Rozdział II
STRÓJ , CZYLI CIAŁO UBRANE
- ciało człowieka określano jako ,, trąd okrywający duszę”, ,, wstrętne odzienie duszy” (średniowiecze)
- poniżano ciało nagie ( działalność klasztorów, asceza; minimalne kąpiele i zabiegi toaletowe; średniowiecze)
- św. Franciszek uważał jednak nagość za cnotę ( ubóstwo jest nagie; średniowiecze)
- ideał rycerski wychwalał ciało ( pochwała działań fizycznych: polowanie, bitwy, turnieje)
- w malarstwie wyodrębnienie ciała boskiego od ludzkiego ( sacrum profanum; średniowiecze)
-w XV wieku pojawia się laicyzacja ciała boskiego ( w holenderskim malarstwie przedstawienia Matki Boskiej karmiącej , ukazującej obnażoną pierś)
- w renesansie nagość osiągała sukcesy artystyczne ( Girolamo Savonarola, Leonardo da Vinci, Leone Battista Alberti )
- Sobór Trydencki ustalił cenzurę na przedstawienia nagości w sztuce religijnej ( domalowano szaty na nagich postaciach w Kaplicy Sykstyńskiej) oraz krytykował cielesne kontakty ( nie miało to wpływu na obyczajowość ludzi np. nadal praktykowano wspólne kąpiele
- moda na dekoltowane suknie
- odsłonięcie twarzy kobiet ( Hiszpania )
- kwestia różnicy miedzy ubraniem a kostiumem ( Roland Barties podał dwa przykłady: gdy ubranie nie spełnia jedynie funkcji ochrony lub ozdoby staje się kostiumem czyli częścią systemu regulowanego przez określoną grupę społeczną)
- Ludwik Święty sądził ,że należy ubierać się tak by ludzie nie oskarżyli nas o przekroczenie granic ale jednocześnie tak by młodzi nie posądzili nas o niedociągnięcia
-kostium był silnie powiązany z klasą społeczną ( ubranie stroju przynależnego do innej grupy społecznej traktowano jako grzech główny wybujałej ambicji; każda grupa społeczna usiłowała ustalić dla siebie odpowiedni kostium)
- duża rolę w noszonych ubiorach odgrywały akcesoria ( uzupełnienie , ozdoba ale, przede wszystkim ,,sygnał” określonej przynależności społecznej; doktorzy nosili długie rękawiczki i birety , rycerze długie ostrogi)
- rodzaj materiału a nawet długość włosów również zależały od przynależności do gr. społecznej ( np. w XVI wieku we Francji jedwab był przywilejem szlachty i dygnitarzy kościelnych)
- specjalne wytyczne dla ubioru Żydów( kapelusze, kawałki czerwonej tkaniny naszywane na odzież ; nie mogli nosić klejnotów , złota i srebra na pasach na kordach i szablach, mogli nosić pierścienie ; sytuacja w Polsce zmieniła się po sejmie Czteroletnim)
- sprowadzano z Krymu i Nowogrodu jedwabie , futra i materiały haftowane złotem
- pojawia się moda koloru ( szkarłat w XIII wieku ustępuje zieleni i błękitowi; kupcy niemieccy by włączyć z nową modą malowali diabła na niebiesko;) )
- ubranie kobiet mniej ulega zmianą
- kolory brązowy i szary były przez długi czas przypisane mieszczaństwu
- szkarłat był kolorem szlachty i dygnitarzy kościelnych
- strój był znakiem wykonywanego zawodu ( prawnicy czarne suknie z długimi mankietami, lekarze czarne suknie) oraz zamożności właściciela ( inwentarze notarialne w znacznej mierze uwzględniały zasoby garderoby)
- oceniano ludzi po wyglądzie ( najbardziej w Paryżu)
- jeszcze w okresie międzywojennym ubranie bądź obuwie umiejscawiało człowieka w hierarchii społecznej
- obecnie ubiór określa nie hierarchie społeczna a przynależność do stylu
- w czasie odkryć geograficznych nastąpiło zderzenie kultur ( zaczęły powstawać opisy odmiennych ludzi)
-odrębność i odmienność stawała się obiektem kpin i szyderstw szczególnie w satyrach ( najczęściej z cudzoziemców i rozrzutności współziomków; np. Klemens Janicki kazał W. Jagielle w dialogu o odmianie polskich strojów okazywać dezaprobatę na widok nowych , węgierskich elementów dostrzeganych w szatach Polaków
- ubiór wiązał się nie tych z przynależnością do stanu ale i do danego kraju
- mieszczaństwo często starało się upodabniać do szlachty poprzez naśladowanie szat szlacheckich
- sarmacka kultura i moda często korzystała ze wzorców kultury orientalnej ( Charles Ogier dostrzegał w tym wrecz komizm np. wyśmiewając skrzydła husarii i nadmierne ozdoby szlachty)
- Mikołaj Rej wysmiewał pogoń za modą oraz nadmierne wydatki na stroje
- w Polsce ujednolicenie stroju narodowego nastąpiło w latach trzydziestych i czterdziestych XVII wieku ( związane to było z pojawieniem się kontusza)
- Irena Turman w 1991 stworzyła książkę Pt. Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej
( część swojej książki poświęca ubiorom specjalnym , to takie , wedle których odróżnić można było właściciela ubioru m.in. stroje dworskie )
- za ostatnich Jagiellonów nad zagranicznymi gustami dworu przeważał już strój narodowy w jego licznych odmianach
- za panowania Wazów zaostrzyło się przeciwstawienie sarmackich upodobań szlachty i zachodnioeuropejskich dworów
- Jan Pasek krytykował zagraniczne gusta Jana Kazimierza choć i ten monarcha czasem przebierał się w strój narodowy
- Jan III Sobieski gustował w stylu sarmackim (długie fałdziste stroje; pisał listy do żony , w których opisywał ubiór)
- polska szlachta wyjeżdżając za granicę po opuszczeniu kraju przebierała się w ubiory właściwe dla państwa , na obszarze, którego znajdowała się
- w wieku XVII i XVIII nasiliło się zamiłowanie do maskarady ( maska początkowo symbol sztuki aktorskiej ; element ludowej kultury świątecznej , średniowiecza i renesansu; odrzucenie biernej tożsamości ; w masce uwidacznia się najgłębsza istota groteski; od XVI do XVIII wieku- maska światowa- noszona na balach ;maska sceniczna czyli rodzaj widowiska wprowadzającego sceny dialogowe, balet i pantomimę, pojawiła się we Włoszech; obok maski pojawiały się kostiumy, peruka, inspiracjami były dalekie krainy)
- wenecka butta- kostium w rodzaju czarnej peleryny z kapturem i maską, zapanowała ona powszechnie sprawiając iż w XVII wieku Wenecja stała się częściowo cywilizacją maski; dożowie , gdy chcieli swobodnie spacerować po mieście zakładali maskę ; maska była obowiązkowym strojem szlachty weneckiej, nosili ja zarówno mężczyźni jak i kobiety;
patrycjat w urzędowych spotkaniach z ambasadorami również miał obowiązek występowania w buttcie
- w Anglii za panowania Karola I maskarada początkowo była balem, stopniowo zabawa została wzbogacona przez inne rozrywki , a mianowicie ceremoniałem wielkiego pochodu z udziałem masek , nawet ulicami Londynu ( wpływ Festy i karnawału renesansowego, przede wszystkim maskarad i triomfi florenckich)
- maskarady w Metzu przebiegały w dniach zapustów , podczas których orszaki powozów przemierzały miasto ( wiozły damy przebrane za wróżki lub boginie , a młodych patrycjuszów w kostiumy książęce)
- moda na maskaradę przyjęła się również w Polsce ( od czasów królowej Bony i zacieśnienia kontaktów z Włochami; zabawy kostiumowe nazywane maszkarami urządzane były z wielkim przepychem podczas uroczystości weselnych na dworach królewskich i magnackich; wybierany zwykle jakiś przedmiot mitologiczny , chetnie przebierano się za dzikiego człowieka i Murzyna tak jak na weselu Jana Zamoyskiego z Gryzeldą Batorówną)
-na dworze Władysława IV bawiono się tzw. zabawę w gospodę, czyli Wirtschaft: była to forma maskarady przejęta prawdopodobnie z Niemiec , polegała na przebieraniu się , ale tak, by wyciągnięty los decydował , komu jaki przypadnie kostium i rola ( ten kto wylosował rolę gospodarza , zobowiązany był do wydania uczty, kupiec musiał wyłożyć kosztowne towary , które następnie rozdzielano między uczestników zabawy
- zabawy w maszkary przyjęły się również w śród magnaterii i szlachty
- przebieranie się w czasie zapustów ( karnawał) było zwyczajem powszechnym, który przyjął się w każdym stanie ( przebierano się za : Żydów, Cyganów , dziadów a także w maski zwierzęce : niedźwiedzi, koni, kóz i bocianów)
- w tłusty czwartek krakowskie przekupki chodziły po mieście ubrane w maski
- przebieranie było popularne również w malarstwie ( np. Stanisław August Poniatowski portretował się jako Henryk IV, Izabela Czartoryska pozowało często w męskim przebraniu , bądź jako Ukrainka, Cyganka lub markietanka)
- istniały prateatry ( widowiska publiczne, procesje kościelne, wyjście teatru na ulice, sztuki teatralne w kościołach , w czym istotną role miał zakon jezuitów)
- teatralizacja miała wpływ na obyczaj , gest, sposobie bycia , oddziaływała na świadomość ówczesnych ludzi kształtując potrzebę ułudy i pozoru
- również architektura ulegała maskaradzie ( podczas festy ulice i place miejskie przeistaczały się często w miasto antyczne; powstawały też formy bardziej trwałe np. w XVII wieku we Francji szlachta budująca swoje pałace w Paryżu poszukiwała sposobów , by stworzyć złudzenie otoczenia wiejskiego w mieście; w Polsce w XVIII wieku wznoszono budowle imitujące antyczne ruiny lub wiejskie chaty , które wewnątrz okazywały się luksusowymi pawilonami )
- ludzie ,,wczuwali się” w przypisane im role, lubili to, poddawali się temu jednak wiedzieli ze muszą zachować dystans , ponieważ jedynie odgrywali kogoś kim nie są, zachowanie dystansu również było formą zabawy
- zainteresowanie przeszłością i dziejami ubiorów ma swoje początki w XIX wieku
- wraz z rozwojem teatru romantycznego rozpoczęło się poszukiwanie dokumentacji ikonograficznej
- w XIX wieku zaczęto publikować albumy ilustrowane
- wzrosło zainteresowanie akcesoriami stroju, umeblowaniem dawnych epok ( kultura materialna)
- na przestrzeni stuleci w sztukach plastycznych pojawiają się przedstawienia postaci historycznych i postaci świętych w ubiorach nie adekwatnych do epoki historycznej a w strojach współczesnych artyście i odbiorcom dzieła ( miało to na celu przybliżenie treści malowanego obrazu)
- sarmatyzacja katolicyzmu- miedzy innymi ubieranie postaci świetych w sarmackie stroje
-szczególnie w czasach baroku występowało malowanie postaci historycznych w strojach starożytnego Rzymu
- strój był komunikacją niewerbalną
- przywdziewanie innego kostiumu dodawało odwagi i brawury