PALEOLIMNOLOGIA, zaliczenie przedmiotu
Jezioro w środowisku przyrodniczym
Czynniki warunkujące powstawanie jezior:
1 .Procesy prowadzące do utworzenia zagłębienia czyli misy jez.
a) czynniki endogeniczne: ruchy tektoniczne, wulkaniczne
i czynniki egzogeniczne: erozyjna i akumulacyjna działalność lodowca i wód lodowcowych, wytapianie brył martwego lodu lub marzłoci trwałej, zjawiska krasowe, erozja rzeczna, działalność akumulacyjna fal morskich, akumulacja organiczna, działalność człowieka
2. Warunki klimatyczne regulujące wypełnienie zagłębienia wodą.
3. Podłoże warunkujące zatrzymanie wody lub jej ucieczkę.
Warunek istnienia jezior:
trwałe zatrzymywanie wody w niecce jeziornej.
Ekosystem przestrzennie zamknięty ale nie wyizolowany z otoczenia zależny w największym stopniu od środowiska, w którym jest osadzony
dynamiczny, podlegający ciągłym przemianom, mający swój rozwój i historii
jezioro to nie tylko zbiornik z wodą lecz przede wszystkim złożony układ przyrodniczy
każdy naturalny zbiornik począwszy od narodzin rozwija się wg charakterystycznej „typologicznej" linii jaką mu wyznacza zlewnia
przemiany jezior wynikiem naturalnych procesów zachodzących wewnątrz zbiornika jak również w jego otoczeniu
środowisko jeziora ukształtowane jest przez splot warunków: geologicznych, hydrologicznych, przez gleby, roślinność i jej przemiany, przez dawne i współczesne formy użytkowania ziemi
jezioro to żywo reagujące siedlisko, którego zmiany zostają zapisane w osadach jeziornych, które są podstawą do rekonstrukcji zdarzeń .
Duża różnorodność jezior pod względem biotycznym i abiotycznym wód wynika ze złożonego i równoczesnego oddziaływania wielu czynników m środowisko:
warunki klimatyczne (zazwyczaj główny wpływ na ustrój zbiornika)
zlewnia
misa
dynamika wód itp.:
W relacjach między jeziorem a otoczeniem, głównie zlewnią bezpośrednią obowiązuje zasada sprzężeń zwrotnych, są one silne i trwałe ponieważ powstają na granicy dwóch krańcowo odmiennych środowisk: powietrzno-lądowego i wodnego.
Relacja jezioro - środowisko
(zasada sprzężeń zwrotnych)
Właściwości fizyczno-chemiczne wód, rodzaj i właściwości osadów, rodzaj i struktura biocenoz
warunki hydrologiczne zlewni termiczne geologiczne glebowe roślinność i historia jej przemian dawne i współc2esne formy użytkowania zlewni
Modyfikacja warunków hydrologicznych, modyfikacja czynników mikroklimatycznych
Warunki te współdecydują - o rodzaju gleb i biocenoz
Wielkie znaczenie dla funkcjonowania poszczególnych zbiorników ma zasilanie zarówno pod względem rodzaju jak intensywności
Od zasilania zależy: Tempo wymiany wód
Dostawa biogenów -> rozwój fauny i flory
Wielkość dopływu części stałych i związków rozpuszczonych
charakter depozycji osadów
fizyczno-chemiczne właściwości wód
struktura bilansu
przebieg ewolucji jeziora
Zasilanie jezior: (rysunek)
rodzaje zasilania:
1) zasilanie powierzchniowe:
a) opadami
b) dopływami powierzchniowymi
c) ciekami stałymi bądź okresowymi,
d)dopływami powierzchniowymi ze źródeł,
2) zasilanie podziemne:
e)wodami podziemnymi,
f) wodami podziemnymi pod ciśnieniem,
g) przez źródło,
h) wodami krasowymi;
5 - zwierciadło wody pod ciśnieniem,
6 - źródło
Czynniki mechaniczne, biologiczne i chemiczne osad(przemiany wewnętrzne i konsolidacja osadu) specyficzne właściwości osadów znacznie różniące się od początkowych kształtowanie warunków abiotycznych i struktury biotycznej środowiska
Sprzężenie zwrotne - środowisko jeziorne osady
Czynniki środowiskowe w jeziorze
Cechy wody w randze czynników determinujących obraz życia w ekosystemach wodnych .
Właściwości wody:
Wiele cech środowiska wodnego zależy od budowy samej cząsteczki wody i wynikających z niej niezwykłych właściwości, do których należą:
znaczne- napięcie powierzchniowe
wysokie ciepło właściwe
wysokie ciepło parowania, topnienia i wrzenia
duża przenikliwość elektryczna
bardzo dobry rozpuszczalnik (zdolność transportowania jonów i gazów )
największa gęstość w temperaturze 4 stopni C
zdolność cząstek do łączenia w agregaty
'różna lepkość, gęstość i st. skupienia- w zależności od temp
wysoka pojemność cieplna (powolny wzrost i spadek temp.)
gromadzi dużo ciepła i oddaje powoli
zawiera rozmaite zw. chem., org. i pierwiastki śladowe
zawiera niezwykle ważne dla roślin związki 'C, N , P, także gazy głównie 02 i CO2
bardzo dobry rozpuszczalniki wszystkich mineralnych substancji odżywczych dla roślin
775 X gęstsza od powietrza
100 X bardziej lepka od powietrza, przez to jej działanie mechaniczne jest o wiele potężniejsze niż powietrza, zwłaszcza gdy jest w ruchu
działa modyfikująco na światło, łagodzi wahania temperatury powietrza lub podłoża
Środowisko fizyczne:
Światło w wodzie ulega: -stopniowej absorpcji -rozproszeniu (głównie, o krótkiej fali) -zamianie na ciepło
-przemianie w inne źródła energii (podczas fotosyntezy)
Ilość i struktura światła docierającą na daną głębokość zależy od wielu czynników środowiskowych: -wysokości Słońca nad horyzontem -zachmurzenia
-przezroczystości wody w zbiorniku i przezroczystość powietrza
-stopnia sfalowania powierzchni wody
-grubości pokrywy lodowej
-struktury lodu
-miąższości i wilgotności zalegającego śniegu
Dociera mniej niż 1% PAR (rysunek z podziałem na strefę eufotyczną, dysfotyczną i poziom kompensacyjny).
Przyczyny spadek natężenia światła:
-sama woda
-zawiesiny
-związki rozpuszczone w wodzie i nadające jej zabarwienie
Temperatura: Termika wód i osadów ma istotny wpływ na wiele zjawisk i procesów zachodzących w organizmach., populacjach i ekosystemie
promieniowanie świetlne ciepło Ciepło jest rozprowadzane przez: -prądy konwekcyjne -falowanie
Podział na epilimnion, metalimnion i hipolimnion.
Dynamika mas wody:
w głębokich jeziorach strefy umiarkowanej wyróżnia się pojawiające się cyklicznie okresy: stagnacji letniej i zimowej miksji (cyrkulacji) wiosennej i jesiennej.
Rozkład temperatury intensywność sez. wymiany jonów i gazów w osad-woda nadosadowa mobilność i dostępność związków biogenicznych rozmieszczenie populacji i zbiorowisk w litoralu
Procesy fizyczne: -rozmieszczenie światła i ciepła -mieszanie wody -rozwój stratyfikacji -ruch fal i prądów
Bardzo silny wpływ na: -rozmieszczenie -jakość archiwów sedymentacyjnych
Większość tych procesów ma bardzo silny związek z klimatem albo procesami zachodzącymi w zlewni.
Środowisko chemiczne
Skład chemiczny wód naturalnych jest kształtowany-
klimatem budową geologiczną typem gleb zasiedlającymi gleby zespołami roślinności zasiedlającymi wody organizmami
Jaka może być przyczyna radykalnej zmiany tego składu ?
obecność dużych skupisk ludzkich obecność przemysłu Wpływ organizmów na chemizm wód
Dwa podstawowe procesy
Fotosynteza:
tlen wytworzony w nadmiarze ulega szybkiej wymianie z atmosferą
potrzebne światło, czyli ograniczona do powierzchniowej warstwy wód
wytwarzanie substancji organicznej (produkcja pierwotna) Respiracja: potrzebny tlen w głębszych warstwach niedobór tlenu, gdyż tlen przenika z atmosfery zbyt wolno
Naruszenie równowagi między fotosyntezą I respiracją prowadzi do akumulacji substancji organicznej i głębokich zmian w składzie, chemicznym wód.
02 źródła: atmosfera, fotosynteza Stężenie 02 w wodzie i osadach zależy od: Wielkości wymiany z atmosferą
Temperatur y wody Szybkości rozkładu materii organicznej Dynamiki mas wody (prądy konwekcyjne , cyrkulacyjne Intensywności fotosyntezy i procesu oddychania
Im woda zimniejsza tym więcej może zawierać tlenu W temperaturze 0°C może zawierać 2x więcej tlenu niż w tepm. 30® C
Warstwy powierzchniowe wód zwykle mocne natlenione- szybkość przenikania tlenu zależna od powierzchni kontaktu. Zużywanie tlenu : procesy biologiczne i biochemiczne:
oddychanie organizmów
dekompozycja (rozkład i mineralizacja) martwej m.or
reakcje czysto chemiczne (w mniejszym stopniu) np. utlenianie żelaza i manganu
Jeziora głębokie klimatu umiarkowanego Woda wystarczająco natleniona dla organizmów tylko w epilimnion.
w meta- i hypolimnionie tylko okresowo dobrze natleniona w jeziorach dimiktycznych 2x (wiosną, jesienią) w monomiktycznych lx ale dłużej trwa, w polimiktycznych wielokrotnie
Jak z tlenem w jeziorach ze zwartymi skupieniami roślinności podwodnej ?
- duża produkcja tlenu (fotosynteza) . - mieszanie
Czy może dochodzić do odtleniania ?
rozkład szczątków organicznych
Deficyty tlenowe: Jezioro eutroficzne żyzne: głownie latem - gromadzenie dużej ilości materii organicznej, duże zapotrzebowanie na tlen do procesów rozkładu zimą przyduchy; pokrywa lodowa, ograniczenie warunków świetlnych
całkowite wyczerpanie tlenu
CO2
Źródła: -procesy oddechowe (jedno z ważniejszych źródeł)
-procesy rozkładu
-opady i wody gruntowe (niewiele) W jakich postaciach występuje? -gazowej
-jako nietrwały kwas węglowy HzCOz - łączy się ze związkami wapnia tworząc węglany i wodorowęglany
Czy w wodzie występują duże wahania stężenia CO2?
w środowiskach z dużą ilością roślin - duże zapotrzebowanie na przeprowadzenie fotosyntezy
CO2 jest głównym źródłem węgla będącego podstawowym elementem związków organicznych
Rozmieszczenie CO2
- inaczej niż tlen przy powierzchni niewiele bo pobierany przez rośliny głębiej - więcej - intensywniejsze procesy oddechowe
H2S:
powstaje przy rozkładzie materii organicznej po wyczerpaniu tlenu śmiertelny dla większości organizmów wodnych nawet przy małych stężeniach
CH4 powstaje w wyniku rozkładu celulozy obumarłych organizmów na dnie i w warstwach przydennych,
mniej szkodliwy niż H2S, unosi się z dna w postaci pęcherzyków
Odczyn Ogromny wpływ na odczyn mają:
rozpuszczone w niej związki chemiczne, głównie CaC03 oraz
działalność organizmów
Większość wód naturalnych ma odczyn w granicach pH 3-10 wody torfowisk wysokich i przejściowych pH<4 niskich 4,5-6
Organizmy nie znoszą dużych zmian odczynu Najkorzystniejsze wartości leżą między 6,5-5,5
Poszczególne gatunki żyją w rożnych granicach wartości p Duże wahania dobrze znoszą larwy ochotkowatych (2-20), niektóre skorupiaki i wrotki
Sole Wody śródlądowe są bardzo słabymi roztworami rożnych jonów i koloidów pochodzenia mineralnego i organicznego
Są to najczęściej:
Węglany wapnia, Siarczany magnezu i potasu, Azotany i fosforany, Chlorki sodu i magnezu
Obecne są również substancje organiczne w postaci rozpuszczonej lub koloidalnej.
Wszystkie te związki występują w różnych stosunkach ilościowych i jakościowych zależnie od:
środowiska
różnorodnych procesów fizyczno-chemicznych i biologicznych
Ze względu na różną zawartość soli mineralnych wyróżniamy typy wód:
oligotroficzne mezotroficzne eutroficzne
Pierwiastki wchodzące w skład soli mineralnych zużywanych przez rośliny do budowy swego ciała nazywamy Biogenami, nutrientami, pierwiastkami biofilnymi azot, fosfor, potas, węgiel, siarka, magnez, wapń, żelazo
Różnorodność jezior Cd. Zapoznanie się z poniższą terminologią, ułatwi rozważania nad rozmaitymi zjawiskami występującymi w jeziorach. Ponadto, znając charakterystyki poszczególnych typów jezior, będziemy w stanie sami ocenić charakter jeziora, w którym będziemy zażywać letnich kąpieli.
klasyfikacja termiczna
w oparciu o pofozenie geograf, jezior (klimat)
Jeziora polarne
>położone są wysoko w górach lub za kołem podbiegunowy
>pokryte lodem i śniegiem
>prawie cały czas zamarznięte
>rozmarzają na krótko by mogła zajść bardzo krótka cyrkulacja letnia (temperatura wody nie przekracza wówczas 4°C)
>w zbiornikach tego typu występuje odwrócony układ termiczny (przy powierzchni, zimne warstwy wody, których temperatura podnosi się wraz ze wzrostem głębokości do około 4°C przy dnie)
Jeziora strefy umiarkowanej
>okresy stagnacji podzielone okresami cyrkulacji
występują prądy konwekcyjne (wynoszenie cieplejszych mas wody ku powierzchni)
występuje stratyfikacja czyli uwarstwienie termiczne (obecność epilimnionu, metalimnionu i hypolimnionu).
Jeziora strefy subtropikalnej (podzwrotnikowej)
jeziora uwarstwione (epilimnion, metalimnion, hypolimnion) latem woda nagrzewa się, by później powoli oddawać ciepło i ogrzewać chłodne powietrze
>bardzo rzadko temperatura wody spada poniżej 4°C (zbiorniki te prawie nigdy nie zamarzają)
Jeziora strefy tropikalnej
^-temperatura wody prawie stała przez cały rok (warstwy powierzchniowe mają około 30°C - 34°C, przydenne 24°C - 26°C)
występują prądy konwekcyjne, bardziej intensywne od tych w zbiornikach strefy umiarkowanej
Klasyfikacja miktyczna(ze względu na częstotliwość mieszania i zasięg mieszania mas wód:
-amiktyczne(nigdy nie mieszane)
-holomikryczne(mieszaniu ulega cała masa wody:
*oligomiktyczne (mieszane nieregularnie i rzadziej niż raz w roku)
*monomiktyczne(mieszane 1ylko w raz w roku
*dimiktyczne (mieszane wiosną i jesienią zamarzające zimą (typowe dla strefy umiarkowanej)
*polimiktyczne (mieszane często, czasem codziennie)
Klasyfikacja hydrologiczna(ze względu na charakter przepływowości):
-jeziora odpływowe (oddają nadmiar wody rzece),
-jeziora dopływowe
-jeziora bezodpływowe
-jeziora przepływowe (zasilane przez rzekę i jednocześnie oddające nadmiar wody innej rzece),
Z odpływem - odprowadzają one część swoich wód w postaci cieku powierzchniowego j (rzeki, strumienia)
Bezodpływowe - występuje wtedy, kiedy z jeziora nie wypływa żadna rzeka (w Polsce oczka wytopiskowe). Pomimo braku rzek odprowadzających wody, może istnieć znaczący odpływ odbywający się drogą - podziemna.
Jeziora przepływowe(osiowo, okresowo, przepływ wielokierunkowy, niesymetryczne) - rzeka od niego odpływająca dostarcza mniej więcej tyle samo wody, ile odprowadza rzeka wypływająca z jeziora.
Przepływ w strefie osiowej i w strefie przypowierzchniowej.
Klasyfikacja ze względu na trwałość wypełnienia misy wodą:
-stale
- okresowo (periodycznie) - to takie jeziora które wypełniają się wodą tylko w określonej porze roku lub wykazują duże zmiany poziomu wód i zasięgu linii brzegowej
- epizodycznie - jeziora funkcjonujące bardzo krótko, Wyłącznie po rzadkich opadach
Klasyfikacja chemiczna(np. ze względu na zasolenie wód):
Ze względu na rodzaj wody wyróżniamy: jeziora słodkowodne (zawartość soli poniżej 0,5%o) jeziora słone
Ze wzglądu na czynnik zasolenia wyróżnia się:
jeziora sodowe, których woda zawiera duże ilości siarczanu lub węglanu sodu
jeziora siarczanowe, w których wodzie przeważa siarczan sodu lub magnezu
jeziora chlorkowe, w których wodzie dominuje chlorek sodu
jeziora boraksowe, w których wodzie dominuje czteroboran sodu
Ze względu na stopień zasolenia wody:
oligohalinowe (lekko słone), zawartość soli 05-5%o mezohalinowe (słonawe), zawartość soli 5-18%o polihalinowe (bardziej słone), zawartość soli 18 do 30%o euhalinowe (słone), zawartość soli 30-40%o (morza i oceany) hiperhalinowe (mineralne), zawartość soli powyżej 50%o
Klasyfikacja troficzna(wg Neummana), kryterium produktywności wód:
-jeziora o wykształceniu harmonijnym(niewielka zmienność czynników decydujących o rozwoju organizmów, przy czym żaden z nich wyraźnie nie dominuje)
-jeziora o wykształceniu jednostronnym(dysharmonijne) - wpływ jednego z czynników środowiska decyduje o rozwoju organizmów
Jeziora o wyksz. harmonijnym:
Oligotroficzne, eutroficzne, hipertroficzne, ultraoligotroficzne, mezotroficzne
Jeziora dysharmonijne:
Dystroficzne, alkalitroficzne, argilotroficzne, siderotroficzne
Jeziora harmoniczne:
-oligotroficzne: niska zawartość substancji odżywczych rozpuszczonych w wodzie; dobre natlenienie; mała ilość osadów - cała wyprodukowana materia organiczna podlega procesowi mineralizacji i powraca do obiegu
-eutroficzne: duża koncentracja substancji odżywczych rozpuszczonych w wodzie - > silny rozwój życia biologicznego przy jednoczesnym spadku O2 i ograniczeniu procesu mineralizacji; stosunkowo płytkie; obfitują w sole mineralne; woda o odcieniu zielonym lub zielonożółtym(masowy rozwój glonów); mała przezroczystość wody(zasięg penetracji światła słonecznego - niewielki, szczególnie latem, sięga niekiedy tylko 20-100 cm; odczyn wody zasadowy lub obojętny.
-hypertroficzne(przeżyźnione): bardzo duża zawartość pierwiastków biogennych; stosunkowo płytkie; woda przypominająca zawiesistą zupę groszkową; zakwity glonów, masowy rozwój bakterii; b. mała przezroczystość wody(zasięg penetracji światła do kilkunastu cm, zazwyczaj pozbawione roślinności zanurzonej); silne deficyty tlenowe.
Ultraoligotroficzne - skrajnie jałowe
Mezotroficzne - pośrednie pomiędzy oligo- i eutroficznymi.
Jeziora dysharmoniczne:
dystroficzne (polihumusowe);
z reguły niewielkie bezodpływowe
położone w borach; w bezpośrednim sąsiedztwie torfowisk wysokich lub przejściowych
brunatna barwa wody, odczyn kwaśny - wynikiem obecności kwasów humusowych, wypływających z otaczających jezioro torfowisk i borów,
niska trofia - związki azotu i fosforu związane z kwasami humusowymi
y kwaśny odczyn wody - niesprzyjające warunki dla rozwojowi bakterii-
bardzo powolny proces rozkładu materii org. - gromadzenie grubej warstwy osadów dennych
słabe przenikanie światła ze względu na dużą zawartość zawieszonych w wodzie cząstek kwasów humusowych - ograniczony i zahamowany rozwój roślinności podwodnej.
^zooplankton występuje w dużych ilościach, gdyż związki humusowe stanowią dla niego doskonały pokarm
rośliny naczyniowe reprezentowane są głównie przez te, które maja. liście pływające, np. grążel żółty, grzybienie białe lub rdest ziemnowodny
przybrzeżna roślinność ma charakter torfowiskowy i narasta na lustro wody w postaci pła zbudowanego głównie z torfowców oraz turzyc, rozrastające się pło prowadzi z ciosem do całkowitego zarośnięcia jeziora i jego przejścia w torfowisko. Jest to naturalny proces ewolucji jezior dystroficznych.
alkalitroficzne >zawierające nadmiar wapnia(góry wapienne, o.rolnicze)
>wody o odczynie alkalicznym
> fitopiankton bardzo słabo rozwinięty
>duża przejrzystość wody
>duże zasoby biogenów zmagazynowane w osadach, z których czerpią rośliny rosnące na dnie
argilotroficzne >w naturalny sposób zakwaszone kwasami mineralnymi (np. gdy znajdują się w pobliżu wulkanu) lub przy udziaie czynnika antropogenicznego >woda mętna, dużo zawiesiny mineralnej, sprawia wrażenie brudnej
siderotroficzne >zawierające duże ilości żelaza
>bardzo mało związków biogennych w toni wodnej, gdyż żelazo w obecności tlenu, tworzy trwałe kompleksy z P, wykluczając go z obiegu pokarmowego
saprotroficzne
najczęściej na zlewniach silnie uprzemysłowionych, sztucznie utworzonych przez człowieka
odprowadzane są do nich zazwyczaj ścieki bezpośrednio z zakładów przemysłowych, produkujących duże ilości odpadów organicznych (mleczarnie, zakłady celulozowe, zakłady przetwórstwa owoców i warzyw).
w całej objętości wody występuje siarkowodór i metan, które uniemożliwiają rozwój tlenolubnych organizmów roślinnych i zwierzęcych
występują tu głównie bakterie siarkowe, powodując charakterystyczne pomarańczowo-różowe zabarwienie wody
Klasyfikacja biologiczna(typy rybackie jezior):
-pstrągowe, siejowe, leszczowe, sandaczowe, szczupakowi-linowe)
przykład
ge.ne.za morenowe
położenie geograficzne str.kiim.umiar
miktyczne
częstość i zasiąg mieszania holomiktyczne
polimiktyczne
charakter przepływowości bezodpływowe
trwałość wypełnienia wodą stałe
trofia mezotrofi czne
biologia szczupakowo-linowe
makrofitowe
Szacunkowa liczba jezior na świecie kilka milionów
Całkowita powierzchnia ok. 2,5 min km2 (znacznie przewyższa pow.Grenlandii; w przybliżeniu odpowiada obszarowi Argentyny)
Stanowi zaledwie 1,7 % powierzchni lądów
Ok. 0,7 % powierzchni oceanów
Kraje o największej liczbie jezior
Kanada ponad 1 000 000
Obszar dawnego ZSRR ok. 270 000
Szwecja 100 000
Finlandia 55 000
Polska 7 081
Największe powierzchnie jezior
Ameryka Północna
północna Europa
obszar Patagonii w Ameryce Południowej
znaczna część jezior - konieczność systematyzowania, klasyfikowania.
Jakkolwiek stosowane obecnie typologie są dalekie od dokładności w ostatnich kilkudziesięciu latach zakres ich stosowalności znacznie się rozszerzył.
Przykładowe kryteria klasyfikacji jezior:
Pochodzenie, położenie geograficzne(klimat, temperatura), trofia, cechy hydrologiczne, cechy fizyczne, chemiczne i biologiczne.
Klasyfikacja genetyczna - (Hatchinson) - twórca najbardziej pełnej i wszechstronnej klasyfikacji jezior(ponad 70 typów niecek)
Misy jeziorne mogą tworzyć się w efekcie dwojakiego rodzaju procesów:
-endogenicznych(procesy wulkaniczne, tektoniczne)
-egzogeniczne(działalność lodowców, lądolodów, wiatru, rzek) lub oddziaływania obydwu procesów - poligenetyczne założenie misy
Typy genetyczne jezior:
-jeziora tektoniczne, wulkaniczne, utworzone przez osuwiska, glacjalne, krasowe, związane z działalnością rzek, związane z działalnością wiatru, towarzyszące liniom brzegowym, związane z akumulacją roślinną.
Jeziora glacjalne( polodowcowe(
Zajmują ok. 48 % powierzchni i 22% objętości wszystkich jezior na świecie (Meybeck 1995) powstałe w zagłębieniu terenu utworzonym wskutek działalności lodowca lub lądolodu
To główny typ genetyczny jezior w Polsce: zostały utworzone w utworach plejstoceńskich w okresie ostatniego zlodowacenia
1 .Jeziora morenowe powstałe w obniżeniu pomiędzy wzniesieniami moren czołowych i obniżeniu moreny dennej, o bardzo urozmaiconej linii brzegowej; Śniardwy (Kraina Wielkich Jezior Mazurskich) duża powierzchnia, mała głębokość, rozwinięta linia brzegowa, łagodne brzegi Mamry, Niegocin: zdarzała się tez w górach- Smerczyński Staw (Tatry)
Jeziora rynnowe tworzyły się zwykle pod lodowcem lub przed czołem lodowca, w wyniku erozji płynących pod lodem rzek lub w wyniku erozji glacjalnej
Zazwyczaj długie, wąskie, kręte, głębokie i o stromych brzegach. Często tworzą ciągi, które wyznaczają przebieg dawnych rynien; Jezioro Trześniowskie. Jezioro Łagowskie: inne przykłady: Gopło, Drwęckie, Wigry, Tałty, Midzkie. Hańcza, Jezioro Mikołajskie,
Jeziora cyrkowe Powstają z wytopionych brył martwego lodu. Maja mała powierzchnię, owalny kształt, strome brzegi i są stosunkowo głębokie; Morskie Oko. Czarny Staw
Jeziora tektoniczne
zajmują ok. 40 % powierzchni i 75% objętości wszystkich jezior na świecie (Meybeck 1995); powstałe w skutek ruchów skorupy ziemskiej w zapadliskach i rowach tektonicznych.
Tanganika (Afryka Pd-Wsch) najdłuższe słodkowodne jezioro świata; max. głęb. 1435 m {drugie pod względem głębokości pojezierze Bajkał)
Bajkał (Syberia) najstarsze i najgłębsze jezioro na świecie: głęb. max. 1(560 m; wiek 20-30 min lat: grubość osadów dennych ok. 6000 metrów.
Jeziora fluwialne (związane z działalnością rzek) zajmują ok. 8 % powierzchni i tylko 0,3% objętości wszystkich jezior na świecie (Meybeck 1995)
Starorzecze (paleomeander) powstają najczęściej w dolinach rzek meandrujących przez odcięcie szyi meandru: maja zwykle sierpowa ty kształt, ulegają szybkiemu zamkowi przez zamulanie s zasypywanie osadami z wezbrań rzeki i wzrost roślinności.
Utworzone wzdłuż linii brzegowej morza
Jezioro przybrzeżne całkowicie oddzielone od morza mierzeją. utworzona, w wyniku akumulacyjnej działalności morza; niegdyś zatoka morska, laguna(jezioro lagunowe), czy delta rzeki (j.deltowe) Jezioro Druzno.
Utworzone w wyniku aktywności wulkanów - występują w kraterach wygasłych wulkanów, a także dolinach zatamowanych przez potoki lawy; zasilane są przez opady atmosferyczne, posiadają owalny kształt, niewielką powierzchnię i znaczną głębokość Utworzone w wyniku aktywności wiatru-
Jezioro deflacyjne (eoliczne) - powstaje w wyniku wypełnienia wodą utworzonego przez wiatr zagłębienia np. Jezior Teke (Kazachstan)
inne typy jezior
Jezioro meteorytowe (jezioro kosmiczne) - jezioro wypełniające zagłębienie krateru uderzeniowego powstałego po upadku meteorytu.
Geneza jeziora jest ważną informacją dla paleolimnologa ponieważ pozwala na szacunkowe określenie: wieku jeziora kierunków jego ewolucji cech fizyczno-chemicznych wód związku jeziora ze zlewnią.
Jeziora w Polsce:
Zlodowacenie północnopolskle (Würm) - granicę maksymalnego rozprzestrzenienia się lądolodu (faza leszczyńska) w czasie tego najmłodszego glacjału wyznacza linia biegnąca od okolic Gubina przez Zieloną Górę, Leszno, na północ od Konina w kierunku Płocka, a następnie na wschód od Wisły przez Nidzicę, Szczytno. Grajewo i Augustów w stronę Grodna.
Pojezierze - obszar występowania młodoglacjalnej rzeźby terenu związanej z plejstoceńskim zlodowaceniami.
Największa naturalna jeziora Polski: |
|
|
|
|
Jezioro |
geneza |
Powierzchni (km2) |
Największa głębokość (m) |
pojezierze |
Śniardwy |
morenowe |
113,8 |
23,4 |
mazurskie |
Mamry |
morenowe |
104,4 |
43,8 |
mazurskie |
Łebsko |
przybrzezne |
71,4 |
6.3 |
Pobrzeźe Słow. |
Dąbie |
deltowe |
56 |
4,2 |
pomorskie |
Miedwie |
rynnowe |
35,3 |
43,8 |
pomorskie |
Jeziorak |
. rynnowe |
34,6 |
12 |
mazurskie |
Niegocin |
morenowe |
26 |
39,7 |
mazurskie |
Gardno |
przybrzeżne |
24,7 |
2,6 |
Pobrzeźe Słow. |
Jamno |
przybrzeżne |
22,4 |
3,9 |
Pobrzeże Słow. |
Wigry |
rynnowe |
21.9 |
73,0 |
suwalskie |
Najgłębsze naturalne jeziora Polski
Jezioro geneza
Hańcza rynnowe
Drawsko rynnowe
Wielki Staw Polski cyrkowe
Czarny Staw pod Rysami cyrkowe
Wigry rynnowe
Największa Powierzchnia pojezierze
głębokość (m) (km2)
108.5 3,1 suwalskie
79,7 19,6 pomorskie
0,3 obszar gór
0.2 obszar gór
73 21,9 suwalskie