Anna Grzegrzółka
Pochodzenie i funkcje stereotypów
Termin stereotyp został wprowadzony do socjologii w 1922r. przez Waltera Lippmana. Słowo to oznacza kopię pierwotnej drukarskiej do druku wypukłego. Lippman „użył słowa „stereotyp”, aby opisać ludzką skłonność do spostrzegania osób lub przedmiotów jako podobnych (czyli mających podobne atrybuty) na podstawie ich wspólnych cech. Według Lipmana wszyscy mamy w głowach „umysłowe obrazy” zewnętrznego świata przypominają one szablony, za pomocą których próbujemy uprościć często niejednoznaczne informacje docierające do nas z otoczenia.” Stereotyp jest przekonaniem zbiorowym nie jednostkowym.
Stereotypy są nieodłączną częścią życia w społeczeństwie. Nabywane są we wczesnym okresie dzieciństwa w procesie socjalizacji. Mogą być nieświadomie przekazane lub wpojone przez rodziców. Zostają one wykorzystane w procesach poznawczych. W późniejszym okresie stereotypy są nabywane przez własne obserwacje lub przez wzorce przekazywane przez społeczeństwo. Często warunkujemy inne cechy osoby na podstawie kilku rzucających się w pierwszej kolejności cech. Człowiek poznając nową osobę umieszcza ją w odpowiedniej grupie posługując się właśnie stereotypami. Weźmy na przykład młodego człowieka z ogoloną głową, w szerokich spodniach z kapturem na głowie. Nasz mózg przetwarza podane cechy i odszukuje ich w zasłyszanych informacjach np. w mediach, gazetach. Dochodzimy do wniosku, że to przestępca ponieważ w telewizji podano informacje o bójce gangów w której brali udział właśnie tacy mężczyźni. Tu działają stereotypy. Stereotypy często oparte są na niepełnej wiedzy oraz fałszywych przekonaniach o świecie, utrwalone są przez tradycję i trudno podlegają zmianom, a w szczególności odrzuceniu. W przypadku pojawienia się faktów obalających stereotyp ludzie mają skłonność do traktowania go jako wyjątku - "wyjątek potwierdza regułę" lub do tworzenia nowej kategorii stereotypu tak aby pierwotny został nienaruszony. Źródła stereotypów są bardzo różne. Ludzie tworzą je aby podnieść swoją samoocenę lub aby przenieść agresje. Innym źródłem stereotypu może być twazizm, czyli ukazywanie w środkach masowego przekazu głównie sylwetek całego ciała w przypadku kobiet i jedynie zbliżeń twarzy w przypadku mężczyzn. Zjawisko to może wzmacniać stereotypy płci i w konsekwencji dyskryminację ze względu na płeć. Źródłem stereotypu jest także teoria rzeczywistego konfliktu polegając na tym, że w sytuacji, gdy zasoby są ograniczone, dochodzi do powstania rzeczywistego konfliktu między grupami społecznymi. Kolejnym źródłem jest międzynarodowa asymetria językowa, polega na abstrakcyjnym opisie zachowań i zdarzeń stawiających w dobrym świetle członków grupy własnej, a pozytywne - członków grup obcych opis abstrakcyjny - opis w kategoriach trwałych cech („oni byli agresywni”) opis konkretny - opis w kategoriach specyficznych zachowań i epizodów („krzyczeli i wygrażali”).
Stereotypy mogą być negatywne, neutralne lub pozytywne, chociaż najczęściej spotyka się wyobrażenia negatywne. Pozytywne bazują na pozytywnych cechach nadają opisywanej jednostce lub grupie dobre cechy. Budowanie stereotypu pozytywnego ma na celu wywołanie pozytywnych myśli związanych z jednostką bądź grupą. Modelowym przykładem pozytywnego stereotypu jest PRL-owska propaganda dotycząca „kobiety pracującej”. Stereotyp przedstawiał ją jako silną, zaangażowaną w pracę kobietę wzbudzającą chęć do naśladowania. Istnieją też inne tego typu przykłady np. stereotyp „polskiego hydraulika” za granicą lub „matki polki”. Stereotyp neutralny przekazują informację, która nie posiada żadnego zabarwienia emocjonalnego. Zachowuje proporcje między zaletami i wadami opisywanej jednostki lub grupy ludzi. Obraz kobiety, której życiowym celem jest dbałość o czystość w domu (umycie sterty brudnych naczyń, spranie plamy po czerwonym winie, dokładne umycie podłogi). Kobieta, idealna pani domu, doskonała kucharka, a przy tym zawsze świeża, pachnąca i zadowolona. Stereotyp negatywny generuje negatywną ocenę osoby lub grupy ludzi jak również negatywne wyobrażenia, które mogą prowadzić do niesprawiedliwego traktowania. Negatywne emocje w skrajnych przypadkach mogą być powodem niechęci, dyskryminacji, agresji, nienawiści lub wrogości. Na przykład bezrobotny to: niewykształcony niezaradny, leń, obibok. Blondynki są głupie. Polak to złodziej, leń, antysemita, pijak. Arab jest terrorystą. Ludzie otyli, z nadwagą są leniwi. Romowie są brudni, najczęściej kradną, są naciągaczami. Kobiety są gorsze od mężczyzn. I bardzo ciekawe stereotypy zwierzęce: psy są wierne, koty są fałszywe i wiele innych przykładów. Stereotypy mogą być wykorzystane przez różne podmioty do manipulacji odbiorcą. W sodkach masowego przekazu często propagowane są pewne stereotypy które oddziałują na ludzi i ich decyzje dotyczące np. zakupów czy wyborów politycznych podczas kampanii wyborczych.
Stereotypy polegają na przypisywaniu tych samych cech, zwłaszcza negatywnych, całej grupie społecznej a więc prowadzą do uogólnienia. Im bardziej przedstawiciel stereotypizowanej grupy pasuje do stereotypu tym bardziej jesteśmy skłonni ignorować jego cechy indywidualne. Amerykańscy psychologowie przeprowadzili eksperyment, w którym przedstawili studentom fikcyjne akta różnych przestępców i poprosili ich aby dokonali opinii w sprawie ich wcześniejszego zwolnienia. Jeżeli dany przestępca pasował do stereotypu, na przykład Meksykanin dokonał napadu i kradzieży a Amerykanin pochodzenia brytyjskiego z klasy wyższej dokonał malwersacji finansowych, to studenci ignorowali inne, indywidualne cechy, na przykład dobre sprawowanie się w więzieniu. Psychologowie postawili wniosek, że jeżeli dana osoba zachowuje się zgodnie ze stereotypem, to zakładamy, że ten fakt wynika z jej wewnętrznych predyspozycji. Nie bierzemy pod uwagę innych okoliczności.
Mechanizm tworzenia się stereotypów w ludzkiej świadomości przedstawia model sieci skojarzeniowej. Autorzy tego modelu zakładają, że pojedyncze informacje (węzły) zapisane w mózgu są ze sobą powiązane, tworząc sieć. Informacje składające się na taki węzeł podzielono na kilka kategorii:
cechy definiujące - czyli takie, które determinują przynależność do danej grupy na przykład aby zostać zaliczony do grupy Polacy należy być urodzonym w Polsce, mówić po polsku, mieć polski paszport;
cechy charakterystyczne - nie definiują one kategorii, ale są ściśle z nią związane. Są to najważniejsze elementy stereotypowe. Przykładowymi cechami charakterystycznymi dla stereotypu Polaka będą "dużo pije", "pieniacz", "religijny", "patriota";
egzemplarze - są to członkowie kategorii, z którymi osoba budująca stereotyp zetknęła się w swoim życiu. Mogą to być ludzie spotykani osobiście, ale także postacie telewizyjne, muzycy, postacie historyczne, bohaterowie literaccy . Przykładami takich postaci dla sieci stereotypowej Polaka będą Lech Wałęsa, Jan Paweł II, Adam Małysz.
Węzły sieci stereotypowych są ze sobą powiązane w rozmaitych konfiguracjach i tak na przykład węzeł sieci stereotypu Polaka może być połączony z węzłem sieci stereotypu Rosjanina poprzez cechę charakterystyczną "dużo pije".
Według Renee Webber i Jennifer Crocker wyróżniamy trzy modele zmiany stereotypów:
model buchalteryjny - dostarczenie szeregu informacji niezgodnych ze stereotypem;
model przekształceniowy - wystąpienie jednej silnej, wyrazistej informacji zmieniającej stereotyp;
model wykształcenia stereotypu niższego rzędu - informacja niezgodna ze stereotypem prowadzi do stworzenia subkategorii pozwalającej na przyswojenie jej bez konieczności zmiany początkowego stereotypu.
Amerykańscy psychologowie przeprowadzili badanie, w którym przeanalizowali zachowania personelu pewnego szpitala psychiatrycznego względem białych i czarnych pacjentów. Z dokumentacji medycznej wynikało, że biali i czarni pacjenci wykazywali ten sam stopień agresywności, pomimo to Murzyni spotykali się z o wiele ostrzejszymi reakcjami personelu - na przykład częściej podawano im zastrzyki uspokajające i zakładano kaftan bezpieczeństwa. Te statystyki dotyczyły jednak nowych pacjentów, których personel szpitala nie znał. Po pewnym czasie, pod wpływem znajomości z pacjentem, różnice w traktowaniu pacjentów zmniejszały się. Psychologowie postawili wniosek, że brak informacji o danym pacjencie był kompensowany przez stereotypowe przekonanie o agresywności Murzynów. Gdy jednak personel zaznajomił się z pacjentem, poznawał jego indywidualne, niezgodne ze stereotypem cechy ograniczając znacznie wpływ stereotypu.
Jak wykazują badania psychologiczne, wpływ stereotypowych przekonań na postrzeganie danych osób zmniejsza się wraz z osobistą znajomością tych osób. Oznacza to, że im dłużej znamy jakiegoś przedstawiciela grupy dotkniętej stereotypem, tym bardziej zwracamy uwagę na jego cechy indywidualne zmniejszając znaczenie przekonań stereotypowych.
Stereotypy są obecne w życiu każdego człowieka i pełnią różne funkcje:
funkcja poznawcza - polega ona na selekcji i redukcji nadmiaru napływających informacji do mózgu. Dostarcza także poczucia bezpieczeństwa poprzez kontrole nad światem oraz przewidywalnością zachowań obiektów sterotypizowanych.
funkcja komunikacyjna - posiadanie wspólnych stereotypów ułatwia komunikacje w grupie.
funkcja manipulacyjna - stereotypy są wykorzystywane w reklamach, propagandach, spotach wyborczych. Służą także usprawiedliwieniu zachowań własnych, grupy czy systemu społecznego. Stereotypy dostarczają uzasadnień dla podejmowanych działań np. wojennych, wrogich, agresywnych.
funkcja tożsamościowa - zwiększanie osobistego podobieństwa do innych członków własnej grupy i subiektywnie spostrzeganych różnic między grupą własna i obcą poprzez konfrontację i przekonanie o takiej samej opinii.
Szersze znaczenie ma pojęcie stereotypu w językoznawstwie. O stereotypach mówi się nie tylko w przypadku grup etnicznych, rasowych czy płciowych, lecz także określa się każde potoczne wyobrażenie na temat dowolnego obiektu czy zjawiska utrwalone w języku. Ojcem takiego rozumienia stereotypu jest Hilary Putnam, który rozgraniczył wiedzę naukową (encyklopedyczną) na temat danego pojęcia od wiedzy potocznej. Można więc mówić o naukowym znaczeniu wyrazu "woda" - jest to pewien rodzaj cząsteczki chemicznej o określonym wzorze, oraz o jego sensie potocznym, czyli o stereotypie, wedle którego woda jest życiodajna, ma magiczną moc, oznacza świeżość. Współcześnie duża grupa językoznawców poświęca się analizie stereotypów wyrażeń potocznych, pisząc o stereotypach "kamienia", "żaby" czy "kosmosu".
W językoznawstwie stereotyp nie jest pojęciem nacechowanym negatywnie, mówi się o trzech jego funkcjach:
poznawczej - pozwala on na szybsze przetwarzanie informacji i klasyfikowanie zjawisk;
wartościującej - zawiera ocenę obiektów i zjawisk, ta funkcja jest jedyną mogącą powodować negatywne konsekwencje na przykład w przypadku stereotypów etnicznych;
społecznej - wspólne stereotypy - przekonania na temat natury rzeczywistości - integrują wyznającą je społeczność i pozwalają jej określić się na tle innych grup.
Dla bardzo wielu ludzi stereotypy są drogowskazem ułatwiającym im poruszanie się w społeczeństwie. Uczestnicząc w sytuacjach, gdzie stereotypowe myślenie nas nie zawodzi, przekonujemy się o jego słuszności i bardzo chętnie przekazujemy je innym. Stąd pewne uprzedzenia przekazywane są w społeczeństwie z pokolenia na pokolenie z przeświadczeniem o ich uniwersalności i nieomylności. Niestety, oglądając świat przez ich pryzmat, nie dostrzegamy jego różnorodności. Stereotypy zamykają nasz umysł na poznanie innych ludzi. Skazujemy się na izolację od grup, których kultury i zwyczajów nie chcemy poznać. Czerpiąc wiedzę na ich temat z uprzedzeń, pogłębiamy wzajemną przepaść, wzmacniając tym samym niechęć względem siebie. Jest to przyczyną licznych konfliktów, które prowadzą do jawnej dyskryminacji. Ona budzi agresję i przyczynia się do poważnych nadużyć powodujących wzajemne zwalczanie się bądź pogardę. Bariery stereotypów nie przeskoczymy. Czyhają na nas na każdym kroku. Może jednak znając powody ich kształtowania będziemy potrafili podejść do oceny innych z pewną dozą rezerwy, znajdując miejsce w naszych utartych schematach widzenia świata na postrzeganie jednostkowe każdego człowieka.
Bibliografia:
Todd D. Nelson (2003) „Psychologia uprzedzeń” Gdańskie wydawnictwo psychologiczne przekład Agnieszka Nowak, s. 25
Bodenhausen. G., Wyer. R. (1985). Effects of stereotypes on decision making and information-processing strategies, "Journal of Personality nad Social Psychology", 48, s. 267-282.
W.G. Stephan, C.W. Stephan "Wywieranie wpływu przez grupy" GWP 2003, s. 15
Aronson. E. (2007). Człowiek - istota społeczna, na podstawie: C.F. Bond Jr., C.G. DiCandia, et.a. Response to violence in a psychiatric setting. The role of the patient's race, "Personality and Social Psychology Bulletion" 1988, 14, s. 448-458.
Todd D. Nelson „Psychologia uprzedzeń” Gdańskie wydawnictwo psychologiczne 2003 przekład Agnieszka Nowak, s. 25
Bodenhausen. G., Wyer. R. (1985). Effects of stereotypes on decision making and information-processing strategies, "Journal of Personality nad Social Psychology", 48, ss. 267-282.
W.G. Stephan, C.W. Stephan "Wywieranie wpływu przez grupy" GWP 2003, s. 15
Aronson. E. (2007). Człowiek - istota społeczna, na podstawie: C.F. Bond Jr., C.G. DiCandia, et.a. Response to violence in a psychiatric setting. The role of the patient's race, "Personality and Social Psychology Bulletion" 1988, 14, s. 448-458.