości kalorii do około 1200-1300 dziennie. Obowiązuje natomiast prawie całkowite wykluczenie tłuszczu (poza naturalnym, zawartym w "chudych" produktach), w przeciwnym razie bowiem lek powoduje biegunkę.
Jeżeli otyłość trwa powyżej 5 lat, zawiodła dieta i leki, BMI jest wyższe od 40 (norma to 20-24) i występują komplikacje metaboliczne, oddechowe oraz psychiczne, które stanowią zagrożenie życia, lekarz decyduje się na leczenie chirurgiczne. Stosuje się wówczas odsysanie nadmiaru tkanki tłuszczowej lub tzw. gastroplastykę, która polega na ograniczaniu pojemności żołądka. Po zmniejszeniu objętości żołądka uczucie sytości pojawia się szybko, lecz niestety mogą wystąpić wymioty, refluks żołądkowo-przełykowy, skłonność do chronicznych zaparć oraz spadek poziomu żelaza we krwi. Przez pierwsze 6 miesięcy dieta pacjenta po gastroplastyce ma dzienną zawartość 600 kcal, a po 18 miesiącach może zawierać 1200 kcal. Po upływie ok. roku znika w przybliżeniu 75% nadwagi, normalizuje się tętno, ciśnienie, stężenie glukozy i stężenie insuliny we krwi na czczo, powraca insulinowrażliwość oraz spada stężenie triglicerydów i moczanów w osoczu krwi. Walka z otyłością nie może być rozpoczęta zbyt późno, ponieważ wtedy upośledzona na skutek otyłości tolerancja glukozy może przerodzić się w cukrzycę typu 2.
Ważne jest także wsparcie psychiczne. W postępowaniu z pacjentem otyłym obowiązuje zasada indywidualnego traktowania każdego przypadku. By zwiększyć prawdopodobieństwo skuteczności terapii obok spadku wagi ciała i zmian nawyków żywieniowych powinna nastąpić również przebudowa psychiki osoby otyłej. Bardzo ważna jest praca nad wzmocnieniem samooceny.
U otyłych dzieci i młodzieży terapia ma na celu zmianę modelu żywieniowego, bez stosowania farmakoterapii. Skuteczne leczenie otyłości u dzieci powinno być efektem skorelowanych działań całego zespołu specjalistów - dietetyka, pediatry, psychologa, rehabilitanta, a często i endokrynologa-pediatry.
U dzieci do 7 roku życia nie zaleca się ograniczeń kalorycznych, a modyfikacja diety polega na zmniejszeniu zawartości tłuszczu w potrawach, a zwiększeniu udziału warzyw, owoców i produktów zbożowych z tzw. pełnego ziarna ,czyli produktów o wysokiej zwartości błonnika. Posiłki powinny być regularne, a między nimi dziecko nie może „pojadać” (zwłaszcza produktów wysokokalorycznych).
U dzieci powyżej 7 r.ż. i młodzieży stosuje się dietę ubogokaloryczną, ale zbilansowaną pod względem podaży poszczególnych składników pokarmowych. U starszych nastolatków dopuszcza się stosowanie naturalnych preparatów ziołowych, które nie odchudzają, ale usprawniają metabolizm. Niezwykle istotne są działania edukacyjne, mające na celu dążenie do zmiany niekorzystnych nawyków. W przypadku młodszych dzieci edukacja ta musi obejmować także rodziców.
Wszyscy młodzi pacjenci muszą mieć świadomość, że terapia ta jest stosowana dla ich dobra. Comiesięczny pomiar masy ciała mobilizuje dziecko do trzymania się zaleceń dietetycznych, które są dobierane indywidualnie dla każdego pacjenta. Obniżanie masy ciała powinno być stopniowe i systematyczne.
Leczenie otyłości czy terapia jej powikłań pochłania każdego roku ogromne kwoty. Mimo stałego postępu w dziedzinie badań nad patogenezą otyłości jej leczenie w dalszym ciągu jest mało efektywne, a rokowanie odległe jest na ogół niekorzystne. W Polsce opieka zdrowotna nad dziećmi z nadwagą i otyłością jest niedostateczna, bowiem tylko 27% dzieci w wieku szkolnym z tymi zaburzeniami objętych jest stałą opieką specjalistów.
Niewątpliwie otyłości lepiej zapobiegać, niż ją leczyć. Dlatego tak ważne jest stałe informowanie społeczeństwa o zagrożeniach, jakie powoduje nadmierna ilość tkanki tłuszczowej, oraz o czynnikach, które wywołują to schorzenie.
Promocja zdrowia jest globalną strategią działań na rzecz zdrowia, której kluczowym, niezbędnym komponentem jest edukacja zdrowotna. Aby ludzie uczestniczyli w działaniach promocyjnych- dokonywali zmian w swoim stylu życia oraz w środowisku.
Reasumując, otyłość jest chorobą współczesnego świata. Wygodny przyspieszony tryb życia sprawia, że zapominamy o prawidłowym odżywaniu. Stosując odpowiednia dietę - przeciwdziałamy otyłości. Dzięki niej unikniemy obciążenia dla serca i układu krążenia. Nadmiar tłuszczu w diecie nasila zmiany miażdżycowe, a każde dodatkowe kilogramy powodują wzrost ciśnienia.
Uprawianie sportu - poprawia wydajność organizmu oraz naturalnie obniża ciśnienie krwi.
Siedzący tryb życia kilkakrotnie zwiększa ryzyko pojawienia się nadciśnienia.
Bibliografia:
M. Jarosz, L. Kłosiewicz-Latoszek.: Otyłość zapobieganie i leczenie. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 2006.
A. Czech, J. Tatoń, M. Bernas.: Otyłość. Zespół metaboliczny. PZWL- Wydawnictwo Lekarskie. Warszawa 2006.
Bogdan Kowalczyk : Przyczyny otyłości. [ dostęp 04 luty 2009] http://mediweb.pl/diseases/wyswietl_vad.php?id=570
Artykuł : Polacy a choroby cywilizacyjne. [ dostęp 04 luty 2009]
Artykuł: Profilaktyka chorób cywilizacyjnych. [ dostęp 04 luty 2009]
I. Ryłko: Otyłość u Dzieci. [ dostęp 04 luty 2009]