WYBRANE ASPEKTY TRENINGU Z UTALENTOWANYMI DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ
Richarda Schönborn
Specyficzną grupę stanowią utalentowane dzieci i młodzież, których celem jest osiągnięcie wysokiego poziomu sportowego w tenisie wyczynowym. W odniesieniu do tej grupy, można na podstawie praktycznych doświadczeń wymienić m.in. następujące zadania i obszary problemowe :
• struktura czasowa i rzeczowa procesu nauczania techniki
• znaczenie oburęcznego bekhendu
• doskonalenie pracy nóg
• doskonalenie myślenia taktycznego
• zasady metodyczne treningu ukierunkowanego psychologicznie
• problemy przestawiania (np. uderzeń)
• doprowadzenie do poziomu współczesnej czołówki
• ogólna samodzielność młodzieży.
Poniższe przemyślenia dotyczą głównie uzdolnionych dzieci i młodzieży, chociaż częściowo można je także odnieść do innych grup docelowych.
Struktura działań w nauczaniu techniki
Systematyczne poszukiwanie i identyfikowanie talentów należy prowadzić wśród dzieci w wieku, mniej więcej 8 - 10 lat. Należy przy tym przede wszystkim zwracać uwagę na takie zdolności jak szybkość, gibkość, koordynacja i zdolność uczenia się, czucie piłki, motywacja osiągnięć oraz stabilność psychiczna. Wychodząc z założenia, że w przyszłości mają być osiągnięte wysokie wyniki sportowe, przy nauczaniu techniki tenisowej należy uwzględniać przede wszystkim zasadę wszechstronności (różnorodności). Oznacza to, że od początku należy rozwijać całe szerokie spektrum techniki tenisowej.
Stawianie już we wczesnym okresie, różnorodnych zadań odnośnie miejsca (dokładności), toru lotu i prędkości zagrywanych piłek z różnych pozycji na korcie, z różnej wysokości także w trudnych sytuacjach uświadamia dziecku, jak ważną jest wszechstronna technika tenisowa. W strukturze nauczania techniki należy co prawda rozpoczynać od uderzeń podstawowych, jednak wkrótce potem wprowadzane są odmiany rotacyjne (slajs, topspin), jeszcze zanim uderzenia podstawowe zostaną utrwalone w fazie stabilizacji. W strukturze czasowej nauczania techniki można z grubsza wyróżnić następujące etapy:
• uderzenia podstawowe z głębi kortu, jednocześnie serwis i wolej, lob i smecz; równolegle powinno się wprowadzać różnorodne ćwiczenia koordynacyjne, ze szczególnym uwzględnieniem zasad tenisa bilateralnego.
• odmiany rotacyjne, skrót i półwolej
• dalsze różnicowanie techniki, np. odmiany serwisu, smecz w wyskoku i smecz z bekhendu
• stabilizacja techniki w różnych sytuacjach w grze. Cel ten powinien być zrealizowany pod koniec okresu młodszego szkolnego.
• mniej więcej od rozpoczęcia okresu dojrzewania należy zwracać szczególną uwagę na (u)kształtowanie indywidualnego stylu technicznego oraz stylu gry. Z jednej strony należy zaakceptować skuteczne uderzenia, z drugiej natomiast wyeliminować nieefektywne naśladownictwa i maniery (np. zbyt duża ilość skrótów).
Znaczenie bekhendu oburęcznego
W nauczaniu techniki tenisowej u utalentowanych dzieci i młodzieży bekhend oburęczny ma szczególne znaczenie (zwłaszcza u dziewcząt), ponieważ pomimo niedostatków siły ramion oburęcznie można nadać duże przyspieszenie rakiecie oraz uzyskać dużą kontrolę uderzenia. Zasadniczo bekhend jednoręczny i oburęczny należy traktować równorzędnie, ponieważ pod względem końcowej (u dorosłych graczy) siły uderzenia żaden z nich nie ma przewagi. Decyzję o wyborze jednej spośród obu technik bądź o równoległym ich szkoleniu należy uzależnić od indywidualnych warunków utalentowanego dziecka (uwarunkowań konstytucjonalnych i motywacyjnych, stylu gry i innych).
Przy wprowadzeniu (próbowaniu/ testowaniu) oburęcznego bekhendu można wypróbować następujące warianty (w odniesieniu do praworęcznych):
• bekhend oburęczny z prawą ręką jako prowadzącą i uderzającą; lewa ręka jedynie wspomaga i kontroluje ruch uderzenia. Doświadczenie uczy, że starszym dzieciom jest łatwiej, w późniejszym okresie, przestawić się z takiego bekhendu na uderzenie jednoręczne
• oburęczny bekhend z początkowo silnym wspomaganiem lewej ręki; po trafieniu piłki lewą ręką puszcza rakietę
• oburęczny bekhend grany w zasadzie jako leworęczny forhend. Jeżeli wariant ten jest nadmiernie forsowany do momentu wejścia w okres dojrzewania, to ewentualne późniejsze przestawienie jest bardzo utrudnione. Jednakże ten rodzaj oburęcznego bekhendu często rozwija się i staje się groźną bronią danego zawodnika.
Korzystne byłoby, gdyby młodzi zawodnicy nauczyli się stosować te różnorodne warianty odpowiednio do sytuacji. Oznacza to, że młody tenisista uczy się np. stosować trzeci wariant (przypominający raczej leworęczny forhend) zagrywając krótkiego crossa lub topspis-loba a pierwszy wariant (jedynie ze wspomaganiem lewej ręki) jako wolej lub uderzenie o linii.
Doskonalenie pracy nóg - poruszania się
Problemy z prawidłowym poruszaniem się po korcie mają przede wszystkim ci, u których występują także problemy ze spostrzeganiem tzn. z prawidłową oceną prędkości piłki, jej rotacji, zachowania po odskoku oraz odległości od piłki. Występują one jednak także u tych, którzy ogólnie są mało ruchliwi lub „leniwi ruchowo”. Zasadniczo technika pracy nóg jest prosta. Wiele utalentowanych dzieci automatycznie prawidłowo porusza się po korcie a trudności pojawiają się u nich dopiero wtedy, gdy próbują poruszać się z zadaną kombinacją kroków czyli, gdy świadomie koncentrują się na pracy nóg. Warunkiem poprawy pracy nóg jest (obok doskonalenia sprawności spostrzegania) znajomość różnorodnych sposobów poruszania się po korcie. W tym celu można obserwować zawodników i zawodniczki o świetnej pracy nóg (np. S. Graf i P. Sampras) i porównać ze sobą samym (na video). Następnie można wypróbować w danych sytuacjach i przy dokładnie nagrywanych piłkach różne warianty poruszania się, wybierać należy te spośród nich, które danemu zawodnikowi (naj)bardziej odpowiadają, a następnie stosować je podczas treningów i meczów. Ważne jest aby zawodnik nauczył się (samemu) obserwować i kontrolować swoją pracę nóg. W doskonaleniu pracy nóg należy położyć szczególny nacisk na :
• ciągłe poruszanie się na nogach w stałej gotowości do zrywu,
• naskok na obie nogi mniej więcej w tym momencie, w którym przeciwnik trafia piłkę,
• kontrolowanie prędkości startu i biegu, technikę biegu, rytm biegu (np. rytm trójkrokowy w wymianie z głębi kortu,
• zajęcie adekwatnej do sytuacji pozycji do uderzenia (ustawienie się do piłki) z uwzględnieniem odstępu między stopami
• kontrolowanie przeniesienia ciężaru ciała i/lub korzystnej sekwencji kroków przy uderzaniu w biegu; np. przy uderzeniu atakującym slajsem z bekhendu : krok carioca (skrzyżowanie z tyłu) lub w sposób tradycyjny,
• wypróbowanie skutecznego kroku zatrzymującego po uderzeniu oraz techniki biegu powrotnego w celu zajęcia korzystnej pozycji na korcie, w takiej sytuacji często stosowany jest najpierw krok skrzyżny (skrzyżowanie z przodu) po czym następują kroki dostawne.
Generalnie, przy wszystkich ruchach na korcie należy zwracać uwagę, aby zawodnicy możliwie zawsze zachowywali równowagę postawy ciała. W szczególności należy ćwiczyć możliwie spokojnie i stabilne utrzymanie głowy i tułowia podczas biegu, co umożliwia również wykonanie spokojnego zamachu.
Jeszcze raz należy podkreślić, że bardzo rzadko ćwiczy się pracę nóg w sposób izolowany; chodzi głównie o to, aby doskonalić poruszanie się po korcie przede wszystkim w ramach kompleksowych ćwiczeń techniczno-taktycznych.
Doskonalenie zmysłu taktycznego
Dzieci i młodzież powinny jak najwcześniej zrozumieć na czym polega (zasadnicza) idea gry w tenisa. Z takimi taktycznymi pojęciami jak regularność (pewność), celność (dokładność) i ustawianie się (gra bez piłki) można ich zapoznać poprzez rzucanie i chwytanie piłek (wyłączenie techniki uderzeń w obrębie małych pól). Taktyki w miarę możliwości powinno się nauczać równolegle z techniką (lub w połączeniu z techniką). Dążąc do ukształtowania różnorodnej, stosowanej w zależności od sytuacji techniki należy od samego początku, w sposób zamierzony i przemyślany uczyć dzieci grać w sposób taktycznie uzasadniony. Oznacza to możliwie wczesne opanowanie niektórych kombinacji uderzeń i (za)stosowanie ich w „małych meczach” (w szczególności na małe pola).
Trenowanie określonych praktycznych kombinacji uderzeń powinno być również związane z przekazywaniem podstawowej wiedzy taktycznej.
Następnie dochodzi do tego zapoznanie z podstawowymi strategiami (np. gra w ataku, gra obronna, utrzymywanie piłki w grze). Od okresu dojrzewania należy już w głównej mierze stawiać na rozwój indywidualnego stylu gry.
Wczesne, a zatem już w wieku dziecięcym, nauczanie podstawowej wiedzy taktycznej nie oznacza niczym nie ograniczonego teoretyzowania zajęć. Chodzi tu raczej o systematyczne kształtowanie umiejętności spostrzegania (odbierania bodźców) oraz podejmowania decyzji, przy czym w grę wchodzi przede wszystkim obserwacja tak własnych meczów jak i gry innych zawodników, także na video.
Uwagi metodyczne do treningu ukierunkowanego psychologicznie.
Trening psychologiczny polega na systematycznym doskonaleniu czynników psychicznych warunkujących wynik sportowy (takich jak spostrzeganie, koncentracja uwagi, antycypacja, motywacja osiągnięć, wola, zdolność pokonywania stresu). Oznacza to dążenie, poprzez planowe uczenie się i ćwiczenie do uzyskania efektów treningowych, które mogą korzystnie wpłynąć na skuteczność działania tenisisty. Ci, którzy nie doskonalą tych zdolności i umiejętności systematycznie na treningach (nie automatyzują ich) nie mogą oczekiwać, że będą je umieli wykorzystać w meczach.
Im wcześniej dzieci i młodzież nabędą te zdolności i umiejętności, tym bardziej stabilne będzie ich zachowanie wobec wewnętrznych i zewnętrznych czynników zakłócających, które pojawiających się w meczach.
W zajęciach treningowych z dziećmi i młodzieżą należy zwracać uwagę przede wszystkim na to, aby wspomniane formy treningu mentalnego, treningu koncentracji oraz technik relaksacyjnych tak ściśle wkomponować w zwyczajny trening techniczny i taktyczny, aby termin trening psychologiczny w konkretnych zajęciach w ogóle się nie pojawiał.
Problemy związane z "przestawianiem" (np. uderzeń)
Również u utalentowanych dzieci i młodzieży pojawiają się w trakcie ich rozwoju tenisowego różne upodobania, które perspektywicznie patrząc mogą prowadzić do jego zahamowania. Dotyczy to zarówno techniki jak i taktyki.
W zakresie techniki chodzi przede wszystkim o osobliwe sposoby trzymania rakiety, o całkowite ograniczenie się do oburęcznego bekhendu oraz o indywidualny sposób wykonania zamachu i wymachu. W zakresie taktyki chodzi o jednostronne utrwalenie rozwiązań taktycznych, dotyczy zatem tych, którzy grają jakby byli przygwożdżeni do linii końcowej oraz tych, którzy na wariata biegają do siatki. Przestawienie się jest wyjątkowo trudnym procesem. Jest to proces długofalowy, wymagający od ucznia świadomości oraz zaufania do nauczyciela a także cierpliwości, siły woli i gotowości do zaakceptowania przejściowego braku postępów a nawet „cofnięcia się”. Zanim trener podejmie się realizacji pomysłu przestawienia musi powinien dokładnie prześledzić drogę rozwojową zawodnika, która doprowadziła do powstania danych osobliwości. Szansa przestawienia typowego z punktu widzenia mentalności przerzutowca na grającego serwis-siatka są równie niewielkie jak i w odwrotną stronę.
Chodzi jednak o to, aby takich zawodników przygotować podczas treningów na nieoczekiwane sytuacje, aby uczynić ich bardziej wszechstronnymi, chodzi zatem bardziej o wzbogacenie repertuaru niż o przestawienie. Jeżeli natomiast młody zawodnik stał się „cykaczem” dlatego, że posługuje się ekstremalnym uchwytem i z tego powodu jest nieskuteczny przy siatce to wtedy przestawienie na grę wszechstronną lub atakującą jest możliwe i sensowne. Zasadniczo, przestawienia uchwytu rakiety należy dokonywać jedynie w ekstremalnych przypadkach, a i wtedy zawsze w powiązaniu z konkretną sytuacją (wysokość punktu trafienia piłki, pozycja na korcie, cel, technika).
Zawodnicy grający oburęcznie powinni wzbogacić swój repertuar o jednoręczny wolej i slajs. Indywidualne sposoby przestrzennego wykonania zamachu i wymachu należy pozostawić takimi jakie są, o ile nie mają one negatywnego wpływu na skuteczność uderzeń: konieczność gry pod presją czasu (przy zwiększonej prędkości nagrywanych piłek lub na szybszej nawierzchni) zwykle automatycznie reguluje wymiary przestrzenne ruchu jak czasowo - dynamiczne dopasowanie do sytuacji faz uderzenia. W żadnym wypadku nie powinno dochodzić do sytuacji, w której podejmuje się pochopnie przestawienia skutecznej, jednak w oczach oceniającego „nieprawidłowej” techniki.
Trener powinien być wewnętrznie przekonany, że istnieje duże prawdopodobieństwo, że przestawienie się uda i doprowadzi do udoskonalenia stylu gry zawodnika oraz, że po jego dokonaniu ćwiczący będzie się mógł z nią identyfikować (dobrze się z nią czuć). Doświadczenie wskazuje, że przestawienie - o ile w ogóle zostanie zrealizowane udaje się wtedy, gdy stary nawyk ruchowy zostanie zastąpiony nowym, który jest wyraźnie od niego różny (np. z ekstremalnego uchwytu forhendowego na uchwyt pośredni bądź od wysokiego odprowadzenia rakiety do stosunkowo prostoliniowego zamachu).
Doświadczenie wskazuje również, że przestawione zagrania co prawda często udają się na treningach, jednak gdy dochodzi obciążenie psychiczne w meczu - zawodzą, ponieważ nie są wystarczająco utrwalone i ustabilizowane co oznacza, że zawodnik powraca do starych nawyków ruchowych. Dlatego też - jak już wcześniej wspomniano - koniecznie należy próbować stosować skorygowaną technikę w meczach (także za cenę przejściowych niepowodzeń).
Dążenie do poziomu gry współczesnej czołówki
Staranna analiza graczy czołówki światowej, którzy pomimo trudnych zadań ruchowych osiągają wysoki stopień perfekcji techniki uderzeń, pozwala na stwierdzenie, ze technika tenisowa na najwyższym poziomie charakteryzuje się nie tylko pewnym indywidualnym zróżnicowaniem, ale także w dużej mierze odpowiada przyjętym i opisanym kanonom. Fałszywym zatem byłoby założenie, że technika mistrzowska podlega innym czy odmiennym regułom i zasadom niż technika przeciętnych graczy. Również zawodnicy czołówki przeszli w swoim długoletnim rozwoju różne etapy zaawansowania technicznego od opisanych w wielu podręcznikach podstaw do indywidualnej wirtuozyjnej techniki mistrzowskiej. Dzięki z jednej strony indywidualnemu zróżnicowaniu, a z drugiej - oparciu się na podstawowych zasadach technicznych są oni jednak w stanie realizować swoje cele taktyczne, także w wyjątkowo trudnych sytuacjach. Przede wszystkim potrafią oni zachować precyzję i ekonomię uderzeń przy dużej prędkości dobiegu do piłki oraz dużej prędkości samych zagrań, a co za tym idzie są także w stanie ograniczyć swoją koncentracje do tego co najbardziej istotne. W związku z tym można odnieść optyczne wrażenie, że istnieją głębokie różnice w technice mistrzów i przeciętnych zawodników.
W treningach z utalentowanymi dziećmi i młodzieżą chodziłoby zatem o to, aby mając stale w pamięci charakterystyczne cechy współczesnego tenisa na najwyższym poziomie - w sposób celowy dążyć do ich osiągnięcia.
Czołówka światowa operuje przede wszystkim na dużo wyższych prędkościach niż przeciętni zawodnicy. Tym niemniej zawodnicy ci uzyskują przy tym dużą regularność i precyzję. Wysokie prędkości z głębi kortu uzyskuje się wtedy, gdy odpowiadają one w dużym stopniu zasadom biomechanicznym.
I tak, najlepsi gracze wykorzystują w większym stopniu rotację (ruchy skrętne) tułowia i jest ona dużo silniejsza; ponadto stosunkowo silnie odbijają się od podłoża w górę. Dzięki temu jeszcze bardziej skręcają się prawym ramieniem i biodrem w kierunku uderzenia (praworęczni).
Promień skrętu osi pasa barkowego może przekraczać nawet 200o. Także przy bekhendzie czołowi zawodnicy w dużej mierze wykorzystują możliwości skrętne tułowia, co powoduje, że w trakcie wymachu oś linii barków przyjmuje pozycję równoległą do linii końcowej lub nawet ją przecina.
Coraz częściej stosowane jest otwarte ustawienie do uderzenia, ponieważ umożliwia ono znacznie lepsze rozciągnięcie wstępne zaangażowanych mięśni, zgromadzenie niezbędnej energii a także oszczędność czasu. Dotyczy to nie tylko forhendu (co i tak jest zjawiskiem dominującym praktycznie na wszystkich poziomach zaawansowania, aż do najmłodszych grup juniorskich), ale także bekhendu, w szczególności oburęcznego.
Wysokie prędkości piłek osiąga się także :
• uderzając piłki wcześnie („na wznoszącą”), w miarę możliwości jak najczęściej,
• nie pozwalając wyrzucić się z kortu (od stołu w tenisie stołowym),
• obracając się z(a) pomocą rotacji tułowia do wewnątrz kortu, a przy tym zagrywając długie, odbijające się tuż przed linią końcową piłki „na wznoszącą” lub półwolejem.
Również wykorzystanie pracy nadgarstka jest u czołowych graczy optymalne, dzięki czemu osiągają oni większe przyspieszenie rakiety bez dodatkowego nakładu siły co ma szczególnie duże znaczenie przy skróconych ruchach uderzeń w trudnych sytuacjach.
Wszystko to wymaga wysokiego poziomu zdolności koordynacyjnych. Dzięki wyjątkowo dobrze rozwiniętym zdolnościom koordynacyjnym, czołowi gracze są w stanie - szczególnie w trudnych sytuacjach, a także przy znacznie skróconym ruchu uderzenia optymalnie przekazywać impulsy siły. Potwierdza to po raz kolejny, jak ważny jest trening ogólnych i specyficznych dla tenisa zdolności koordynacyjnych u utalentowanych dzieci i młodzieży i dlaczego nie wolno go zaniedbywać na żadnym poziomie zaawansowania. Dobrze wykształcone zdolności koordynacyjne w prostej linii prowadzą do równie dużej zdolności improwizacji, którą codziennie obserwuje się u tenisistów czołówki.
Zdolność improwizacji przejawia się m.in. w wychodzeniu obronną ręką ze szczególnie trudnych sytuacji, w których czołowi tenisiści demonstrują nieraz iście artystyczne zdolności. W sytuacjach takich są oni w stanie w trakcie uderzenia zachować idealną równowagę w ograniczonym (do punktu trafienia) czasie; a to ze względu na fakt, że bardzo często zmuszeni są do precyzyjnych zagrań przy dużej prędkości ruchu ciała, przy skokach - rzutach ciała.
Opisane zdolności i umiejętności techniczne stanowią warunek podstawowy sprostania wymaganiom taktycznym współczesnego tenisa na najwyższym poziomie. Najpierw naucza się i trenuje podstawowych wzorów zachowania taktycznego (gra z głębi kortu, gra w ataku, gra w obronie, serwis, return, mijanki). Potem należy stopniowo uwzględniać tendencje występujące we współczesnym tenisie światowym :
- gra pozycyjna z głębi kortu
- prowokowanie krótkich piłek przeciwnika, własną (szybką, i/lub dokładną) grą
- wykorzystywanie dogodnych, krótkich piłek przeciwnika do gry ofensywnej (przede wszystkim do ataku do siatki)
- otwieranie kortu poprzez (boczne) wyrzucenie przeciwnika z kortu za pomocą gry kątowej, co umożliwia jeszcze bardziej ofensywną grę.
Ogólna samodzielność młodzieży
Niestety aż nazbyt często dzieci i młodzież posyłane są na treningi i oddawane pod opiekę trenera, oczekując od niego, że w możliwie krótkim czasie uczyni z nich mistrzów. Jeżeli jest to w ogóle możliwe to z reguły jedynie wtedy, kiedy ci młodzi ludzie sami z siebie chcą i współpracują.
Często młodzież bezkrytycznie podchodzi do lekcji /treningów tenisowych; czasami są zachwyceni zajęciami oraz osobą trenera; raczej rzadko opierają się np. wykonaniu niektórych ćwiczeń zwykle wtedy, gdy nie rozumieją ich celu.
Aby kierować młodzież w stronę samodzielności, trener zasadniczo powinien wykorzystać naturalną potrzebę zabawy i stwarzać okazję swobodnego rozwiązywania postawionych zadań. Powinien także zachęcać do wypowiadania własnego zdania oraz w miarę szybko przyznać im pewne prawa do współdecydowania o treściach treningu. Należy omówić z młodzieżą ich wyobrażenia i cele oraz zredukować je lub rozwinąć tak, aby uczynić je realistycznymi.
Jeżeli młodzież nie wykonuje ćwiczeń bezkrytycznie i bezmyślnie, lecz dostrzega ich cel i sens, to został już uczyniony pierwszy krok na drodze do samodzielności i rozwoju wewnętrznej motywacji. W takim wypadku wiedzą oni dlaczego i po co coś trenują i mogą w sposób świadomy rozwiązywać przydzielone zadania także bez stałego nadzoru. Oznacza to, że będą np. nadal solidnie trenować, także wtedy gdy trener przez jakiś czas musi intensywniej zająć się innymi członkami grupy treningowej. Należy także wdrażać młodzież do częstszego samodzielnego treningu wyposażając ich jednocześnie w odpowiedni zasób ćwiczeń oraz środków kontroli postępów. Początkowy nadzór nad samodzielnymi treningami powinien stopniowo zanikać aż do osiągnięcia przez młodych zawodników pełnej samodzielności w treningu. Oczywiście trener pozostaje zawsze do ich dyspozycji jako ekspert i doradca.
Także podczas rozgrywania zawodów trzeba jak najwcześniej rozpoczynać rozwój samodzielności. Trenerzy i rodzice mogą uczynić tutaj wiele dobrego pozostawiając dzieciom pełną swobodę w trakcie meczów, a ingerując lub prosząc kierownika turnieju o nadzór nad przebiegiem gry jedynie w przypadkach rażąco nie sportowego zachowania. Dzieci i młodzież powinny również bardzo wcześnie zacząć samodzielnie sędziować. Należy ich również wcześnie włączać do pomocy przy organizacji i prowadzeniu turniejów. Poznają oni w ten sposób problemy, które oczekują zawodnika podczas turniejów (od wyżywienia po rezerwację kortów treningowych) i są później dużo bardziej samodzielni podczas własnych zawodów.
1